بخشی از مقاله
ساخت آزمون باور دینی و هنجاریابی آن براي دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی
واحد ابهر
چکیده:
براي برنامهریزي در جامعه اسلامی در زمینه باور دینـی و چگـونگی ایجـاد و تقویـت آن در جوانـان کـه قشـر عظیمی از نیروهاي جامعه را تشکیل میدهند، ضرورت شناخت میزان باور دینی و نیز اندازهگیري آن، نیـاز بـه ابـزاري مناسب براي نیل به این هدف بود لذا آزمون باور دینی در این راستا ساخته و هنجاریابی شد. در ایـن پـژوهش از روش نمونهگیري تصادفی طبقهاي استفاده شد و گروه نمونه شامل 656 نفر بـود کـه تعـداد 348 نفـر پسـر و 308 نفـر دختـر بودند. روش پژوهش توصیفی بود و ابزار اندازهگیري آزمون محقق ساخته که 47 سؤال داشت. با توجه به تقسیمبندي پرسشنامه به حیطههاي موضوعی هفت گانه ( توحید، نبوت، معـاد، عـدل، امامـت، احکـام و اخـلاق ) بـراي انتخـاب سؤالات مناسب از همبستگی هر سؤال با کل پرسشنامه و نیز تحلیل عاملی استفاده شـد و در نتیجـه سـؤالات ضـعیف حذف و تعداد چهل سؤال انتخاب گردید. طرح پژوهشی یک طرح روانسنجی بود که در آن یـک آزمـون سـاخته و هنجاریابی گردید. اعتبار این آزمون با استفاده از آلفاي کرنباخ (α = 0/90) بدست آمد و با توجه به نظر متخصصین ( روایــی محتــوایی ) و همبســتگی آزمــون بــا ســنجش تکمیلــی ( روایــی ملاکــی ) و نیــز تفــاوت معنــیدار در مقایســه میانگینهاي گروههاي مذهبی و افراد عادي از نظر مذهبی بودن ( روایی سازه ) آزمون از روایی بالایی برخوردار بوده با توجه به یافتههاي پژوهش بین میانگینهاي باور دینی دختران و پسران تفاوت معنـیدار بـود ( دختـران در مقایسـه بـا پسران از باور دینی بالاتري برخوردار بودند ) اما از لحاظ رشته تحصیلی تفاوت بین میانگینهاي دانشجویان رشتههـاي تحصیلی مختلف معنیدار نبود.
واژههاي کلیدي: هنجاریابی، آزمون باور دینی
مقدمـه
انسان موجودي است ناشناخته و در مسیر پرفراز و نشـیب زنـدگی بـه دنبـال آن اسـت تـا خلأهـاي ذهنیاش را پر کند و پاسخگوي سؤالاتی باشد که تمام وجودش را به خـود مشـغول کـرده اسـت، آنچه موجب شده است تا او به دنبال گمشده همیشه خـود از هـیچ کوششـی دریـغ ننمایـد و بـراي یافتن آن سر از پا نشناسد حس کنجکاوي است که از درون او نشأت گرفته است که یافتن پاسخی مناسب، راهگشاست و عدم دستیابی به آن جز به بن بست نهیلیستی1 منزل و مقصد دیگري پیش رو نخواهد داشت. همچنانکه در این بن بست بسیاري از انسانهاي متمدن امروزي با نهایت اضـطراب درجا زده و در ورطه هلاکت و نابودي گرفتار شدهاند.
از نظر فلاسفه الهی و روانشناسان دین باور، سرچشمه دین گرایی انسان عقـل و فطـرت اوسـت.
زیرا در نخستین مراحل آگاهی خویش از واقعیت خود و اشیاي پیرامون خود آگاه میشود و رابطه خود را با اشیاء و رابطه فیمابین اشیاء را درك مـیکنـد و ایـن ادراك اندیشـه نیازمنـدي عمـومی و واقعیتهایی را که شناخته است پدید میآورد و از این رهگذر ذهن او متوجه موجـودي مـیشـود که برآورنده نیاز سایر موجودات است ( علامه طباطبایی، .( 1364
بررسی آثار عظیم تحولهاي مذهبی موجود در جوامع انسانی نشان میدهد که هـیچ قـدرتی بـه توانمندي دین و مذهب نمـیتوانـد تحـول و دگرگـونی عمیقـی در جامعـه پدیـد آورد بـه فرمـوده حضرت علی (ع)، دین نیرومندترین و قويترین تکیهگاه اسـت ( سـمنانی بـه نقـل از آذربایجـانی،.( 1380
بعضی از روان شناسان مثل ویلیام جیمـز کـه قـبلاً بـه مطالعـه دیـن پرداختـه بودنـد نـه از طریـق نظریهپردازي بلکه به صورت طبیعی و از روي عواطـف و شـناختهـاي خـود بـه سـوي دیـن سـیر کردند و تجربههاي دینی خود و دیگران را بیان کردند البته این امر فقـط ناشـی از نقـش اجتمـاعی دین نبود بلکه حالتهاي روان شناختی خود آنان نیز سهم بسیاري در آنان داشـت ( بـروان2، 1987 به نقل از کاویانی، .( 1379
جیمز میگوید مایه اولیه مفهومات مذهبی از اعتقادات قلبی سرچشمه میگیرد و سپس فلسفه و استدلالهاي تعقلی، آن مفهومات را تحـت نظـم و فرمـول در مـیآورنـد. آنچـه بـه ایـن سـاختمان استحکام و اطمینان میدهد از اعماق قلب بیرون میآید و آنچه به آن سر و صورت میبخشد کـار مهندس عقل و منطق است ( جیمز3،1901؛ به نقل از قائنی، .( 1356
دین تبیین کننده وظایف انسان و جهت دهنده رفتارهاي اوست که ضرورتاً هـر انسـانی در زنـدگی نیازمند آن میباشد و بدون آن به بن بست خواهد رسید. معناي حقیقی زندگی با دین امکان مییابد و آرامش را بدنبال خواهد داشت.اریک فروم در زمینه ضرورت دین میگوید: هیچکس نیست که به دین نیازمند نباشـد و حـدودي براي جهتیابی و موضوعی براي دلبستگی خویش نخواهـد ( فـروم1 ، 1950؛ بـه نقـل از کاویـانی،.( 1379
دین هم جزو نهاد بشر است یعنی جزو خواستههاي فطري و عـاطفی بشـر اسـت و هـم از لحـاظ تأمین نیازها و خواستههاي بشري مقامی را دارد که جانشین ندارد( مطهري ، .( 1359بحثهاي مستمري بهطور متمرکز راجع به ماهیت و ویژگیهاي دین و مؤلفهها و ساختارهاي زیرین آنها انجام شده است ( کلاك و استارك2، 1965؛ به نقل از کاویانی، .( 1379 ساختارهاي دینی متعددي را تحت عناوین باور، عمل ( مراسم مذهبی و عبادات ) تجربه، معارف و نتایج پیامدهاي دینی و تأثیرات روزانه آن نام بردند. آنان تأکید کردند که باور دینی بر یک برداشت چند بعدي از دین متمرکز است. اگر چه باور دینی به عنوان یک جهتگیري دینی شناخته میشود اما ضرورت دارد که بدانیم باورها از یک سو به اصول اعتقادات و اساس دین و فروع آن و از سوي دیگر به رفتار و عمل و تجربیاتی مرتبط هستند که این اصول و اعتقادات را عینیت میبخشد و به منصه ظهور میرسانند. در مورد باورهاي دینی نظریات مختلفی وجود دارد، شایعترین نظریههاي روانشناختی که بـراي تفسیر باورهاي دینی ارائه شدهاند به دیدگاههاي روان شناسی باز میگردند. این دیدگاهها معتقدنـد ما در تلاشیم تا ادراکی جامع و در هم تنیده از جهان هستی باشیم و بر حسب تئوريهاي شخصیتی یا بالینی تلاش میکنیم تا باورهاي دینی با نیازهاي عاطفیمان سازگار باشد یا حتـی پشـتیبانی شـود ( براون، 1987؛ به نقل از کاویانی، .( 1380
این باور در مورد خدا که هسته اصلی دین را تشکیل میدهد به عنـوان یـک پدیـده مهـم تلقـی میشود. در این راستا انسان در مکتب الهی با درك و پذیرش واقعیتهاي جهان در راه وصـول بـه محبوب و سیر به سوي او در حرکت است و با اتکال به اوست که در کمال آرامـش و سـعادت بـه سر می برد، لذا همانگونه که بیان شد با توجه به نقش بسیار مـؤثر باورهـاي دینـی، پـرداختن بـه آن ضــروري اســت و ســنجش آن اجتنــاب ناپــذیر کــه واضــح اســت بــراي ســنجش آن نیــاز بــه ابــزار اندازهگیري داریم. روان شناسان دین باور بر این اعتقادند که باید با استفاده از روشهاي علمـی مناسـب بـه مطالعـه جنبههاي روان شناختی دین پرداخت. روشهاي تجربیاي که به مطالعه دین میپرداختند، تعداد اندکی نبودهانـد ( فلاکـول 1، 1977؛ به نقل از کاویانی، .( 1379 بیست رویکرد متمایز را فهرست کرده اسـت از پرسـشنامـه گرفتـه تـا مصاحبه و بیوپرافیها و تحلیل محتوي و روشهاي فرافکن و مقیاسهاي مشاهدهاي و ... .
در راستاي مطالعاتی که روانشناسان براي کمیسازي باورهاي دینی انجام دادهاند، علیرغم اینکه به موضوعات دین و دین باوران و شناختن تفاوت بین گروههاي دینـی و غیـر دینـی در ایـن حیطـه وارد شدهاند لیکن مرور این پژوهشها و بررسی ابزارهاي آنان نشان میدهـد کـه بیشـتر اطلاعـات جمعآوري شده و ابزارهاي ساخته شده در جهت باورهاي ادیان خاصی بوده است و استفاده بـراي دیگران تغییرات عمدهاي را از پایه و اساس میطلبد.
کینگ و هانت2، ( 1951 ) چنین عنوان کردند: بررسی مطالعـات و پـژوهشهـاي انجـام شـده و ابزارهاي ساخته شده در این زمینه نشان میدهد که بیشتر اطلاعات پایه مربوط به مسیحیت است که در ملیتها و جمعیتهاي مختلف مثل آمریکا، آلمان، برزیل، کانادا ایتالیا، لهستان اجرا شدهانـد و به دلیل فقدان ابزار مناسب براي دیگر ادیان و مذاهب، تعمیم نتایج بهدست آمـده چنـدان مناسـبت نداشته و ابزارهاي موجود تنها براي دین مسیحیت مفید خواهد بود(به نقل از احمدي حکمتی کار، .(1373
از این رو ضرورت ساختن ابزاري خاص براي سنجش باورهاي دینی با توجه به اعتقـادات دیـن مبین اسلام و فرهنگ گسترده و غنی آن اجتناب ناپذیر است. البته تلاشهـاي محققـین مسـلمان در ایران بخصوص پس از پیروزي انقلاب شکوهمند اسلامی قابل تقدیر، ولیکن انگشـت شـمار اسـت که ابزارهایی نیز در این زمینه ساخته شده است.
سؤالهاي پژوهش عبارتند از:
-1 آیا آزمون ساخته شده توانایی اندازهگیري باورهاي دینی را دارد؟
-2 آیا آزمون از یک اعتبار یا ضریب پایایی قابل قبول برخوردار خواهد بود؟
-3 آیا آزمون داراي خرده آزمون است؟
-4 آیا آزمون داراي هنجارهاي قابل قبولی خواهد بود؟
-5 آیا آزمون داراي روایی قابل قبولی خواهد بود؟
هر دینی از طریق اصول اعتقادي، دستورات عملـی، برنامـههـا و سـنتهـاي خـودش انسـجام و وحدت مییابد. از آنجا که این ابعاد متعدد دین کاملاً با هـم مـرتبط بـوده و یـک کـل نظامـدار را میسازند. سنجش دین مشکلتر و پیچیدهتر میشود با این حال تعداد زیـادي از محققـین از طریـق کمیسازي بهصورت تجربی به مطالعه دین پرداختند. نظریه پردازان اولیه با نوعی بلند پروازي به این مطلب میپرداختند که چرا باورهاي دینـی بـاقی ماندهاند و چگونه میشود آنها را گسـترش داد ولـی دیـدگاههـاي بعـدي بـه آثـار تکمیلـی دیـن و وابستگیهاي دینی بر حسب جنس، سن، طبقه اجتمـاعی و جهـتگیـري دینـی پرداختنـد ( روف1، 1972؛ به نقل از براون، .( 1987
از آنجا که براي یافتن مغز و لُب هر دین باید از سـه طریـق الـف ) نظـام اعتقـادي ب) اعمـال و مناسک ج ) افراد پیرو آن
