بخشی از مقاله
چکیده
ایران به دلیل قرار داشتن در خاورمیانه و دارا بودن موقعیت ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی خاص آن، از موقعیت ممتازی در زمینه انتقال و ترانزیت کالا و انرژی برخوردار است. از جمله این شرایط قرار داشتن در محل تلاقی کریدور شمال به جنوب که یکی از سه کریدور بزرگ دنیاست؛ میباشد. این امر یعنی می توان با استفاده از مجوز انتقال کالا به آسیای مرکزی و نیز حق اجازه عبور انرژی مازاد بر نیاز کشورهای آسیای مرکزی به سایر نقاط، علاوه بر ایجاد بسترهای توسعه، سالانه میلیاردها دلار ارز نصیب کشور کرد.
برای هشت کشور آسیای مرکزی و کشور افغانستان، ایران امنترین محور ترانزیتی میباشد که با خطوط توسعه یافته راه آهن و افزایش کارآیی آنها میتواند منبع درآمد قابل توجهی برای ایرانو به عنوان سدّی محکم در برابر ناامنی ناشی از فقر و محرومیت در شرق و جنوب شرق عمل کند و استانهای کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی را از بن بست و محرومیت رها سازد. بهرهگیری از راهها و خطوط ترانزیت ایران برای کشورهای آسیای مرکزی نیز، متضمن مزایا و منافع مسلم اقتصادی است که همواره دستیابی به آبهای گرم جنوب را به عنوان یک آرمان برای احتراز از تنگناهای استرتژیک مطرح کردهاند.
تحقیق حاضر که با رویکرد فضایی- تحلیلی به بررسی پتانسیلهای ترانزیتی - و ژئواکونومیک - ایران در محور شرق و جایگاه ویژه ایران در سازه ژئوپلیتیکی آسیای جنوبی و جنوبغربی پرداخته است؛ حاکی از آن است که ایجاد خطوط ریلی با کارکرد بینالمللی ضمن جذابیتهای فراوان برای کشورهای آسیای مرکزی، با جذب سرمایه و پیشرفتهای ناشی از آن متضمن تأمین امنیت و توسعه پایدار در شرق و جنوب شرق ایران میباشد.
مقدمه
رشد و توسعه سریع اقتصادی اروپا و آسیای شرقی در دهههای اخیر و موانع موجود بر سر راه مبادلات این دو منطقه باعث شد این کشورها به فکر یافتن راه حلی برای سهولت در مبادلات و ارتباطات بیفتند. از این رو کارشناسان اقتصاد و حمل و نقل بینالمللی در سال 1993میلادی، در هلسینکی فنلاند گرد هم آمدند تا برای ترانزیت کالا چارهای بیاندیشند. برای این منظور 3 کریدور در نظر گرفته شد. از این سه کریدور دو کریدور شمال– جنوب و غرب- شرق از ایران میگذشت. محل تلاقی این دو دالان ترانزیتی، شهری در یکی از استانهای محروم کشور - سیستان و بلوچستان - بود - عزیزی،. - 124:1384 شهری که با 2 هزار و 406 کیلومتر فاصله از تهران در ناحیه نیمه جلگهای بلوچستان قرار دارد.
شهری با آب و هوا و اقلیمی مناسب و برخلاف تصور عمومی از کویری و گرد و غباری بودن آن، میانگین آب و هوایی در این شهر بین 10 تا 32 درجه در نوسان است. این شهر نیکو همان »چهاربهار« است - علیجانی،. - 49 :1379 منطقهای با دارا بودن سواحل اقیانوسی و پس-کرانههای مناسب که در صورت راهاندازی و فراهم آمدن زیرساختهای مناسب کریدور شمال- جنوب و کریدور غرب– شرق، ایران میتواند پل ارتباطی کشورهای" اکوی شرقی" و آسیای میانه نظیر تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان و افغانستان شود و از این طریق درآمدی همپای درآمد ارزی نفت را وارد کشور کند - کریمیپور،. - 82 :1381
اما به نظر میرسد، نبود عزم و اراده جدی برای عملی کردن این طرح، موجب شده تا بعضی از کشورها درصدد ایجاد کریدورهای موازی و جایگزین برآیند و این درآمد و سود عظیم ترانزیتی را به سوی خودشان سرازیر کنند. از میان این کشورها پاکستان به شدت در پی تجهیز یکی از بنادر خود است تا آن را جایگزین چابهار کند. در حالی که پاکستان با شتاب روزافزون سعی در جا انداختن خود به عنوان مسیر اصلی ترانزیتی را دارد، کشور ما با دارا بودن قابلیتهای طبیعی و مادی فراوان، با بیتوجهی یا کند بودن برنامهها و حرکات خود، به نوعی مشوق کشور پاکستان بوده است.
.1 نگاهی به ظرفیتها و کمبودهای نیمه شرقی ایران
از هزارههای گذشته، ایران به دلیل قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم یکی از شاهراههای اقتصادی جهان محسوب میشد و اکنون این موقعیت به دلایل متعددی دو چندان شده است. به اقرار کارشناسان اقتصادی و سیاسی و در تقسیم بندی مختلف، منطقه خاورمیانه به دلیل دارا بودن بیش از 60 درصد از نفت و 40 درصد از گاز دنیا و موقعیت استراتژیکی که در خصوص انتقال و ترانزیت کالا دارد؛ همواره در بازیهای بینالمللی مورد توجه قرار میگیرد.
زیرا دسترسی و تسلط بر این منطقه یعنی سودآوری بالا و تضمین پیشرفت اقتصادی. زمینه های اقتصادی مناسب کشورهای منطقه -به دلیل دارا بودن مقادیر زیاد منابع انرژی- موجب شده که کشورهای آسیایی، اروپایی و آمریکایی به آنها به عنوان بازارهای هدف نگاه کنند. در این میان برخی از سیاستگذاران و فعالان اقتصادی، ایران را مرکز خاورمیانه یا به عبارتی » قلب دنیا1« میدانند - کمپ،. - 23:1383 شکل :1 نقشه هارتلند - کمپ، - 1383:23 تأملی در زندگی گذشته و حال جامعه بشری نشان می دهد که روستا ها و شهرهایی که در مسیر شاهراه ها و گذرگاه های اصلی حمل و نقل بوده اند، بیش از دیگر مناطق رونق یافته اند و اکثر آنها امروز مراکز عمده تجاری و تولیدی محسوب می شوند.
به جرأت می توان گفت که اوج شکوفایی فرهنگ و تمدن ایرانی و انحطاط آن، تابعی از آبادانی و خرابی راه ها و کاروانسراهای کشور است؛ چنانکه اوج آبادانی راه ها و کاروانسراها در دوره شاهعباس با شکوفایی همه سویه ایران و خرابی آن با انحطاط کامل کشور در پایان دوره شاه سلطان حسین و نادرشاه مطابقت دارد. در زمان شاه عباس، ایران یکی از مراکز بازرگانی جهانی بود. انتقال کالا و مبادله آن نیازمند نهادهایی زیربنایی بوده و شاهعباس که به اهمیت این امر پی برده بود، دستور داد تا کاروانسراهای بسیار بر سر راه عبور بازرگانان بسازند.
بازرگانانی که از کشورهای شرق و غرب عالم می آمدند می توانستند در این مکان ها اقامت و در عین حال درباره همه امور بازرگانی جهانی اطلاع پیدا کنند و با رونق تولید و تجارت در ایران شاه عباس برای پیدا کردن راه جدید آبی از طریق روسیه یا خلیجفارس تلاش میکرد تا ابریشم و دیگر کالاهای صنعتی ایران را به اروپا و اقصی نقاط جهان صادر کند. تولید و تجارت از قدیم دو عنصر اصلی پویایی اقتصاد بوده اند و با تحرک آن دو، زمینه رشد و رواج دیگر ابعاد اقتصادی مهیا شده است. در دو دهه اخیر، در شرق ایران مجموعه ای از طرح های بزرگ راهبردی و زیربنایی در حال اجرا است که چشم انداز امیدبخشی را برای توسعه منطقه و روابط و تجدید عظمت کهن در فراسوی مرزها رقم میزند.
اما آنچه در این منطقه حائز اهمیت است این است که هنوز بخشهای شرقی و جنوبشرق ایران از نظر امکانات زیربنایی و ساخت راه ها و شبکه های ارتباطی ضعیف و عقبماندهاند، سرمایهگذاری در آنها بسیار ناچیز است، بیکاری و مهاجرفرستی آنها رو به تزاید است، بحران های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آنها را تهدید می کند و در تطبیق با موازنه های اقتصاد جدید در عرصه بینالمللی به شدت آسیبپذیر و دچار مشکل هستند.
