بخشی از مقاله
چکیده
نظام آموزشی ایران اهداف و محتوای کتب درسی در بالاترین سطوح نظام اداری و پس از نظارتهای زیاد تعیین میشوند؛ از اینرو به سختی میتوان تصور نمود، پس از این فرایند نظارتی سخت، محتوای کتابها مسأله ساز گردد؛ اما در چهار دهه گذشته، چالش سخت و کمنظیری بر سر محتوای کتابهای تاریخ مدارس بهوجود آمد. بارزترین مورد، کتاب تاریخ ایران - 2 - میباشد که در سال 1378ش. در مدارس توزیع و پس از چند ماه جمعآوری گردید. هدف این مقاله بررسی چرایی حذف سریع این کتاب است. روش پژوهش، رویکرد تحلیلی B توصیفی به روش اسنادی و کتابخانهای است. یافتهها نشان میدهد رقابتهای سیاسی B جناحی حاصل از دگرگونی در سپهر سیاسی کشور در سالهای پس از خرداد 1376 ش. و نگاه ایدئولوژیک جریاناتی قدرتمند خارج از حوزه آموزش و پرورش، عامل اصلی این تغییرات بود.
واژگان کلیدی: کتابهای درسی تاریخ، ایدئولوژی، کتاب تاریخ معاصر ایران، کتاب تاریخ ایران . - 2 -
مقدمه
در تألیف کتابهای درسی رایج است که ابتدا کتاب تازهتألیف برای ارزیابی و اعتبارسنجی به برخی اساتید دانشگاه و دبیران ارائه میشود؛ سپس با بررسی نظرات، پیشنهادات و انتقادات و برطرف کردن نقایص کتاب، وارد نظام آموزشی میگردد. همچنین در نخستین سال توزیع، کتاب عنوان آزمایشی دارد تا محتوا و شکل آن، در سطحی وسیعتر و پس از تدریس عملی در مدارس، مورد نقد دبیران و دانشآموزان و صاحبنظران قرار گیرد. در مهرماه 1378 ش. کتاب تاریخ ایران - 2 - وارد نظام آموزشی کشور گردید اما از همان روزهای نخست، با مخالفتهای بیسابقهای روبرو شد. یکی از نویسندگان کتاب که خود مورد انتقادات فراوان قرار گرفته بود، اعلام کرد، چهارچوبهای آموزش و پرورش را رعایت کرده و به تعبیر خودش »تاریخ رسمی« تألیف کرده است. نگاهی به محتوای کتاب، مدعای مؤلف را تأیید میکند. نگاهی به فهرست اشکالات وارده بر کتاب، نشان میدهد؛
به لحاظ کمی و در مقایسه با کتابهای قبل و بعد، اشکالات محدود به واژگان و جملاتی است که به آسانی قابل اصلاح بود. به عبارت دیگر این امکان وجود داشت، با ایجاد تغییراتی بسیار مختصر محتوای کتاب را تغییر داد و رضایت منتقدان را فراهم کرد. اقدامی که آموزش و پرورش بدان مبادرت کرد اما منتقدان رضایت ندادند و بر فشارها افزودند تا وزارت آموزش و پرورش ناگزیر کتاب را از چرخه آموزشی حذف کرد. این مقاله در پی آن است تا به این پرسش اساسی پاسخ دهد که چرا کتاب تاریخ ایران - 2 - برخلاف شیوه مرسوم در وزارت آموزش و پرورش و پیش از آگاهی از بازخورد کتاب در میان دانشآموزان و دبیران تاریخ، به سرعت حذف گردید.
روش پژوهش، رویکرد تحلیلی B توصیفی به روش اسنادی و کتابخانهای است. تأثیر رویکرد ایدئولوژیک بر محتوای کتابهای درسی، تاکنون به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. در حال حاضر چند پژوهش درباره کتابهای درسی موجود است کهعمدتاً به مقایسه محتوای کتابهای درسی در یک دوره خاص تاریخی پرداختهاند، تنها منصوره کریمی قهی در مقاله »آسیبشناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتابهای درسی تاریخ معاصر ایران 1358 - - 1388 با رویکردی تطبیقی به کتابهای درسی ایران پیش از انقلاب« به اختصار مواردی از تأثیرات جابجایی احزاب سیاسی بر محتوای کتابهای درسی را مورد بررسی قرار داده است.
سیر تحول کتابهای درس تاریخ پس از انقلاب اسلامی نظام آموزشی کشور پس از انقلاب سال 1357ش. دچار دگرگونیهای گستردهای گردید. درخواست برای تغییرات اساسی در محتوای کتابهای درسی، از نخستین خواستههای بنیانگذار جمهوری اسلامی بود. امامخمینی تنها 8 روز پس از پیروزی انقلاب در پیامی به مسئولان آموزش و پرورش کشور خواستار دگرگونیهای بنیادین و گسترده در آموزش و پرورش، بهویژه کتابهای درسی گردیدند و تأکید نمودند تا محتوای کتابهای درسی از مطالبی که به »نفع استعمار و استبداد« است؛ پاک شود و دروس »انقلابی و اسلامی« جایگزین گردد. 1 بدین ترتیب دگرگونیهای زیادی در محتوای کتابها، بهخصوص علوم انسانی B اجتماعی بهوجود آمد. دامنه و گستره تغییرات در کتابهای درس تاریخ، بسیار چشمگیرتر بود. نخستین کتاب تاریخ معاصر مقطع دبیرستان در دوران پس از انقلاب را محمدجواد مشکور با همکاری گروهی دیگر، در سال 1358 ش. تألیف کردندظاهراً. همین کتاب در سال بعد نیز تدریس گردید.2 همین گروه پیش از این و در سالهای آخر حکومت پهلوی تاریخ ایران سال سوم دبیرستان را نوشته بودند.
1. صحیفه امام: مجموعه آثار امامخمینی - س - : - بیانات، پیامها، مصاحبهها، احکام، اجازات شرعی و نامهها - ، ج6، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی - س - ، پاییز 1378، چاپ اول، ص.194
2. کریمی قهی، منصوره، »آسیبشناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتوای کتابهای درسی تاریخ معاصر ایران 1358 - - 1388 با رویکردی تطبیقی به کتابهای درسی ایران پیش از انقلاب« پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال اول، شماره 4، تابستان 1389، ص.94
طبیعی است که نویسندگان کتابهای درسی رژیم گذشته نمیتوانستند انتظارات نظام تازه را برآورده سازند؛ بهویژه که در کتاب تألیفی این گروه چهره برخی از شخصیتهای مورد احترام روحانیت که در سالهای بعد نماد استعمارستیزی و غربزدگی گردیدند، بطرز ناشایستی تصویر شده بود.1 گفته شده اولین کتاب با توجه به تحولات کشور در سال 1359ش. و با عنوان »تاریخ ایران سال سوم دبیرستان« تألیف گردید. در شناسنامه کتاب نام نویسندگان مشخص نیست اما به گفته علی ابوالحسنی بخش بزرگی از کتاب به پیشنهاد غلامعلی حداد عادل توسط وی تألیف گردید.2 بیان چیرگی استعمار و غلبه غربزدگی بر تاروپود جامعهایران در سالهای پیش از انقلاب از نکات برجسته؛ و ترسیم جایگاهی رفیع برای روحانیت شیعه در مبارزه با استعمار و مقابله با غرب؛ شاهبیت مطالب کتاب بود. در سال 1366 ش. کتاب جدیدی تألیف گردید که مؤلف آن شناخته شده نیست.
در شناسنامه کتاب گروه تاریخ دفتر برنامهریزی و تألیف کتب درسی بهعنوان مؤلف معرفی گردیده است. در این کتاب فضای ضد استعماری بر فضای ضد استبدادی میچربید.3 یکی از نخستین انتقادات شدید به کتابهای درس تاریخ در سالهای پس از انقلاب مربوط به همین کتاب بود. - بنگرید به ادامه مقاله - ظاهراً همین کتاب تا سال 1376ش. در کشور تدریس میشده است. در سال تحصیلی 1377ش. کتاب درسی جدیدی با عنوان تاریخ ایران - از صفویه تا دوران معاصر - برای پایه دوم در همه رشتههای تحصیلی وارد نظام آموزشی کشور گردید. همانند کتاب پیشین نام مؤلف کتاب مشخص نیست. محتوای کتاب نیز چندان تفاوتی با کتابهای پیشین نداشت و در آن استعمارگری کشورهای اروپایی و نقش برجسته روحانیت شیعه در ضدیت با استبداد و استعمار تکرار شده بود.4 یک سال بعد، پرچالشترین کتابهای تاریخ در سالهای پس از انقلاب وارد نظام آموزشی کشور گردید.
کتاب جدید تاریخ ایران - 2 - - ایران در دوره معاصر - بود و عمادالدین باقی، نصراالله صالحی و جواد عباسی آن را تألیف کردند.5 کتاب از ابتدای مهر ماه سال 1378ش. در مدارس توزیع شد و تنها یک ترم تدریس گشت. این موضوع را در ادامه بررسی خواهیم کرد. به نوشته باقی، کتاب پیش از توزیع در مدارس برای بررسی و اظهارنظر نزد برخی مقامات نظام همچون دفتر رهبری، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام - ره - ، وزیر
1. در کتاب درس محیطشناسی با تکیه بر تاریخ معاصر که برای پایه سوم دبیرستان و در 2537 شاهنشاهی - سال 1357ش. - نوشته شده بود، در بحث مشروطیت، اگرچه به نقش بهبهانی و طباطبایی اشاره شده اما شیخ فضلاالله نوری را از مجتهدین طرفدار استبداد و هواخواه صدراعظم معرفی کرده بود که توسط مشروطهخواهان به قتل رسید. مشکور، محمد جواد و دیگران، محیطشناسی با تکیه بر تاریخ معاصر، تهران: چاپخانه فراهانی، 2537 شاهنشاهی - سال 1357 ش - ، 101،
2. آزاد، حمید؛ تریان، امین، »تحلیل گفتمان روایت جنبش مشروطه در کتابهای درسی تاریخ - دوره پهلوی و پس از انقلاب اسلامی - «، پژوهشهای تاریخی، سال هفتم، شماره اول، بهار1394، ص، .132
3. همان، ص .134
4. گروه تاریخ دفتر برنامهریزی و تألیف کتب درسی، تاریخ ایران - از صفویه تا دوران معاصر - . تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، .1377
5 . باقی، عمادالدین و دیگران، تاریخ ایران - 2 - - ایران در دوره معاصر - ، تهران: شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران، .1378
