بخشی از مقاله
چکیده
اقتصاد از مسائل اجتماعی است که تحلیل کارکردهای آن اولویت خاصی دارد و کمتر بدان پرداخته شده است؛ به همین دلیل پژوهش حاضر با موضوع تجلی قرآن در سیره اقتصادی پیامبر اکرمصلی االله علیه وآله با هدف دستیابی به کارکردهای اقتصاد، با استفاده از سیره آن حضرت به نگارش درآمده است و به سه مرحلهی توزیع سرمایه، حمایت از تولید و الگوی صحیح مصرف اشاره شده است .در مرحله اول به راهکارهای پیامبر اکرمصلی االله علیه وآله در تخصیص منابع مالی برای رفع محرومیت و تشویق به کارهای تولیدی اشاره شده است. در مرحله دوم با استفاده از مبانی قرآنی به عملکرد پیامبرصلی االله علیه وآله برای ایجاد روحیه کار و تلاش به اصول صحیح کار و تجارت رهنمون شده است. در مرحله پایانی با استفاده از آیات و روایات، سیره نبی اکرمصلی االله علیه وآله در تبیین معیارهای الگوی صحیح مصرف بررسی شده است. در پایان برای جلوگیری از بحرانها و رکود اقتصادی و استقامت در برابر تحریمهای دشمن با الگوگرفتن از سیره اقتصادی پیامبر اکرمصلی االله علیه وآله پیشنهادهایی ارائه شده است.
مقدمه
»اقتصاد « در لغت به معنای اعتدال و میانهروی، در میان قرار داشتن و نیز استقامت در راه است و حاکی از وضعیتی متوازن و متعادل، متعارف و میانه در زندگی و معیشت است. »علم اقتصاد یا اقتصاد تحلیلی، دانشی است که رفتارهای بشری را درزمینه تولید، توزیع و مصرف تجزیهوتحلیل میکند تا قدرت پیشبینی پدیدههای اقتصادی را بهدست آورد.« با توجه به تعریف علم اقتصاد، در این نوشتار به سیره پیامبرصلی االله علیه وآلهبرای اجرای اصول اقتصادی قرآن، درزمینه توزیع، تولید و مصرف اشاره میشود.
1 توزیع سرمایه
در قرآن کریم برای تعدیل ثروتها، رفع نیازهای عمومی و تقویت روحیه نوعدوستی حقوقی بیان شده است،1 و یکی از ضروریترین مسائل، توزیع سرمایههاست که بهوسیله آن نیازهای اقتصادی برآورده شود2 و از جمعشدن ثروت در دست گروه خاصی پیشگیری کرده است.3 اجرای حکم الهی اخذ صدقات4 از ثروتمندان و توزیع آن در بین فقیران بر عهده پیامبرصلی االله علیه وآله گذاشته شده است و رسول اکرمصلی االله علیه وآله بعد از تشکیل »حکومت اسلامی« مشغول پیاده کردن و اجرای این تعلیمات قرآن شده است؛ که نمونههایی از تخصیص منابع ثروت، توسط پیامبرصلی االله علیه وآله از این قرارند.
1,1 تخصیص منابع برای محرومیتزدایی
مقصود از تخصیص منابع، تقسیم عادلانه ثروتهای طبیعی میان افراد جامعه است بهگونهای که هر کس به سهم واقعی خویش برسد و حاصل فعالیتهای اقتصادیاش به وی برگردد؛5 و از ویژگیهای حکومت پیامبرصلی االله علیه وآله عدالت در توزیع بود. آن بزرگوار سهم هر مسلمانی را از بیتالمال بر مبنای دستور قرآن پرداخت میکرد و نظر شخصی و مانند آن را در تقسیم بیتالمال دخالت نمیدادند، 6 همچنین با توجه به آموزههای قرآن، عنصر نیاز را در اولویت قرار میدادند. 7 نمونه تقسیم منابع توسط پیامبرصلی االله علیه وآله برای محرومیتزدایی و رفع فقر تقسیم اموال منقول میان مهاجران فقیر - نیازمند - بود و چون دو تن از انصار هم - ابودجانه و سهل بن حنیف - نیازمند بودند، رسولاللهصلی االله علیه وآله فرمود به آنها هم سهم بدهند.8
1 مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، اخلاق اقتصادی، بیجا: اداره آموزشهای عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه،137صلی االله علیه وآله ش، ص.39
2 ر.ک. کاظم صدر، اقتصاد صدر اسلام، تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374ش، ص23 یَکُونَ دُولَهً3 بَیْنَ» الْأَغْنِیاءِ مِنْکُم»« تا - این اموال عظیم - در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد«حشر7/
4 مقصود از صدقه خرج کردن مقداری از مال شخص است در راه غیر مقاصد شخصی بهنحویکه فایده آن به دیگران برسد.
5 ر.ک : محمدجمال خلیلیان، شاخص های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام، قم: مرکز انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1384 ش، ص .127
6 ر.ک. محمد بن عمر واقدی، مغازی - تاریخ جنگهای پیامبرصلی االله علیه وآله - ، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ دوم، 13صلی االله علیه وآله9 ش، ص.74
7نقل شده است که زینب همسر عبداالله بن مسعود از زنان پارسا در مدینه بود؛ او زیورهای خود را نزد پیامبرصلی االله علیه وآله آورد و بهعنوان صدقه تقدیم کرد. رسول اکرمصلی االله علیه وآلهکه از وضعیت اقتصادی خانواده ابن مسعود آگاه بود به زینب فرمود: همسر و فرزندانت به این صدقه محتاجاند و سزاوار است که آن را به ایشان دهی که اجر رسیدگی به خویشان و پرداخت صدقه را برایت به همراه دارد. - ر.ک. محمد بن اسماعیل بخاری، الصحیح البخاری، التقریر: الشیخ خسونه النواوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1313ق.، ص - .127 8 ر.ک. محمد بن عمر واقدی، مغازی - تاریخ جنگهای پیامبرصلی االله علیه وآله - ، پیشین، ج1، ص.380 اقدام دیگری که پیامبر بزرگوار برای افزایش امکانات رفاهی و فقرزدایی از مهاجران به عمل آوردند، توزیع زمینهای باقیمانده قبیله بنی نضیر میان مهاجران بود تا برای رفع نیاز خود به درختکاری و استخراج آبهای زیرزمینی همت گمارند.9 با توجه به نقش عنصر »نیاز« در سیره اقتصادی پیامبر اسلامصلی االله علیه وآله تأسیس سازمانهایی چون تأمین اجتماعی، بیمههای کارگری، خدمات رفاهی و... از این بخش سیره حضرت قابلبرداشت است؛ و در اصول اقتصادی، اگر همه ابعاد را ببینیم، جهت فقرزدایی میتوانیم بهترین طراحی را داشته باشیم.
2,1 تخصیص منابع به کشاورزی و کارهای تولیدی
در سیره اقتصادی پیامبر اسلامصلی االله علیه وآله محوریت با کارگر است و »تولید« وسیلهای در خدمت اوست، لذا بهره انسان در مقام توزیع، بسی بالاتر از بهره »ابزار تولید« است.10 در سیره اقتصادی پیامبر اسلامصلی االله علیه وآله برای فراهم کردن زمینه تولید و اشتغال، قوانینی را پایهریزی کردند که با برنامهریزی دقیق و مدیریتصحیح ِ برگرفته از قرآن، نیروهای انسانی را برحسب استعدادهای خاص خود در جایگاه مناسب و بایسته خویش قرار داده و هر یک را بر اساس استحقاق11 به کار میگرفتند؛ که با اجرای آن رشد و تولید افزایش یافت؛12 و محصولات و میوههای متنوعی در یثرب کشت شد چنانکه خداوند در آیههای متعددی به باغهای انگور، نخل، حبوبات و سایر محصولات اشاره فرموده است.13 خدای متعال بهره و نزول را تحریم کرده است و بهاینترتیب سرمایههای نقدی را به فعالیتهای تولیدی و تجاری مفید سوق داده است14 و درآمدهای بدون کار را تحریم کرده است15، این حقیقتی است که قرآن کریم برای تبیین آن واژه »تسخیر« را به استخدام گرفته است16 « بدین معنا که خداوند این موجودات را قابل استفاده و رام برای انسان قرار داده است؛ تا به کارهای تولیدی بپردازند.
در سیره رسول خداصلی االله علیه وآله اقطاع17 بهمنظور زراعت یا درختکاری یا خانهسازی یا غرضهای عقلایی مرسوم بوده است،18 که این اقدام حضرت علاوه برآن که باعث رونق کشاورزی بود و نیاز غذایی آنان را تأمین میکرد؛ به رونق فعالیتهای ساختمانسازی در میان مسلمانان نیز کمک کرد و یکی از نیازهای اساسی مهاجران یعنی مسکن، چارهجویی گردید.19 9 همان، ص.141 10 ر.ک : محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ترجمه ع.اسپهبدی، تهران: مؤسسه انتشارات اسلامی انتشارات برهان 1349ش، ج2، ص .557-555 11 قبل از ورود پیامبرصلی االله علیه وآله به مدینه، زمین های یثرب به نحو عادلانه در اختیار اهالی یثرب قرار نداشت. یهودیان در مناطق حاصل خیز و در قسمت عالی - بالای شهر - مسکن داشتند؛ همچنین، با گرفتن ربا از فقرا سوء استفاده می کردند و توانستند اموال زیادی از این راه کسب کنند. - یاقوت بن عبد االله - یاقوت حموی - ، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، چاپ دوم، 137صلی االله علیه وآلهق، ج1، ص . - 447
