بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات و مخصوصا شعر در میان شاعران و عارفان همواره مرتبتی بلند داشته است؛ شعر یکی از بهترین راه های بیان اندیشه های مذهبی و عرفانی است که شاعران عارف بی شماری از آن در جهت بیان آرا و عقاید خود بهره برده اند . در این میان، عشق و محبت به خاندان ائمه اطهار - ع - به ویژه حضرت محمد - ص - دارای پیشینه ای کهن و از جمله بخش های مهم اشعار شاعران گذشته و امروز به شمار می رود . اکثر شاعران کوشیده اند تا با در آمیختن عواطف و احساسات خود به مدح پیامبر اسلام - ص - پرداخته و عشق درونی خویش را در قالب اشعار ناب عرضه نمایند.حکیم سنایی غزنوی از جمله شاعران عارف مسلکی است که توصیف و مدح حضرت محمد - ص - در اشعارش جلوه ای خاص دارد . در اندیشه های مرکزی عالم تصوف و عرفان هیچ اندیشه ای وجود ندارد که رگه ای از آن در شعر سنایی انعکاس نیافته باشد به همین دلیل بیشترین استفاده هایی که اهل تصوف و عرفان و حتی فلاسفه و حکیمان از شعر داشته اند متوجه کارهای اوست .
کیفیت بیان صفات پیامبر اکرم - ص - گویای ویژگی های اخلاقی، عرفانی و مذهبی این شاعر و عارف است که با زبانی شیوا به توصیف پیامبر اسلام - ص - به عنوان » انسان کامل « یا » حقیقت محمدیه« می پردازد. به اعتقاد عارفان ابتدای این حقیقت از حضرت آدم - ع - آغاز شده و در هر یک از پیامبران الهی ادامه یافته تا در وجود پیامبر اکرم - ص - به اوج و کمال خود رسیده است.تجلی این حقیقت در تاریخ را به صورت نبوت و ولایت می دانند . سنایی حضرت محمد - ص - را مقصود و منظور کل آفرینش و جهان هستی می داند و با یک دید ظریف عارفانه و شاعرانه به مقایسه ی میان مراتب و خصوصیات پیامبر اعظم - ص - با سایر پیامبران مورد نظر خود می پردازد . از جمله خصوصیات پیامبر اعظم - ص - خرد و عشق است که سنایی مدعی است دل خود را در این راه به پیامبر »ص « داده و این دو گوهر را خریداری کرده است . این مقاله می کوشد تا سیمای پیامبر - ص - را در اشعار سنایی بررسی نماید.
کلید واژهها: ادبیات، اشعار، حضرت محمد - ص - ، صفات.
مقدمه
ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی در سال 459 در شهر غزنین پا به عرصهی هستی نهاد، و در سال529 در همان جا در گذشت . او در آغاز جوانی، شاعری درباری و مداح مسعود بن ابراهیم غزنوی و بهرام شاه بن مسعود بود. ولی بعد از سفر به خراسان و اقامت چند ساله در این شهر و نشست و برخاست با مشایخ تصوف، در منش، دیدگاه و سمتگیری اجتماعی وی دگرگونی ژرفی پدید آمد. از دربار بریده و به دادخواهی مردم برخاست، بر شریعت مداران و زاهدان ریایی شوریده و به عرفان عاشقانه روی آورد. سنائی در دورهی اول فعالیتهای ادبی خویش شاعری مداح بود، روش شاعران غزنوی، به ویژه عنصری و فرخی را تقلید میکرد.
در دورهی دوم، که دورهی دگرگونی وی بود ، به نقد اجتماعی و طرح اندیشههای عرفان عاشقانه پرداخت. دربارهی دگرگونی درونی و رویکرد او به عالم عرفان، اهل خانقاه افسانههای گوناگونی را ساخته و روایت کردهاند . در واقع سنایی اولین شاعر ایرانی پس از اسلام به شمار میرود که حقایق عرفانی و معانی تصوف را در قالب شعر ارائه کرده است.درونمایهی عرفانی و غزلسرایی عارفانه- عاشقانه، تنها نوآوری این شاعر بزرگ در ادب پارسی نیست. او در بیشتر قالبهای شعر پیش از خود بازنگری می کند و حال و هوایی تازه ای در کالبد آنان میدمد و با وارد کردن درونمایههای عرفانی، اخلاقی و اجتماعی، جان و روح تازهای به کالبد بی جان قصیده دمید.
این شاعربا آشنا زدایی از مفاهیم پُر شور غزل عاشقانه، از شعر بی روح و سرد زاهدانه فاصله میگیرد و با دمیدن درونمایهی عارفانه به مفاهیم غزل عاشقانه، معشوق ومی زمینی را به حاشیه میراند و معشوق و می آسمانی را به مرکز فرا میخواند.یکی از مضامینی که این شاعر با زبان نافذ و تأثیرگذار خود بدان پرداخته وصف حضرت محمد - ص - و برشمردن صفات ایشان است.نشان دادن کیفیت این امر به خوبی از اشعار این شاعر مشخص است . تاکنون پژوهش های بسیاری با محوریت پیامبر اکرم - ص - انجام شده است اما تا به حال پژوهشی با این موضوع از نگاه سنایی صورت نگرفته که لزوم بررسی آن هرچه بیشتر احساس می شود .این پژوهش سعی دارد که سیمای پیامبر - ص - را از نگاه این شاعر توانا بررسی کرده و زوایای مهم آن را باز نموده تا راهنمای دوستداران آن حضرت باشد .
بحث
ادب فارسی همواره تجلی گاه اوصاف پیامبر اکرم - ص - بوده است . این موضوع به عنوان یکی از زیباترین مضامین شعر فارسی در دیوان شاعران مورد توجه قرار گرفته است . »مدایح مذهبی از مقوله ی شعر متعهد است نه هنر مجرد چون در این گونه آثار ، شاعران حقانیت رهبران الهی و راه آنان را می نمایانند و می کوشند تا با زبان شعر ، حقایق را به فرهنگ جامعه و شعور اجتماعی منتقل سازند وموضوع مردان حق ورهبران سعادت وعدالت را در برابر دیگران و به ویژه جباران وستمگران تحکیم بخشند واستوار دارند. . « - حکیمی ، . - 234 : 1365 شاعران بزرگ با نگاه عاشقانه و عرفانی خود به شخصیت والای پیامبر - ص - بهترین اشعار و همین طور زیباترین مضامین ادبی را به ساحت مقدس ایشان تقدیم نمودند که نشان دهنده ی جایگاه ویژه و والای حضرت رسول - ص - در میان ادیبان و شاعران است ».
پروردگاربزرگ،برای دنیای بشریت،پیامبرعظیم الشان و عالی مقام اسلام ، خاتم الانبیاء محمد - ص - را برانگیخت و او را مأمور هدایت بشر نمود . بعثت رسول اکرم نور سعادت در افق زندگانی مردم پدیدار و دریچه نیکبختی به روی آنان گشوده شد « - طهوری، . - 419 :1390 با ظهور پیامبر - ص - و گسترش اسلام کم کم اندیشه های دینی به حوزه ی ادبیات هم وارد شد ؛ بزرگترین حماسه سرای ایران حکیم » ابوالقاسم فردوسی« در کمال شجاعت در مقدمه شاهنامه ی خود که به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرده بود به صورت زیبایی احساس خود رانسبت به حضرت رسول - ص - بیان کرده است:منم بنده اهل بیت نبی ستاینده خاک پای وصی - فردوسی:1963ج19،. - 1
نظامی هم به عنوان یکی از بزرگ ترین شاعران ایران در کتاب هفت پیکر این گونه به مدح پیامبر اکرم - ص - می پردازد: نقطه ی خط اولین پرگار / خاتم آخر آفرینش کار نوبر باغ هفت چرخ کهن / دره التاج ععقل و تاج سخن - نظامی ،. - 18 :1388وحشی بافقی هم با سوز دلی بی مثال که از عشق و ارادتش نسبت به پیامبر - ص - حکایت میکند اشعاری را به مدح آن حضرت اختصاص می دهد :محمد عربی منشأ حکایت کن که کرده زیب قدش رابه جامه ی لولاک - وحشی ، . - 160: 1379سنایی هم به عنوان یکی از شاعران بزرگ این عشق و ارادت را به نحو قابل تحسینی به ظهور رسانده است .سنایی در این قصیده که مبنای این پژوهش قرار گرفته است به اوصاف ، ویژگی ها وجه تمایز ایشان با سایر پیامبران و نکات بسیار مهم دیگر اشاره کرده است .
اولین خصیصه ای که سنایی با نگاه عارفانه و شاعرانه ی خود به آن پرداخته آفرینش پیامبر - ص - است و بعد از تشریح این موضوع به دیگر خصوصیات آن حضرت می پردازد . : »توجّه به شخصیت والای پیامبر اسلام - ص - به عنوان عنوان زبده و خلاصه ی موجودات و اشراف مخلوقات و سرور کائنات که خداوند عالم و آدم را طبق حدیث قدسیلولاک» لما خَلقت الاَفلاک « به خاطر او آفریده جایگاهی فوق العاده و بس ویژه دارد و کمتر شاعری را سراغ داریم که در اشعارش ستایش از رسول خدا - ص - نباشد. « - عسکری ، . - 83: 1385 حضرت رسول - ص - به عنوان یک انسان خاکی اما افلاکی همواره مورد توجه فراوان شاعران و ادیبان بوده و تا جایی که هر شاعری بنا به میزان توان خود به تفسیر شخصیت و وقایع و جایگاه ایشان پرداخته اند.
دکتر مطهری در کتاب فطرت می گوید» در میان موجودات جهان هیچ موجودی به اندازه ی انسان نیازمند تفسیر نیست . « - مطهری ،. - 46 :1370 حال اگر این انسان که نیازمند تفسیر است زبده ی عالم آفرینش باشد مسئله تا حد زیادی حساس تر نیز می شود .سنایی هم باتوجه ب همین موضوع به تفسیر چگونگی این آفرینش می پردازد :شاعر می گوید که خداوند وجود پیامبر را به واسطه رحمتی که داشت آفرید و این رحمت حق تعالی بود که باعث پا به عرصه هستی گذاشتن و آفرینش حضرت رسول - ص - شد و بعد از خلقت ، ایشان را در سایه ی لطف خود پرورش داد . سنایی مدعی است که پیش از به وجود آمدن پیامبر - ص - آوازه ی شهرت ایشان در ازل و ابد پراکنده و مشهور بوده است :
