مقاله سبک آذری

بخشی از مقاله

چکیده

سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده ی نخست اهمیت جای دارد.چراکه سه شیوه معماری ایران - پارسی، آذری، اصفهانی - از انجا سرچشمه گرفته وبه سرا سر ک شور ر سیده ا ست.قرون هفتم و هشتم هجری قمری ع صر شکوفایی معماری در آذربایجان بود. آذربایجان با مجموعه ای از شاخص های مهند سی وتزیینات بنا ، مهد معماری بشرو عهد ایلخانی معرفی می شود که در نوشتار حاضر به چند شاخص کلی تقسیم ودسته بندی شده که اکثر آنها ابداع معماران مکاتب تبریز و نخجوان است.سبک معماری آذربایجان ، که با مجموعه ای از یازده شاخص باز شناخته می شود، بر آیند پیوند سنتهاواسلوب معماری خراسانی با مکاتب معماری تبریز و نخجوان تعریف شده است که معمارانی بنام چون عجمی نخجوانی وعلیشاه تبریزی در آفرینش ان تاثیر بسیارداشته اند .دامنه تاثیرات سبک معماری آذربایجان از آذزبایجان فراتر رفت وبه خراسان و ترکستان و دوران تیموریان رسید .

کلید واژه : سبک معماری آذربایجان، نیارش، آرایه، مسجد کبود تبریز ، ارگ علیشاه

مقدمه

بطور کلی معماری در ک شور ما ایران شامل سه دوره ا ست. دوره نخ ست که معماری قبل از ا سلام و شامل شیوه های پارتی و پار سی بوده است ، دوره دوم که معماری و شهرسازی دوران اسلامی است و با ورود اسلام به کشورمان شکل گرفت و به طور پیوسته ادامه و تکامل یافت ، دوره سوم که معماری معاصر است و این دوره از اواخر حکومت قاجار آغاز شده و از زمان پهلوی اول شدت یافته شده است. معماری دوره دوم و یا دوره اسلامی »مردم واری» «پرهیز از بیهودگی» «نیارش » «خود بستگی» « درون گری« جزو اصول کلی این نوع از معماری بوده است ، که شامل سبک آذری ، خراسانی ، راضی و اصفهانی بود و به نظر میرسد که نامگذاری آن ها اغلب بر اساس زادگاه پیدایش آن بوده باشد ، ضمن این که باید گفت سر زمین آذربایجان در معماری ایران در دوره نخست اهمیت جای داشت.

سر آغاز سبک آذری

شیوه آذری ، سبکی در معماری اسلامی ایران ، منسوب به آذربایجان ، مشهور به سبک مغول یا ایرانی مقارن با دوره حکومت ایلخانان بر ایران است. با ورود مغولان - ایلخانی - این شیوه معماری آغاز گردید و تا زمان صفویه ادامه داشت چون این بناها در تبریز احداث گردیده به سبک آذری معروف ا ست و در حکومت سلطان محمود غازان خان را آغاز سبک آذری میدانند و به عبارتی شیوه آذری دارای دو دوره است.دوره اول از زمان هلاکوخان و پایتخت شدن مراغه تشکیل شده و دوره دوم شامل زمان تیمور و پایتختی سمرقند است.

برسی دوره های سبک آذری

الف: شوه ی اول سبک آذری مربوط به دوره ایلخانی به مرکزیت مراغه.

1.    ساخت بناهای سترک و عظیم

2.    توجه به تناسبات عمودی بنا

3.    ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل

4.    تنوع در ایوان سازی

5.    استفاده از تزییناتی چون گچبری ، نقاشی های عظیم متقارن و با تناسبات طلایی ،کاشی زرین فام ، کاشی نقش برسته. ب: شیوه دوم سبک آذری مربوط به دوره تیموریان به مرکزیت سمرقند.

1.    ساخت ساقه - گلوگاه - بین فضای گنبد و گنبد خانه

2.    ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا

3.    استفاده از تزیینات کاشی معرق

چند نمونه از بناهای سبک آذری شنب غازان ، ربع رشیدی ، رصد خانه مراغه ، مسجد علیشاه تبریز ، مدرسه و تکیه امیر چخماق، مسجد جامع ورامین ، مسجد کبودتبریز، گنبد سلطانیه ، مدرسه امامی اصفهان و مقبره دختر ارغون در سلماس.

جایگاه سبک آذری در معماری ایران

سرزمین آذربایجان در معماری ایران در رده نخست اهمیت جای دارد. در شیوه پارسی ، هنگامی که قوم آریایی کوه های آران را پشت سر میگذا شتند تا به جنوب سر زمین ایران ره سپار و ماندگار شوند ، سر راه خود ایوان های ستون دار و شب ستان ها و نماز خانه ها و کوشکی آذر بایجان را پسندیدند و چون ارمغانی ، نخست به سرزمین انشان و سپس به سر زمین پارس بردند و همراه با آن شیوه و استفاده از شیوه های گوناگون ملت هایی که به پیروی پارسیان در می آمدند ، شیوه تازه ای پدید آوردند که شیوه پارسی نام گرفت و آغاز شاهنشاهی ایران تا پایان روزگار هخامنشیان برای ساختن کاخ ها و کوشک ها به کار گرفته میشود. در حقیقت میتوان گفت که آب و هوای سرد و کوه ستانی آذربایجان این شیوه را پدید آورده آورده بو - شاید با آب هوای دیگر سازگار نبا شد - باز هم پرداختگی و مردم واری شیوه پار سی چنان بود که حتی در سرزمین های سوزانی چون ان شان و سپس کراند های دریای پارس نیز با همه ویژگی هایش خونمایی کرده است.

بار دومی که آذربایجان پدید آورنده شیوه ای نو در معماری ایران شد پس از یورش مغولان بود ،ای یورش ،سراسر ایران و بویژه خراسان را از هنرمندان و معماران تهی ساخت. هنرمندانی که از چنگال درندگان به در رفته بودند در سرزمین های جنوبی ایران به پناه فرمانروایان بومی رفتند.معماران در آنجا از شیوه های روایی در جنوب ایران هم بهره جستند و هم بر کارایی هنر خود افزودند. هنگامی که ایلخانان - جانشینان چنگیز خان در ایران - خواستند یا نیاز پیدا کردند که ویرانی های نیاکانشان را باز سازی کنند یا دست کم بخاطر نیازی که به کاخ و خانه و گرمابه و ... در پایتخت خود داشتند ، معماران را از سرزمین های جنوبی به دربار خود فرا خواندند تا از هنر آنها بره مند گردند.

این بار از تلفیق ویژگی های معماری مرکز ایران و جنوب با سنت ها و روشهای که روزگاران کهن، بومی آذربایجان شده بود ، شیوه معماری پدید آمد به در ستی نام » شیوه آذری« گرفت و تا هنگامی که شیوه ای تازه که باز هم بر گیرنده از معماری آن سر زمین بود ، به جای آن آمده در سرا سر ایران و ک شور های هم سایه به کار رفت. همانگونه که پار سیان هخامن شی در سر راه خود به جنوب، ایوان های ستوندار آذربایجان را دیده بودند و آنرا در معماری خود بکار بردند ، شگفت ا ست که شاهان صفوی نیز ایوان بناب و مراغه را به ا صفهان بردند و در مقابل کاخهای تازه ساخت خود همانند؛ کاخ چهل ستون و عالی قاپو نهادند. رو شن ا ست که افزودن ای ستاوند ها به کاخ های اصفهان شکوه ویژه ای داده است.

ویژگی معماری به سبک آذری

با شکوه ترین ساختمان شیوه آذری که امروز هم بر پا ا ست گنبد سلطانیه ا ست که در کنار آن آرامگاه » سلطان محمد خدا بنده« ساخته شده است. ویژگی های زمانی در این شیوه بسیار کارساز بود. در آن زمان نیاز به ساختمان های گوناگون بود که باید هر چه سریع تر آماده میشدند. به همین جهت روند ساختمان سازی شتاب یافت. پس به پیمودن بندی و بهره گیری از عناصر یکسان روی آوردند تا دستاوردشان به اندام و سازوار باشد. یکی دیگر از ویژگی های معماری آذری ، بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری است. گوناگونی طرح ها در این شیوه از همه بی شتر ا ست. بهره گیری از هند سه و تنوع در طراحی در تهرنگ ساختمان در "نهاز" یعنی بیرون زدگی در کالبد و "نخیر" یعنی تو رفتگی در آن نمودار میشود. ویژ گی برج سته تزینات معماری در این سبک ، مهارت فو ق العاده در گچ کاری و بکار بردن آن به انواع گوناگون ا ست. همچنین در معماری آذری ، ساختمان های عظیم الج سه ای وجود دا شت که در شیوه های پی شین مانند ندا شت. مانند؛ برج شان غازان با ارتفاع 64 متر ، گنبد سلطانیه با ارتفاع 48 متر و ...