بخشی از مقاله
سیری بر تجارب اقدام در محدوده تاریخی شهرهای دمشق، پنسیلوانیا، اصفهان
چکیده
مرمت محدوده های تاریخی شهرها زمینه ساز استفاده موثر از منابع درونی شهر و حفظ ارزش های تاریخی، اقتصادی و اجتماعی این محدوده ها خواهد گردید. ارزیابی طرح های مرمت شهری موجب آگاهی از کارایی اجرای این طرح ها شده و می تواند راهنمای مناســبی را برای برنامه ریزان و مدیران شــهری فراهم آورد. تجارب موفق طرح های مرمت شــهری در ســایر کشــورها و بررســی دلایل موفقیـت و یـا عدم موفقیت این طرح ها موجب جلوگیری از اجرای این قبیل طرح ها با راهکارهای آزموده شـــده با دســـتاورد های نا مناســب می گردد. پژوهش حاضــر که حاصــل مطالعات کتابخانه ای بوده، با اســتفاده از روش توصــیفی - تفســیری به بررســی اهداف، راهکارها، اقدامات و دسـتاورد های سـه پروژه در شـهر های دمشـق سـوریه، پنسـیلوانیا امریکا و جویباره اصفهان(در ایران) می پردازد. بررسی ها وآنالیز های روش های به کار گرفته شده و دستاورد های سه پروژه مذکور نشان می دهد که میزان اهمیت دادن به مشارکت مردمی و جذب مشـارکت آن ها، در کنار سـایر سـر فصـل های مربوط به مباحث مرمت شهری از مهمترین عوامل تاثیر گذار در میزان موفقیت طرح و رضایت مندی مردم پس از اتمام پروژه ها بوده است.
واژه های کلیدی: محدوده های تاریخی، مرمت شهری، دمشق، پنسیلوانیا، اصفهان.
-1 مقدمه
از جمله مســائل چالش برانگیز شــهرها برخورد مناســب با میراث ارزشــمند گذشــته اســت. از دهه 1970 اهمیت مناطق و محله های تاریخی شهرها مورد ارزیابی مجدد قرار گرفته است. نخستین حرکت در زمینه ی سیاست های حفاظتی محله های تاریخی تنها در راستای حفظ و نگهداری ســاختمانها، ســازه ها و دیگر بناها انجام گرفته که اغلب اینگونه اقدامات حفاظتی شــکلی ملی و یا مذهبی داشــت. در فرانسـه و انگلسـتان از برخی بناها و ساختمانها مانند کلیسا ها و اماکن مذهبی مربوط به ادیان رسمی به این دلیل که نمادی عظیم از تاریخ کشـور محسـوب می شدند محافظت می شد. اینگونه اقدامات حفاظتی تاثیر محدودی داشت. یکی از نگرانی های ویژه آسیبی بود که به واسطه توسعه ای نامناسب در مجاورت بنای حفاظت شده، ایجاد می شد.[1]
و امروزه سخن از آن است که می توان به بافت های کهن شهری، اندیشه ای نو را تزریق کرد، اندیشه ای که اجازه می دهد، اشیاء و چیزهای دور و بر چون همیشه به زندگی شهری وارد شوند و در بازتولید فضای شهری نقش جدی و معناداری بازی کنند، و بدین ترتیب سـاکنین شـهر را با فضـای شهری و اجزای متشکله آن درگیر کرده، در خاطره او جای گرفته و او را به خاطره سازی در شهر وادارند، تا شــهر و شــهروند بتوانند فضــایی پر از رمز و راز، معمایی، مبهم، اختیاری و ســرشــار از انگاره ها را شــکل دهند که در آن هر چیزی جنبه تمثیلی یابد و بتواند بر چیز یا چیزهای دیگر دلالت کند، در این حالت شهر و فضای شهری می توانند به صحنه نمایشی تبدیل گردند که در آن شـهروند در هر لحظه ای نقش دوگانه بازیگر و تماشاگر را بازی می کند. بافتهای کهن شهری مشروط بر اینکه با چنین اندیشه ای سـازماندهی مجدد گردند، می تواند چون روزگاران گذشـته سـبب شـکل گیری خاطرات غیرارادی گردندکه در ذهن جمعی شهر جای خواهند گرفت.[2]
-2 تجارب جهانی در زمینه اقدام در بافت های تاریخی
تنوع تجارب جهانی در زمینه مرمت شـهری بسـیار شایان توجه است. کشورهای مختلف با فرهنگ ها، زبان ها و اعتقادات متفاوت، تجارب بسـیار ارزنده ای را در طول تاریخ از خود بر جای گذاشـته اند که نشـان دهنده هویت هر یک از شهرهای تاریخی در جهان می باشـند. این تجارب با کارهای هوسمان در پاریس و نوشته های راسکین و موریس در انگلستان و اقدامات سیت در اتریش آغاز شد. پس از جنگ جهانی دوم خصوصا بعد از دهه 1960 اتفاقات مهمی رخ داد که سبب تغییر جهت روند مرمت شهری در جهان شد.[3] در زیر به عنوان نمونه به بررسی نمونه هایی از تجارب جهانی در زمینه مرمت شهری پرداخته می شود.
-3 طرح مرمت شهری دمشق در سوریه
مرکز شـهر دمشـق بر روی شـهری رومی، که دنباله طرح ابتدایی شـهری یونانی اسـت، بنا شده و طی قرون متمادی، توسط سلاطین عرب و عثمانی دسـتخوش تغییر و تحولات شده است. این مرکز، علاوه بر این که به عنوان یک میراث ارزشمند تاریخی در سطح ملی و حتی بین المللی مطرح اسـت، مهم ترین و متراکم ترین مرکز تجاری سـوریه نیز محسـوب می شود. در زمان تصمیم گیری پیرامون نحوه انجام اقدامات بهسـازی و نوسـازی شهری در این منطقه پرسش اساسی در احیای این مرکز این بود که آیا باید بازار کهن را به حال خود
گذاشـت و در منطقه وسـیع و مدرن شهر، مرکز تجاری جدیدی ساخت؟ بدیهی است که این اقدام باعث می شد، بازار و بناهای تاریخی اطراف آن همانند یک موزه و صــرفا برای بازدید عموم باشــند و اهمیت تجاری آن تضــعیف شــود. بر همین اســاس نظریه پردازان و متخصصان به دنبال رویکرد جدیدی بودند که بتواند کلیه موارد زیر را در بر گیرد:
- توجه به نقش تاریخی- فرهنگی شهر کهن و ارتقاء کیفی و کمی آن.
- احیای این مرکز بر مبنای حفظ خصوصیات شهر کهن.
- تثبیت جمعیت مرکزی و جلوگیری از فرار جمعیت به علت فرسودگی شدید بافت.
-1-3 مسائل و مشکلات
همانند بسـیاری از شـهرهای تاریخی و قدیمی در کشـورهای در حال توسـعه، دمشـق نیز در فرآیند رشد اقتصادی و توسعه شهری با مشکلات متعددی روبرو شد که برخی از مهم ترین آن ها عبارتند از:
- عدم ارتباط مناسب بین بافت قدیم و بافت جدید شهر به علت توسعه بدون برنامه.
- عدم کارایی لازم مرکز تجاری بافت قدیم به دلیل وجود معابر تنگ و ساختمان های فرسوده.[4]
- تخلیه بخش قدیمی شهر از ساکنان اصلی و جایگزین شدن مهاجرین روستایی؛
- تبدیل شخصیت و هویت بخش قدیم از یک واحد خودکفا به یک جزء وابسته؛
- ازدحام معابر تجاری و انزوای محله های مسکونی؛
- مشکلات شبکه معابر؛
- پنهان بودن ساختمان های قدیمی و با ارزش از جمله ارگ به دلیل احاطه شدن به وسیله ساختمان های جدید اطراف؛
- رشد بی رویه بازرگانی در بافت قدیمی شهر؛
- تمایل به ایجاد خیابان های شریانی وسیع و افزایش فضای پارکینگ جهت حل مشکلات ترافیکی
- کمبود و گاهی نبود سـیسـتم خدماتی و تأسـیسـاتی و تسهیلات شهری در بخش قدیمی و وابستگی این بخش به قسمت جدید شهر دمشق
- فرسودگی و تخریب سنگفرش معابر و نابسامانی سیمای ظاهری و کارکرد آن ها
شکل (1) نقشه شهر دمشق و بزرگنمایی بافت کهن و ارزشمند شهر.[5]
-2-3 اهداف
طرح نوسـازی و بازسـازی شـهر کهن دمشـق، با توجه به حفاظت و حراست از ابنیه و یادمان های تاریخی انجام گرفته است که این اقدام به منظور تثبیت هویت عمومی شـهر کهن و مردم، نقش بسـزایی ایفا می کند.[6] به طور کلی، می توان اهداف نوسـازی شــهر کهن دمشق را به صورت زیر دسته بندی کرد:[7]
- برقراری ارتباط میان شهر قدیمی و توسعه های جدید و حفظ بخش قدیمی به عنوان قلب شهر امروزین.
- بازسازی ، حفاظت و نگهداری تمام یادمان های دوران اسلامی از قرن دهم تا قرن بیستم.
- روشن کردن وضعیت نقشه شهر کهن با تخریب های موضعی.
- توسعه نظام معابر پیاده.
- ساماندهی مجدد حرکت وسایط نقلیه عمومی در ارتباط با 21 کاروانسرای قدیمی که مراکز عمده تجاری و ثروت بخش قدیمی شهر محسوب می شوند.
شکل (2) مسجد "جامع بنی امیه الکبیر" در بافت کهن دمشق پس از اجرای طرح. [8]
شکل (3) مسجد "جامع بنی امیه الکبیر" در بافت کهن دمشق پس از اجرای طرح. [8]
-3-3 راهکارها
- احیاء، حفاظت و بازسازی تمام یادمانهای تاریخی با الگوبرداری از معماری شام.
- بهره گیری از فضاهای مخروبه و فاقد ارزش برای ایجاد فضاهای مورد نیاز.
- ساماندهی معابر پیاده و سواره در ارتباط با مرکز تاریخی.
- ایجاد یک مسیر حلقوی در اطراف بخش قدیمی شهر.
علی رغم وجود مشکلات عمده در راه اجرای این برنامه، مشارکتی بودن آن و اقدامات موثر برای احیاء، روند تکامل طرح را تسریع نمود.[3]
-4-3 دستاوردها
- احداث یک معبر سـواره اصـلی متصـل به مناطق جدید با اختصـاص فضـای پارکینگ و امکان دســترسی سواره به کاروانسراها و انبارها به گونه ای که با هیچ یک از یادمان ها و بناهای مهم و کاروانسراها تلاقی نکند.
- حفظ اهمیت معابر و گذر های قدیمی.
- توجه به امر حفاظت و حراست از بناها و یادمان های تاریخی.
-4 محله تئودوس استیونز و لیدا همیلتون، لانکستر، پنسیلوانیا آمریکا
این نمونه موردی به بررسی نقش توریسم بافت تاریخی در توسعه بافت می پردازد. محله تئودوس استیونز و لیدا همیلتون در شهر صنعتی و کوچک لانکستر که حدود 55000 نفر جمعیت دارد در جنوب پنسیلوانیای آمریکا واقع شده است.
-1-4 مسائل و مشکلات
لانکستر در سال های بعد از جنگ جهانی دوم شاهد رشد بی رویه حومه و مهاجرت های طبقه های متوسط رو به بالا به نقاط پیرامونی شهر بود، به طوری که فضاهای بی دفاع در محدوده مرکزی شهر شکل گرفت، رونق اقتصادی بافت مرکزی به دلیل مشکل های دسترسی مراجعان و رقابت مراکز خرید خارج از شهر با محدوده مرکزی تنزل یافت و شهرهای مشابه ساحلی شرق آمریکا نیز در رقابت با این شهر گردشگران را به سمت خود جذب می کردند.[9]
-2-4 پتانسیل های ویژه
قرار گرفتن شهر در منطقه گردشگری و وجود محدود های وسیع داخل شهر دارای پتانسیل بازسازی، همچنین میراث فرهنگی متعدد همچون هتل های قدیمی، ایستگاه مرکزی مترو، ساختمان قدیمی شهرداری و کتابخانه عمومی شهر از جمله توان ها و استعداد بالقوه بافت برای نوسازی محسوب می شود.
-3-4 اقدام های انجام شده
اجرای برنامه ریزی گردشگری در راستای بهبود ساختار کالبدی، اقتصادی و اجتماعی، ایجاد فضاهای جذاب و درآمد زا، توجه به نقش تاریخی محله(با توجه به اینکه تئودوس استیونز (1972-1868) بنیان گذار حزب جمهوری خواه در پنسیلوانیا و لیدا همیلتون -84) (1813 تاجری با نژاد آفریقا-آمریکایی مورد اعتماد تئودور بوده است.
شکل (4) عکس به جا مانده از خانه و طرح تهیه شده بر مبنای آن.[10]
-4-4 مهمترین اصول مرمتی در برنامه ریزی پروژه
- معاصر سازی شهر قدیم با ایجاد حیات مدنی و زندگی شهری.
- توسعه منطقه و شهر از درون.
- قانونمند ساختن میراث فرهنگی و تاریخی.
- تدوین چهارچوبی برای اقدام های مداخله گرانه.
- معاصر سازی تجهیزات زیرساختی بافت کهن.
- ارتقای میزان گردشگری فرهنگی با توجه به ویژگی های میراث فرهنگی و ظرفیت های هویتی تاریخی محیط.
- رعایت ملاحظه های اقتصادی و درآمدهای گردشگری با معاصر سازی فضاهای شهری در عین حفظ چهره، سیما و منظر کلی بناها و مجموعه های تاریخی.[9]
شکل (5) روند بهسازی و نوسازی خانه تئودوس استیونز و لیدا همیلتون.[10]
-5-4 دستاوردها
از مهم ترین نتایج اجرای طرح مرمت محله تئودوس استیونز و لیدا همیلتون در شهر لانکستر قرارگیری مجدد محله در سیستم پویای اقتصادی شهر و تعادل بافت اجتماعی، همچنین تبدیل بسیاری از میراث فرهنگی موجود به ثروت و منبع درآمد پایدار ساکنان، که بهبود مستمر بافت در تمامی زمینه ها را به همراه داشته و اشتغال محلی و نظارت اجتماعی را نیز ایجاد کرده است.[11]
شکل (6) خانه تئودوس استیونز و لیدا همیلتون پس از اتمام طرح بهسازی و نوسازی محله .[10]
-5 تجارب ایران در زمینه اقدام در بافت های تاریخی
برای اولین بارطی سال های 1267 تا 1285 خورشیدی، اقداماتی در مورد مداخله در بافت های شهری آغاز شد. برای مثال می توان به اقدامات ناصرالدین شاه و امیر کبیر در تهران اشاره کرد که ساخت و سیمای شهر را دگرگون کرد. سنگفرش کردن راه کالسکه بنا به دستور امیرکبیر در راستای نوسازی و بهسازی شهری بود. فعالیت های نوسازی و بهسازی در شهرهای ایران به سبک مدرن و به شکل رسمی از سال 1310 شروع شد .[12] در این میان احیای محله جویباره در اصفهان مورد بررسی قرار می گیرد.
-6 بافت کهن شهر اصفهان(محله جویباره)
اصـفهان به عنوان سومین شهر بزرگ کشور یکی از غنی ترین شهرهای ایران به لحاظ وجود بافت تاریخی و منابع ارزشمند تاریخی می باشـد. قبل از اسـلام شـهر اصفهان از دو واحد مجزا، یعنی جی(شهرستان ) و یهودیه تشکیل می شد.[13] در قرن چهارم هجری توسعه دو شهر جی و یهودیه به جایی می رسد که به همدیگر متصل می گردد و از اتصال آن دو شهر بزرگی به وجود می آمد(همان منبع). بعد از آن شهر اصفهان در دوره های مختلف رشد نموده و آثار ارزشمند بیشماری را از خود به یادگار می گذارد تا اینکه در دوره صفویه به اوج هنر شـهرسـازی و معماری خود می رسـد. در دوره های بعد دیگر اصـفهان هیچ گاه دوران طلایی خود را تجربه ننمود و شهرسازی معاصـر اثرات مخربی را به بافت تاریخی شـهر تحمیل نمود. در حال حاضـر مسـاحت بافت تاریخی شـهر اصـفهان 1300 هکتار است که عمدتا بخش مرکزی شهر را شکل می بخشد.[14]
