بخشی از مقاله
چکیده
حماسه آیینهی تمام نمای تمدن و پیشرفتهای یک ملت است و تنها در فرهنگ و ادب ملتهایی به وجود میآید که تمدنی کهن و اسطورهای دیرینه دارند. در این مقاله تلاش شده است، با بررسی »پدیدهی تغییر چهره در کوش نامه و نمونههای اساطیری مشابه آن«، اهمیت بازخوانی حماسه به عنوان گنجینهای سرشار از باورهای اساطیری و نمادهای کهن بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. در حماسهها و اساطیر ایرانی دو صورت جراحی دیده میشود: جراحی تغییر چهره - جراحی پلاستیک - و جراحی سزارین. جراحی تغییر چهره به منظومهی کوش نامه اختصاص دارد. در این منظومه پیری فرزانه بر کوش پیلگوش ظاهر میشود، چهرهی او را تغییر میدهد و دو گوش و دو دندان او را هم اندازه میسازد. این گونه است که نخستین جراحی تغییر چهره در کوش نامه صورت میپذیرد.
در ادامهی این پژوهش به صورت دیگر جراحی یعنی جراحی سزارین که در شاهنامه صورت گرفته، پرداخته شده است. در این منظومه، سیمرغ در قالب پزشکی جادویی بر زال ظاهر شده، پهلوی رودابه را میشکافد و رستم را از شکم مادر بیرون میآورد. در ادامه نیز به صورتهای مختلف جراحی در اساطیر یونان و رم، اساطیر آفریقایی، اساطیر بین النهرین، اساطیر هند و سایر اساطیر ملل پرداخته میشود.
کلیدواژهها : حماسه، اسطوره، علم، کوش، پدیدهی تغییر چهره، جراحی سزارین.
مقدمه
حماسهها داستانهای منظومی هستند که تا مدتها به صورت شفاهی در میان مردم وجود داشته، سپس به صورت مکتوب درآمده، از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است. »داستانهای ملی، روایات مذهبی، آراء و عقاید، خاطراتی که از تکوین تمدن یک قوم باقی میماند، یادگار مجاهدت ملت برای تحصیل استقلال و عظمت، نبرد با مهاجمان و معاندان، برانداختن رسمهایی که خلاف منافع ملی تشخیص داده شود، بر روی هم مواد اصلی حماسه را پدید میآورد و حماسه تجلی گاه تمدن و یا قسمتی از تمدن یک ملت در لحظهای است که به وجود میآید و یا در حال وجود یافتن است.« - صفا، - 10 :1378؛ پس میتوان گفت حماسههای هر ملت آیینهی تمام نمای تمدن و پیشرفتهای آن ملت است.
کوش نامه یکی از منظومههای حماسی ایران است که در قرن پنجم هجری به وسیلهی حکیم ایرانشاه بن ابی الخیر و به تقلید از شاهنامه سروده شده است. یکی از زیباترین و شگفتانگیزترین پدیدههایی که در این اثر مشاهده میشود، پدیدهی تغییر چهره است که در ادامهی این پژوهش بدان پرداخته میشود. این منظومه که بارها از آن تحت عنوان »کوش نامه یا قصهی کوش پیل دندان« یاد میشود، روایت زندگی هزار و پانصد سالهی کوش شخصیت اصلی این داستان است که سالها با ظلم و ستم و خونریزی حکومت میکند، به نبرد با خاندان جمشید میپردازد، بت پرستی را رونق میبخشد، ادعای خدایی میکندامّا، سرانجام با راهنمایی پیری خردمند به خداپرستی و دادگستری روی میآورد.
کوش پیل دندان، فرزند کوش برادر زادهی ضحاک و زنی زیبا از طایفهی پیلگوشان است که با سیمایی زشت آفریده میشود. سیمای زشت کوش خشم پدر را برمیانگیزد تا جایی که مادر بی گناه کودک را به قتل میرساند و کودک را در بیشهای رها میکند. فردای آن روز آبتین و همراهانش در حالی که از بیشه گذر میکردند، کودک را مییابند. آنها با مشاهدهی سیمای زشت و اهریمنی کودک، میکوشند او را از بین ببرند،امّا هر بار ناموفق شده، کاری از پیش نمیبرند. این گونه است که همسر آبتین پرورش کودک را بر عهده میگیرد. از این کودک در کوش نامه همواره با الفاظی نظیر »کوش«، »پیل دندان«، »پیلگوش«، دیو چهره و ... یاد شده است.
در انتهای داستان، کوش با پیر فرزانهای از خاندان جمشید آشنا میشود. این پیر نه تنها درون کوش را جلا میبخشد و او را در مسیر یزدان پرستی و عدالت قرار میدهد، بلکه سیمای زشت و اهریمنی او را نیز دگرگون میسازد. پیخردمندِ با نیرنگ و رأی، دو دندان و دو گوش او را با سوهان و دارو هم اندازه میکند و به او سیمایی انسانی میبخشد. این گونه است که برای نخستین بار در تاریخ ایران، تغییر چهره که امروزه به آن جراحی پلاستیک میگویند، تحقق میپذیرد. بشر همواره در درازنای تاریخ نیازهای فراوانی داشته که از برآوردن آنها عاجز بوده است، درنتیجه با چنگ زدن به تخیل و اندیشه به تقابل با این عجز و ناتوانیها میپردازد. نیاز به زیبایی و رفع عیب و نقصهای ظاهری، از جمله مواردی است که از کهنترین ایام در نهاد بشر وجود داشته و برای رفع آن کوشیده و چارهها اندیشیده است. علم تغییر چهره یا به عبارت دیگر جراحی پلاستیک که امروزه یکی از پر طرفدارترین صورتهای جراحی جهان است در راستای تحقق این نیاز شکل می-گیرد.
بدون شک شناخت این علم و مراحل شکل گیری آن، گسترهی وسیعتری را در برابر ما میگشاید و در نهایت، ما را قادر به لمس بهتر و ژرفتر این دانش میسازد. در شناخت مراحل و مدارج تحول فکر انسانی در زمینهی علم جراحی به ویژه جراحی پلاستیک، تحقیق در رموز اساطیر و دقایق آراء اقوام بدوی و باستانی، بدون شک کمتر از تأمل در متون علمی و پزشکی آموزنده نیست؛ با این فرض که انسان از عصور مختلف همواره به زیبایی توجه بسیار زیادی داشته و در بهبود آن کوشیده است. تلاشی که انسان را وا میدارد تا در دوران اساطیری به جادو و جادوگران متوسل شود و در دورهای دیگر از موبدان و بزرگان دین مدد جوید. از سوی دیگر مطالعهی اساطیر یک قوم، در همهی ابعاد آن ما را یاری میدهد تا تاریخ رشد تمدن و فرهنگ آن قوم را بازشناسیم و نیز از آنجا که بسیاری سنتها و اعتقادات، با وجود آنکه با روح و تمدن یگانه نیستند، سرسختانه باز میمانند و در درون عقاید امروزی ما نیز جای میگزینند، چه بسا چنین مطالعهای ما را به گوشههایی از آداب و عادات کهن خود که همچنان در میان ما زنده است، راهنما گردد - بهار، . - 17 :1387
