بخشی از مقاله
چکیده
حوضه رودخانه آذرشهر در استان آذربایجان شرقی ، شرق دریاچه ارومیه و تقریباً در غرب تودة آتشفشانی سهند واقع گردیده است. داراي عرض جغرافیایی 35ْ37 تاَ50ْ37 شمالی و طول جغرافیاییَ51ْ45 تاَ20ْ46 شرقی می باشد. این حوضه از نظر تقسیمات کشوري بین دو شهرستان آذرشهر و اسکو واقع گردیده و بهمین خاطر علاوه بر ایجاد مشکلاتی در زمینه بهرهبرداري و مالکیت منابع آب می تواند به دشواري امر مطالعه علمی آن بیانجامد. به طوري که در سالهاي اخیر این مسئله گاهاً در بعضی قسمتها نمایان گردیده و باعث ایجاد تنشهایی در بین روستائیان و حتی ساکنان شهرها گردیده است.
هدف این مطالعه علاوه بر معرفی اجمالی ویژگیهاي زمین شناسی، هیدرولوژي، ژئومورفولوژي، نمایش توانایی و پتانسیلهاي طبیعی حوضه براي توسعه اقتصادي واجتماعی آن و همچنین چالشها و تنگناهاي محدود کنندة این توسعه میباشد. دراین مقاله نیز روش هیدروژئومورفولوژي بعنوان یکی از روشهاي قابل استفاده در تعیین قلمروهاي شهرستانی و استانی پیشنهاد گردیده و برخی تنگناها و مشکلات بوجود آمده در اثر تقسیمبندي بدون توجه به این عامل در حوضه مورد مطالعه اشاره شده است، از جمله دلایل استفاده از این روش علاوه بر تأکید تاریخی وابستگی قلمرو زندگی در ایران به منابع آب، به عنوان روش حفاظت بهتر از محیطزیست، مدیریت مطلوبتر و با کارایی بیشتر مطرح شده است.
واژگان کلیدي:حوضهرودخانه آذرشهر، هیدروژئومورفولوژي، مدیریت محیط، تقسیمات اداري، برنامهریزیهايمحیطی
مقدمه
جغرافیا بنابر ماهیت خود به مطالعه روابط بین پدیده هاي طبیعی و انسانی می پردازد. کشف و توضیح نحوة همبستگی مابین محیطهاي طبیعی و انسانی از جمله اهداف عمدة این علم میباشد. محیط طبیعی بستر رشد و تکامل جوامع انسانی میباشد، شناخت هر چه بیشتر این محیط وتبیین آن به برنامه ریزان کمک میکند تا طرحهاي عمرانی خود را با دقت و آگاهی لازم انجام دهند.
حوضه رودخانه آذرشهر داراي مساحتی در حدود 487/5 کیلومترمربع ومحیط آن120 کیلومتر میباشد، طول رودخانه از ارتفاعات قارمیشداغ - 3424متر - حدود 42 کیلومتر میباشد. این حوضه محل استقرار شهرها و روستاهاي متعددي است که از آن جمله می توان به شهرهاي آذرشهر ،گوگان، و روستاهاي گنبرف، تیمورلو، دستجرد و... اشاره کرد و با توجه به نقشه هاي توپوگرافی معلوم می شود که بیشتر پایگاههاي اقتصادي و انسانی در محور رودخانه آذرشهر قرار گرفته است.
با توجه به احساس نیاز توسعه منطقه و لزوم توسعه که برخورداري از یک برنامه ریزي دقیق و منسجم است و با توجه به اینکه ژئومورفولوژي در برگیرندة حجم زیادي از نظریه هاي برنامهریزي است و علاوه بر اکولوژي انسانی و زیستی، خودپدیده ها را نیز در برمیگیرد لذا بر خود فرض نموده که مسائل خاصی را که در آمایش سرزمین این منطقه مؤثراست و از ویژگیهاي ژئومورفولوژي نشأت می گیرد، شناسایی ودر اختیار دستگاههاي اجرایی زیربط قرارگیرد.[1] درتحقیق حاضر ابتدا با استفاده از نقشه هاي توپوگرافی - سازمان جغرافیائی نیروهاي مسلّح - 1376 و زمینشناسی و مطالعه عکسهاي هوایی منطقه موقعیت آن مشخص و شناسایی گردیده و بعد از آشنایی کلی با محدودة کار، کار میدانی ومطالعه روي زمین آغاز شد. در این راستا سعی فراوان به عمل آمد تا جزئیات مسائل در روي زمین مورد کنترل دقیق قرار گیرد و با جمع آوري دادهها نتایج مطلوب اهداف پژوهش بدست آید. در این پژوهش از تصاویر ماهواره اي IRS وکاسموس همچنین منابع کتابخانهاي، دانشگاهی و سازمانهاي مختلف دربارة ویژگیهاي جغرافیایی این حوضه بهره گیري شده است.
ویژگیهاي زمین شناسی وتکتونیکی
حوضه رودخانه آذرشهر را از نظر زمین شناسی می توان به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم نمود، قسمت شرقی از تشکیلات ولکانیکی تشکیل شده است و قسمت غربی از تشکیلات رسوبی بوده و وسعت کمی نسبت به تشکیلات ولکانیکی دارد. بیشتر رسوبات قسمت غربی مربوط به کواترنر بوده که مشخصترین و مهمترین سنگ آن تراورتن میباشد. مجموعه مخروطافکنه آذرشهر و پادگانههاي آبرفتی همزمان با پیدایش تراورتن ها در اوایل کواترنر به وجود آمدهاند. آهکها از دیگر سنگهایی هستند که در قسمت جنوب غربی حوضه دیده میشوند که مربوط به دورة ژوراسیک و کرتاسه میباشند. آبهاي معدنی گرم ، با وجود فعالیتهاي آتشفشانی و در نتیجه حضور گسلها و شکستگیها در دورة کواترنر ، بر روي سنگهاي آهکی جاري شده و تراورتن ها را به وجود آوردهاند.
با توجه به اینکه تشکیلات ولکانوسدیمانتر در مقیاس وسیع وحتی در ارتفاعات نیز، مشاهده می گردد بیانگر این مطلب میباشد که همزمان با ظهور ناهمواریهاي جدید و در زمان وقوع آتشفشانها، حوضه رسوبگذاري وسیعی در این ناحیه وجود داشته و سهند را به صورت جزیرهاي احاطه می نموده است، این امر سبب پیدایش رخساره هاي دریاچهاي دربعضی قسمتهاي حوضه گردیده است. بعد از فرونشینی کف دریاچه ارومیه در اثر عوامل تکتونیکی تراسهاي دریاچه اي ، تراسهاي رودخانهاي و سطوح مسطحی مثل جلگه آذرشهر تشکیل گردیده و رسوباتی از قبیل مارنهاي ضخیم ورس را برجا گذاشته است. [10]
درة گنبرچاي که در غرب تودة آتشفشانی سهند واقع گردیده بدلیل برون زدگی خوب نهشته هاي پیروکلاستیک در دهکدة چراغیل این نقطه بهترین و مناسبترین محل براي مطالعه این نهشتهها میباشد - شکل. - 1 در این دره سه پهنه ایگنمبریتی و یک نهشته ریزشی که توسط رسوبات آبرفتی و سیلابی از هم جدا شدهاند یافت میشود. این نهشتههاي ایگنمبریتی در اصل بیانگر سه فعالیت ایگنمبریت ساز در این محل است.[15] سازند مهمی که در درههاي اصلی و فرعی آذرشهر میتوان آن را مشاهده نمود، کنگلومراهاست که در اثر فرسایش و کندوکاري دامنهها توسط جریانات رودخانه اي ، شدیداً فرسایش یافتهاند به طوري که در اثر فرسایش مراکز آتشفشانی قدیمیتر ، کنگلومراها به صورت طبقات منظم و تا حدودي مایل، به طور متناوب همراه با سایر تشکیلات آتشفشانی در سرتاسر درة گنبرچاي مشاهده میگردد.
عملکرد تکتونیک را در حوضه رودخانه آذرشهر میتوان با گسلها و شکستگیهاي زیادي در منطقه مشاهده نمود. بسیاري از آنها به علت عوامل مختلف فرسایشی اعم از رودخانهاي، آبراههاي و تخریب فیزیکی به سختی قابل تشخیص میباشند. از گسلهاي معروف و مهم حوضه میتوان به گسل گنبرف اشاره کرد که از مرتفعات شرقی حوضه شروع شده و با روند جنوب شرقی _ شمالغربی تا شمال روستاي گنبرف ادامه مییابد. داراي امتداد طولی بیش از 30 کیلومتر بوده و از این گسل با نام گسل آذرشهر نیز در بعضی منابع یاد می شود. از گسلهاي مهم دیگر حوضه می توان به گسلهاي محدودة کوه عریان در جنوب حوضه اشاره کرد که با روندهاي شمالی – جنوبی و طول 4-6 کیلومتر واقع شدهاند. و همچنین در جنوب غرب حوضه گسلی با امتداد جنوبغربی شمالشرقی و به طول 17 کیلومتر از دماغه دریاچه ارومیه تا نزدیکیهایی آذرشهر ادامه داشته و بیشتر فلات آهکی را در بر می گیرد و جادة آذرشهر بناب را نیز قطع می کند.[17]
تعداد زیادي گسل کوچک یا میکروگسل نیز در حوضه هم در ارتفاعات و هم در روي فلات آهکی مشاهده میگردد که اکثراً باعث ایجاد شکستگیها و درزهایی در روي دامنهها شدهاند و بعضاً فقط ایجاد جابهجایی نموده و اختلاف ارتفاعی دیده نمیشود. حوضه مورد مطالعه از نظر لیتولوژي نیز داراي سازندهاي مختلفی است که هر کدام داراي ویژگیهایی منحصر به فردي میباشند، سنگهایی چون کنگلومرا، ایگنمبریت ، لاهار، برشهاي پیروکلاستیک ، آهک، آندزیت، داسیت ، تراورتن و. . . از سنگهاي مهم موجود در حوضه میباشند.
ویژگیهاي اقلیمی
حدود10 تودة هوایی ورودي به منطقه در فصول سرد و گرم سال در مورفوژنز منطقه نقش عمدهاي را دارند. این تودههاي هوایی از سویی هواي روزمره و از سوي دیگر، در دراز مدت، اقلیم منطقه را مشخص میکنند. از بین تودههاي هوایی ورودي به حوضه، توده هواي مدیترانهاي به خصوص در فصول سرد سال نقش عمدهاي را در بارندگی ودماي حوضه ایفا میکنند - شکل. - 2
وجود اختلافات فصلی و شبانه روزي درجه حرارت، نقش اصلی را در تخریب مکانیکی برونزدهاي سنگی و نهایتاً در شکل گیري دامنهها ایفاء مینماید در حوضه رودخانه آذرشهرمیانگین ماهانه دما در ایستگاه آذرشهر - ایستگاه هیدرولوژیکی با 29سال آمار ومقایسه واصلاح با ایستگاههاي تبریز ومراغه - 12/67 درجه سیلسیوس وبالاترین دماي ثبت شده در این ایستگاه 42/6 درجه وپایین ترین آن -22/5 درجه سانتیگراد می باشد. 104روز در سال نیز تعداد روزهاي یخبندان درحوضه است که عامل اصلی تخریب سنگهاست - جدول. - 1 اختلاف بین متوسط درجه حرارت گرمترین و سردترین ماه سال حدود 29/7 درجه سانتی گراد میباشد بیشترین نوسانات مربوط به دي ماه با 34/5 درجه و کمترین آن مربوط به مرداد ماه با 24/5 درجه سانتی گراد میباشد که این اختلاف دمایی هم یکی از
