بخشی از مقاله
چکیده
در نظام آموزشی ایران اهداف و محتواي کتب درسی در بالاترین سطوح نظام اداري و پس از نظارتهاي زیاد تعیین میشوند؛ از این رو به سختی میتوان تصور نمود، پس از این فرایند نظارتی سخت، محتواي کتابها مساله ساز گردد؛ اما در چهار دهه گذشته، چالش سخت و کم نظیري بر سر محتواي کتابهاي تاریخ مدارس بوجود آمد. بارزترین مورد، کتاب تاریخ ایران - - 2 میباشد که در سال 1378ش. در مدارس توزیع و پس از چند ماه جمع آوري گردید. هدف این مقاله بررسی چرایی حذف سریع این کتاب است.
روش پژوهش، رویکرد تحلیلی - توصیفی به روش اسنادي و کتابخانهاي است.یافته ها نشان میدهد رقابتهاي سیاسی – جناحی حاصل از دگرگونی در سپهر سیاسی کشور در سالهاي پس از خرداد 1376 ش. و نگاه ایدئولوژیک جریاناتی قدرتمند خارج از حوزه آموزش و پرورش، عامل اصلی این تغییرات بود.
واژگان کلیدي: کتابهاي درسی تاریخ، ایدئولوژي، کتاب تاریخ معاصر ایران، کتاب تاریخ ایران - - 2
مقدمه
در تالیف کتابهاي درسی رایج است که ابتدا کتاب تازه تالیف براي ارزیابی و اعتبار سنجی به برخی اساتید دانشگاه و دبیران ارائه میشود؛ سپس با بررسی نظرات، پیشنهادات و انتقادات و برطرف کردن نقایص کتاب، وارد نظام آموزشی می گردد . همچنین در نخستین سال توزیع، کتاب عنوان آزمایشی دارد تا محتوا و شکل آن، در سطحی وسیع تر و پس از تدریس عملی در مدارس، مورد نقد دبیران و دانش آموزان و صاحب نظران قرار گیرد. در مهرماه 1378 ش. کتاب تاریخ ایران - 2 - وارد نظام آموزشی کشور گردید اما از همان روزهاي نخست، با مخالفتهاي بی سابقهاي روبرو شد. یکی از نویسندگان کتاب که خود مورد انتقادات فراوان قرار گرفته بود، اعلام کرد، چهارچوب هاي آموزش و پرورش را رعایت کرده و به تعبیر خودش »تاریخ رسمی« تالیف کرده است.
نگاهی به محتواي کتاب، مدعاي مولف را تائید می کند . نگاهی به فهرست اشکالات وارده بر کتاب، نشان میدهدبه؛ لحاظ کمی و در مقایسه با کتاب هاي قبل و بعد، اشکالات محدود به واژگان و جملاتی است که به آسانی قابل اصلاح بود. به عبارت دیگر این امکان وجود داشت، با ایجاد تغییراتی بسیار مختصر محتواي کتاب را تغییر داد و رضایت منتقدان فراهم کرد. اقدامی که آموزش و پرورش بدان مبادرت کرد اما منتقدان رضایت ندادند و بر فشارها افزودند تا وزارت آموزش و پرورش ناگزیر کتاب را از چرخه آموزشی حذف کرد. این مقاله در پی آن است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که چرا کتاب تاریخ ایران - - 2 بر خلاف شیوه مرسوم در وزارت آموزش و پرورش و پیش از آگاهی از بازخورد کتاب در میان دانش آموزان و دبیران تاریخ، به سرعت حذف گردید.
روش پژوهش، رویکرد تحلیلی - توصیفی به روش اسنادي و کتابخانهاي است.تاثیر رویکرد ایدئولوژیک بر محتواي کتابهاي درسی، تاکنون به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. در حال حاضر چند پژوهش درباره کتابهاي درسی موجود است که عمدتا به مقایسه محتواي کتابهاي درسی در یک دوره خاص تاریخی پرداخته اند،تنها منصوره کریمی قهی در مقاله »آسیب شناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتواي کتابهاي درسی تاریخ معاصر ایران 1358 - - 1388 با رویکردي تطبیقی به کتابهاي درسی ایران پیش از انقلاب« به اختصار موارد ي از تاثیرات جابجایی احزاب سیاسی بر محتواي کتابهاي درسی را مورد بررسی قرار داده است.
سیر تحول کتابهاي درس تاریخ پس از انقلاب اسلامی
نظام آموزشی کشور پس از انقلاب سال 1357ش. دچار دگرگونیهاي گستردهاي گردید. در خواست براي تغییرات اساسی در محتواي کتابهاي درسی، از نخستین خواستههاي بنیانگذار جمهوري اسلامی بود. امام خمینی تنها 8 روز پس از پیروزي انقلاب در پیامی به مسئولان آموزش و پرورش کشور خواستار دگرگونیهاي بنیادین و گسترده در آموزش و پرورش، بویژه کتابهاي درسی گردیدند و تاکید نمودند تا محتواي کتابهاي درسی از مطالبی که به »نفع استعمار و استبداد « است؛ پاك شود و دروس » انقلابی و اسلامی« جایگزین گردد. 2 بدین ترتیب دگرگونیهاي زیادي در محتواي کتاب ها، بخصوص علوم انسانی- اجتماعی بوجود آمد. دامنه و گستره تغییرات در کتابهاي درس تاریخ، بسیار چشمگیرتر بود.
نخستین کتاب تاریخ معاصر مقطع دبیرستان در دوران پس از انقلاب را محمد جواد مشکور با همکاري گروهی دیگر، در سال 1358 ش. تالیف کردند. ظاهرا همین کتاب در سال بعد نیز تدریس گردید. 3 همین گروه پیش از این و در سالهاي آخر حکومت پهلوي تاریخ ایران سال سوم دبیرستان را نوشته بودند. طبیعی است که نویسندگان کتابهاي درسی رژیم گذشته نمی توانستند انتظارات نظام تازه را برآورده سازند؛ بویژه که در کتاب تالیفی این گروه چهره برخی از شخصیتهاي مورد احترام روحانیت که در سالهاي بعد نماد استعمارستیزي و غرب زدگی گردیدند، بطرز ناشایستی تصویر شده بود . 4 گفته شده اولین کتاب با توجه به تحولات کشور در سال 1359ش. و با عنوان » تاریخ ایران سال سوم دبیرستان« تالیف گردید.
در شناسنامه کتاب نام نویسندگان مشخص نیست اما به گفته علی ابوالحسنی بخش بزرگی از کتاب به پیشنهاد غلامعلی حداد عادل توسط وي تالیف گردید. 5 بیان چیرگی استعمار و غلبه غرب زدگی بر تار و پود جامعه ایران در سالهاي پیش از انقلاب از نکات برجسته؛ و ترسیم جایگاهی رفیع براي روحانیت شیعه در مبارزه با استعمار و مقابله با غرب؛ شاه بیت مطالب کتاب بود. در سال 1366 ش . کتاب جدیدي تالیف گردید که مولف آن شناخته شده نیست . در شناسنامه کتاب گروه تاریخ دفتر برنامه ریزي و تالیف کتب درسی به عنوان مولف معرفی گردیده است . در این کتاب فضاي ضد استعماري بر فضاي ضد استبدادي میچربید. 6 یکی از نخستین انتقادات شدید به کتابهاي درس تاریخ در سالهاي پس از انقلاب مربوط به همین کتاب بود.
- بنگرید به ادامه مقاله - ظاهرا همین کتاب تا سال 1376ش. در کشور تدریس میشده است. در سال تحصیلی 1377ش. کتاب درسی جدیدي با عنوان تاریخ ایران - از صفویه تا دوران معاصر - براي پایه دوم در همه رشتههاي تحصیلی وارد نظام آموزشی کشور گردید. همانند کتاب پیشین نام مولف کتاب مشخص نیست. محتواي کتاب نیز چندان تفاوتی با کتابهاي پیشین نداشت و در آن استعمارگري کشورهاي اروپایی و نقش برجسته روحانیت شیعه در ضدیت با استبداد و استعمار تکرار شده بود. 7 یک سال بعد، پرچالش ترین کتابهاي تاریخ در سالهاي پس از انقلاب وارد نظام آموزشی کشور گردید.
کتاب جدید تاریخایران - - - 2ایران در دوره معاصر - بود و عمادالدین باقی، نصراالله صالحی و جواد عباسی آن را تالیف کردند. 8 کتاب از ابتداي مهر ماه٢ صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی - س - : - بیانات، پیامها، مصاحبهها، احکام، اجازات شرعی و نامهها - ، ج6 ، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی - س - ، پاییز 1378، چاپ اول، ص194 ٣ کریمی قهی، منصوره، »آسیب شناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتواي کتاب هاي درسی تاریخ معاصر ایران 1358 - - 1388 با رویکردي تطبیقی به کتاب هاي درسی ایران پیش از انقلاب«پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال اول، شماره 4 ، تابستان 1389، ص94 ٤ در کتاب درس محیط شناسی با تکیه بر تاریخ معاصر که براي پایه سوم دبیرستان و در 2537 شاهنشاهی - سال 1357ش. -
نوشته شده بود، در بحث مشروطیت، اگرچه به نقش بهبهانی و طباطبایی اشاره شده اما شیخ فضل االله نوري را از مجتهدین طرفدار استبداد و هواخواه صدراعظم معرفی کرده بود که توسط مشروطه خواهان به قتل رسید. مشکور، محمد جواد و دیگران، محیط شناسی با تکیه بر تاریخ معاصر، تهران: چاپخانه فراهانی، 2537 شاهنشاهی - سال 1357 ش - ، 101، 104 ٥ آزاد، حمید؛ تریان، امین، »تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه درکتاب هاي درسی تاریخ - دوره پهلوي وپس از انقلاب اسلامی - «، پژوهش هاي تاریخی،٧ گروه تاریخ دفتر برنامه ریزي و تالیف کتب درسی، تاریخ ایران - از صفویه تا دوران معاصر - . تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهاي درسی ایران، .1377 ٨ باقی، عمادالدین و دیگران، تاریخ ایران - - 2 - ایران در دوره معاصر - ، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهاي درسی ایران، .1378
سال 1378ش . در مدارس توزیع شد و تنها یک ترم تدریس گشت. این موضوع را در ادامه بررسی خواهیم کرد. به نوشته باقی، کتاب پیش از توزیع در مدارس براي بررسی و اظهار نظر نزد برخی مقامات نظام همچون دفتر رهبري، موسسه تنظیم و نشر آثار امام - ره - ، وزیر آموزش و پرورش، برخی موسسات تاریخی و. . . فرستاده شد تا آنها نیز نقطه نظرات و دیدگاههاي خود درباره کتاب را بیان کنند. برخی نظرات اصلاحی خود را ارسال نمودند که در کتاب اعمال گردید و برخی نیز پاسخی ندادند. بلافاصله پس ازتوزیع کتاب، مخالفت ها آغاز گردید . عمادالدین باقی در مهرماه 1378 ش. در نامهاي به رئیس جمهور وقت، نکات مهمی را مطرح کرد.
از نامه به گفته وي، خلاف واقع معاون وزیر اطلاعات به وزیر آموزش و پرورش و حملات برخی روزنامههاي یک جناح خاص سخن گفت. گله داشت که عدهاي از مقامات بدون درخواست توضیح از مراجع مربوط یا مولفان مبادرت به تصمیم گیري کردند و »برخی از دوستان آموزش و پرورش هم جا زدند9 . « از جواب رئیس جمهور وقت اطلاعی در دست نیست اما میدانیم که وزارت آموزش و پرورش اصلاحیهاي براي کتاب تهیه کرد و کوشید با حذف و اضافه کردن برخی جملات مخالفان را راضی کند. ولی شدت مخالفت ها چندان زیاد بود و مخالفان چنان پر قدرت، که توانستند کتاب را از چرخه آموزشی کشور خارج سازند.
در فاصله سالهاي 1380 تا 1386ش. چند کتاب دیگر وارد نظام آموزشی کشور گردید که همه آن ها عمر کوتاهی داشتند. پس از حذف کتاب تاریخ ایران - - 2 موسی نجفی، موسی حقانی و مظفر نامدار در سال 1380ش. کتاب تاریخ معاصر ایران را تالیف کردند. این کتاب تنها یک سال تدریس شد10 و در سال بعد 1381 - ش. - کتاب درسی سال 1377 ش . - تاریخ ایران - از صفویه تا دوران معاصر - کد - 235/3 با سه تغییر جایگزین آن گردید . نخست آنکه بخش صفویان تا برآمدن قاجاریه حذف شد؛ دوم نام کتاب به تاریخ معاصر ایران - کد - 253 تغییر یافت؛ سوم برخلاف کتاب پیشین، براي پایه سوم متوسطه ارائه گردید. بجز این موارد محتواي کتاب همان مطالب کتاب قبلی بود. این کتاب مدت دو سال تدریس شد تا در سال 1383ش. کتاب تازه تالیف تاریخ معاصر ایران، براي پایه سوم تالیف گردید.
نصراالله صالحی، از نویسندگان کتاب جنجالی تاریخ ایران - 2 - به همراه مسعود جوادیان بخش برآمدن قاجارها تا پایان کار آنها را نوشتند. بخش پهلوي تا انقلاب اسلامی به قلم غلامعلی حداد عادل بود. جمشید نوروزي و حمشت االله سلیمی نیز با این گروه همکاري داشتند. 11 اگرچه در شناسنامه کتاب وعده داده شده بود تا پایان سال تحصیلی 1377 – 1388 شمسی تغییر نیابد اما یک سال بعد کتاب درسی دیگري توزیع گردید.کتاب جدید تاریخ معاصر ایران نام داشت و به گفته مدیرکل وقت دفتر برنامهریزي و تدوین کتب درسی، سفارش تالیف کتاب به دوره وزارت حسین مظفر، نخستین وزیر آموزش و پرورش دولت اصلاحات بر میگشت . این کتاب بی شک پیامد مستقیم جنجال هایی بود که بر سر کتاب قبلی بر پا شد.
وزیر وقت آموزش و پرورش به علی اکبر ولایتی و موسی نجفی سفارش تالیف کتاب تاریخ معاصر را داد که ظاهرا کتاب نجفی همان است که در سال 1380ش. تدریس شد اما کتاب تالیف ولایتی 4 سال بعد، در دوره وزارت محمود فرشیدي وزیر آموزش و پرورش دولت نهم، وارد نظام آموزشی کشور گردید. البته در ابتدا قرار بود هم زمان سه کتاب عرضه گردد تا پس از بررسی توسط دبیران تاریخ سراسر کشور یکی از این کتاب ها، انتخاب و تدریس شود اما محمود فرشیدي، وزیر وقت آموزش و پرورش شخصا وارد ماجرا شد و به »تشخیص« خود، کتاب تالیفی توسط تیم ولایتی، را برگزید. گفته شده این کتاب با کسب20 درصد راي مدیر گروههاي تاریخ استانها در مقام دوم بوده است. 12 این »تشخیص« وزیر اعتراض مولفان دیگر کتاب ها را در پی داشت که ره به جایی نبرد و هم اکنون نیز به عنوان کتاب درسی در مدارس کشور تدریس میگردد.
ایدئولوژي و نقش آن در انقلاب اسلامی
ایدئولوژي در ساده ترین معناي آن مطالعه »علم عقاید« میباشد. در این مقاله مقصود ازایدئولوژي » نظامی از ایده ها و قضاوت هاي روشن و سازمان یافته که براي توصیف، تبیین، استنتاج یا توجیه موقعیت یک گروه یا جامعه به کار می رود و اساسا از ارزش ها٩ باقی ، عمادالدین، جدل هاي تاریخی، تهران: نشر سرایی، 1383، چاپ دوم، صص 346، 345 ، 289 ، 288 10 رنجبریان، مهدى، »مقایسه سه کتابدرسی تاریخ معاصر ایران - دوره دبیرستان - «، آموزه، پاییز1381، شماره 1، ص، .89 مشخصات کتابشناختی کتاب از این قرار است: نجفی، موسی و دیگران. تاریخ معاصر ایران، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب هاي درسی ایران، 1380 ١١ صالحی، نصراالله و دیگران، تاریخ معاصر ایران، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهاي درسی ایران، 1385
