بخشی از مقاله
چکیده
رفتار و سیره ائمه - ع - مبتنی بر آموزههای قرآنی و سنت نبوی بوده، کارکردهای تعیینکننده آنها در زندگی جمعی و فردی برای همه مسلمانان با توجه شاخصهای هویت دینی، میتواند الگوی راهبردی و عملی برای کاهش خشونت باشد، پژوهش در این نوشتار با روش تاریخی و روش حدیثی است؛ مصادیق مربوط به مسئله از منابع و آثار باقیمانده مانند کتب تاریخی کهن و معتبر جمعآوری و با بررسی صحتوسقم آنها، با توجه به بستر سیاسی و فرهنگی دورههای حیات اجتماعی آنها تحلیلشده؛ هدف بعد از کشف، ترویج گفتمان همزیستی مسالمتآمیز با الگوی ائمه - ع - و کمک با کاهش گفتمان خشونت در اجتماع است؛ سیر تاریخی رفتار ائمه - ع - در مواجه با قدر سیاسی - خلفای - ، قدرت علمی - جریانهای فقهی، کلامی - و قدرت اجتماعی - عامه مردم - با توجه به قرائن استنباط میشود که اصل رفتار اجتماعی آنان مسالمتآمیز بوده است.
کلیدواژه: سیره، همزیستی مسالمتآمیز، هویت دینی، خشونت
1 مقدمه
رفتار ائمه - ع - در سیر تاریخ 250 ساله حضور 11 -260 - ق - در جامعه با دیگران چگونه بوده است؟ مبانی همزیستی مسالمتآمیز در اجتماع از چه منابعی گرفته میشود؟ رفتار ائمه - ع - در مواجه با قدرت سیاسی - خلفای - ، قدرت علمی - جریانهای فقهی، کلامی - و قدرت اجتماعی - عامه مردم - چگونه بوده؟ حدود و معیار همزیستی مسالمتآمیز و خشونت چیست؟ با چه الگوی تاریخی میتوان خشونتها را در جامعه کاهش و عمل به ارزشهای و هنجارهای عقلایی را افزایش داد؟ طرح مسئله، همزیستی مسالمتآمیز چگونه میتواند به کاهش خشونت در جامعه کمک کند؟ ...
پرسشهای فوق و دهها پرسش دیگر در مورد سیره همزیستی مسالمتآمیز ائمه - ع - بهعنوان الگوی عملی در کاهش خشونت در جامعه، مسئله را از ویژگی خاصی برخوردار نموده است، در طول تاریخ دانشمندان بسیاری در مورد سیره ائمه - ع - با رویکرد تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی سیره اجتماعی ائمه - ع - را توصیف و تحلیل نمودهاند؛ اما در خصوص همزیستی مسالمتآمیز ائمه - ع - بهعنوان الگوی کاهش خشونت در اجتماع کمتر به رشته تحریر درآمده است، این نوشتار قصد دارد، سیره سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ائمه را که در اجتماع رفتاری مسالمتآمیز بوده مورد مطالعه و پژوهش قرار دهد؛ اینگونه الگوهای تجربه شده در تاریخ ائمه - ع - در صورت عمل میتواند در کاهش خشونتهای موجود در جامعه کمک کند.
روایتهای قابلاطمینان که مصادیق سیره همزیستی مسالمتآمیز اجتماعی ائمه - ع - با قدرت سیاسی - خلفا - ، قدرت علمی - جریانهای فقهی، کلامی - و قدرت اجتماعی - عامه مردم - بوده بعد از اطمینان به صحت سند و دلالت، و معاضدت قرائن و همچنین عدم تعارض با قرآن و سنت قطعی که با نظر اتفاقی مورخان و محدثان خبره، بهعنوان عناصر درونی متن - سند و دلالت - و از جهت عناصر بیرونی - شرایط زمان، مکان و بستر سیاسی و فرهنگی - در پرتو تأثیراتی که از یکدیگر دریافت کردهاند مورد استناد قرار داد. ازآنجاکه شناخت و فهم ابعاد مسئله فراتر از ظرفیت روش تاریخی است، بهتناسب از روشهای معمول از علوم حدیث، اصول فقه و همچنین علوم اجتماعی و سیاسی نیز استفادهشده است، لذا مسئله از مسائل میانرشتهای و از نوع تحلیلی - توصیفی است که به اقتضاء موضوع، فهم و تحلیل آن ترکیبی از چند روش است،
همزیستی مسالمتآمیز در هر جامعه یک رفتار جامعه پسند در مقابل رفتار جامعه گریز است و گفتمانی است که با مفاهیم امنیت، وفاداری به عهد و پیمان، وحدت، رحمت، محبت، دوستی، خیرخواهی، تحملپذیری سازگار و قابلجمع و با گفتمان متقابل آنها، یعنی خشونت، ناامنی، عدم پای بندی به تعهدات، تفرقه، سوء اخلاق، کینهتوزی، ناسازگار و غیرقابلجمع هست؛ از مفاهیمی هست که دارای شدت ضعف و مراتب متفاوت است، ائمه - ع - در زندگی اجتماعی در شرایط عادی دارای سیره مشترک و در شرایط اضطراری طبق هر شرایط به اهم و مهم عمل میکردند.
3 جامعه و تأمین نیازهای ضروری
همه انسانها برای تأمین نیازهای ضروری خود به یکدیگر نیازمندند، نیازهای ضروری انسانها نسبت به یکدیگر سه گونهاند: نیازهای معیشتی، نیازهای معرفتی و نیازهای اخلاقی است؛ نخستین نیاز، نیاز معیشتی است مانند، خوراک، پوشاک، مسکن، شغل، ازدواج، امنیت جانی و مالی و ... را شامل میشود؛ انسان موجودی است که نیاز دارد امور معیشتی آن تأمین گردد، لذا انسان از فقر، آوارگی، ناامنی و خشونت ... بیزارند، این نوع نیاز با تلاش، همکاری، همیاری، بهخصوص همزیستی مسالمتآمیز باهم نوعان تأمین میشود، سیره ائمه - ع - در عصر حضور نشان از راهکار علمی و عملی، سامان دادن معقول و عادلانه آن است.
در هر جامعه افرادی که ناتوان از تأمین نیازهای ضروری هستند بر عهده افراد توانمند است که نیاز ضروری آنها را تأمین نمایند، این رفتار فینفسه نیکو و پسندیده است، این نوع رفتار به جهت حس نوعدوستی در اکثر جوامع انجام میپذیرد، ائمه - ع - در برخی موارد به افرادی که به آنها حتی مراجعه نمینمودند کمک مینمودند و مهمتر از کمکهای مادی کمکهای فکری ائمه - ع - به افراد جامعه است. دومین نیازهای، انسانها نیاز معرفتی است انسان موجودی است حقیقتطلب، مهمترین نیاز معرفتی انسان درک حقایق است، ذهن نیاز دارد تصویری مطابق با واقع یا نزدیک بهواقع از پدیدههای گذشته، حال و آینده داشته باشد، از تصور توهم آمیز و تخیلی پرهیز، تلاش دارد تا خود را بهواقع نزدیک کند که حقایق برایش قابل درک باشد، این نوع نیازها با تحقیق و هدایت افراد آگاه، تأمین میشود، چراکه انسانها نظیر گیاهان نیستند که نیازشان فقط آب، کود و هوا باشد یا نظیر حیوانات که نیازشان فقط غذا، لانه و همنوع خود باشد،
بلکه انسان علاوه بر نیاز حیوانی، نیاز به معارف دارد؛ خالق هستی معارفی را به انبیاء خود وحی نمود و آنها نیز رسالت داشتند که آن معارف را به مردم ابلاغ نمایند و ائمه دین در طول 250 سال آن آیات را برای مسلمین جهت تربیت انسانها و ربوبیت خدا تفسیر عالمانه نمودند. ائمه - ع - در زمان خود عالمترین شخص در میان علما اسلامی، بهترین مفسر آیات قرآن و راهنما و پاسخگو به نیازهای معرفتی بودهاند اگر کسی نیاز معرفتی داشت و به آنها مراجعه مینمودند پاسخ مطابق با واقع میگرفت، تلاش ائمه - ع - این بود که مسلمین با کسب معرفت از حقیقت دین فاصله نگیرند و دینشان دچار تحریف، کذب و انحراف نشود.
گزارشهای بسیاری وجود دارد که طالبان حقیقت در عصر حضور ائمه - ع - به آنها مراجعه نمودند و پاسخ مستدل و مطمئن را از ائمه - ع - میگرفتند، رسول اکرم - ص - به مسلمانان توصیه فرمودهاند: انی قد ترکت فیکم ثقلین، احد همااکبر من الآخر، کتاب اللّه عزوجل حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهلبیتی، ألا انهما لن یفترقا حتّی یردا عَلَیﱠ الحوض2؛ من در میان شما دو چیز گرانمایه و پرارزش، به یادگار مینهم که یکی از آن دو بزرگتر از دیگری است، کتاب خداوند عزوجل که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است و عترت خودم که همان اهلبیت من میباشند، آگاه باشید که این دو هرگز از هم جداییناپذیرند تا کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.
سومین نیاز انسانها نیاز اخلاقی است، این نوع نیاز اجتماعی دائمی است، راه تأمین این نوع نیاز وجود حسن اخلاق در اجتماع است؛ بهترین الگوی اخلاق رسول اکرم - ص - است »و لکم فی رسولاالله اسوه حسنه« و انک علی خلق عظیم، چنان اهمیت دارد که خدا فرمود انی بعثت لأتمم مکارم الأخلاق، این نوع نیاز که ازجمله گرایشهای فطری و روانی است که خداوند در وجود انسانها سرشته است، راه تأمین آن وفاداری به عهد پیمان، صداقت و احترام متقابل است در اجتماع است.
- 4 رفتار اجتماعی ائمه - ع -
رفتار اجتماعی واقعیتهایی است که از طریق مشاهده مستقیم حاصل میشود، اما از آنجاییکه قرنها از رفتارهای ائمه - ع - گذشته است، علم به آنها از طریق گزارشها، نشانهها و آثار بجا مانده از طریق اعتبار و اطمینان عقلایی حاصل میشود، ازاینرو مطالعات و پژوهشهای تاریخی تلاش مضاعف لازم دارد، بهطوریکه اگر پدیدهای که درگذشته اتفاق افتاده در مورد آن گزارش و آثاری نباشد در آن مورد انسداد باب علم است، در مورد رفتار اجتماعی ائمه - ع - روایات و گزارش متعدد وجود دارد و باب علم و علمی بهقدر نیاز مفتوح است و نیازی به حدس نیست.
ائمه - ع - در مسئله کاهش خشونت در اجتماع به مباحث نظری و ارائه نسخه قناعت نکردهاند، ضمن بیان حل مسئله، عملاً خود از خشونت پرهیز مینمودند و با رفتار مسالمتآمیز، با اخلاقی عملی از نظر اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیاز نیازمندان را بهاندازه وسع خود بهعنوان دوا با رحمت و کمکهای مادی به کاهش خشونت در اجتماع کمک مینمودند،مثلاً، اگر خشونتی ناشی از شکاف اجتماعی باشد که عدهای در ضروریات اولیه درمانده باشند، اول باید ضروریات آنها را تأمین کرد بعد نظریهپردازی نمود، مباحث نظری هرچند صحیح در چارچوب سیره همزیستی مسالمتآمیز اجتماعی ائمه - ع - الگوی کاهش خشونت
