بخشی از مقاله
چکیده:
غالب آثار ادبی را میتوان آیینه تمام نماي تعالیم اخلاقی دانست که مفاهیم والاي انسانی و اخلاقی را در خود انعکاس دادهاند. سئوال پژوهش آن است که فردوسی چگونه مباحث تعلیمی و اخلاقی را در داستانهاي حماسی و اسطورهاي گنجانده و به چه شیوهاي آنها را بیان نموده است؟ نفی رفتارهاي اهریمی چگونه و تا چه حدي مورد توجه فردوسی بوده است؟ شاهنامه فردوسی بزرگترین اثر حماسی در زبان فارسی به شمار میرود که سرایندة آن در ضمن بیان مفاهیم و باورهاي اسطورهاي و تاریخی، مضامین اخلاقی را به طور گسترده در قالب تضاد خیر و شر بیان نموده است.
این اثر سترگ اگرچه اثري حماسی است، اما سرشار است از آموزههاي اخلاقی چون: دعوت به نیکی و تلاش براي گسترش آن، تأکید بر خردورزي و توصیه به گفتار و رفتار خردمندانه، دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم و ستمکار، نکوهش ظلم و ظلمپذیري، نفی آز، تبیین آفتهاي دروغ، پرهیز از پیمان شکنی، هشدار دربارة تجاوز به حقوق دیگران. به طور کلی رفتار اهریمنی هر عملی است که با بدي و زشتی پیوند دارد. در شاهنامه هر رفتاري که سبب پیدایش رفتار اهریمنی گردد، نکوهش شده است.
تبیین مفاهیم و مصداقهاي گوناگون نیک و بد و درگیري میان خیر و شر یکی از اساسیترین مفاهیم اخلاقی در شاهنامه است که شالودة اصلی بسیاري از داستانها به شمار میرود. در این زمینه باید گفت: مباحث تعالی بخش شاهنامه بهحدي گسترده و عمیق است که میتوان آن را کتاب انسانسازي و رهایی از اهریمن دانست. در این مقاله به بحث و بررسی مفاهیم اخلاقی شاهنامه و نقد و بررسی شیوة بیان این مضامین پرداخته شده ونمونههایی از مباحث تعلیمی و تربیتی که در بطن داستانهاي حماسی بیان شده مورد کنکاش قرار گرفته است تا خواننده با تحلیل آن بتواند از رفتارهاي اهریمنی در امان بماند.
مقدمه:
شعر تعلیمی شعري است که با هدف آموزش و تهذیباخلاقِ مخاطب سروده شده است. این نوع ادبی در ادبیات ملل مختلف به دو گونه ظاهر گشته است:»نوعی که موضوع آن تأکید بر خیر و نیکی است و حوزة اخلاق را شامل میشود و غرض آن القاي نتیجهاي اخلاقی به خواننده است و نوع دیگر اشعاري که به آموزش علم یا ادب میپردازد. - «رستگار فسایی، - 408:1372 به طور کلی میتوان گفت:»مقصود از علم اخلاق، معرفت فضائل و کسب آنهاست، تا نفس بدانها آراسته شود و نیز شناخت رذائل ضرورت دارد تا نفس از آنها دوري جوید و پاکیزه گردد. - «مسکویه،5 :1961 و - 35 و فرد به انسانیت و کمال نزدیک گردد.
اهل ذوق و ادب اتفاق نظر دارند که سخنان نیکو و مضامین اخلاقی چنان چه در قالب شعر بیان شود در دل مخاطب تأثیر بیشتري خواهد گذاشت. بر اساس همین دیدگاه است که فردوسی هزار سال پیش از ما در شاهنامه »ضمن توصیف رزمها و بازگو کردن داستانها و کشته شدن پهلوانها و یا از میان رفتن شخص بزرگی، به دنیا پرستان و ستمگران و بیدادگران درس عبرت - «علوي مقدم، - 154 :1371 میداده است تا خوانندهاي که وقت خود را صرف خواندن داستان نموده بتواند بینش خود را تعالی و کمال بخشد.
مسأله پژوهش و فرضیه
سئوال پژوهش آن است که آیا شاهنامه فقط بیان داستان و پهلوانیهاي ایرانیان باستان است یا براي سعادت و کمال انسان نیز برنامه و توصیهاي قابل اعتنا دارد؟ دیگر این که سرایندة این اثر سترگ براي رستگاري و رهایی از اهریمن چه راهکارهایی ارائه داده است؟ به نظر میرسد فردوسی آن قدر خردمند بوده که اهداف خود را در رنج سی ساله به بیان صرف داستانها و پهلوانیها محدود نگرداند. به یقین این حکیم بزرگ در پرتو داستانها، کمال و سعادت دنیوي و اخروي انسان را دنبال نموده است. حال این سئوال پیش میآید که خواننده چگونه میتواند از این اندیشهها بهره ببرد؟ در این باره نیز باید گفت که داستانهاي شاهنامه پر از راز و رمز و سرشار از نمادهایی است که مفاهیم عمیق انسانی رابیان نموده و شناخت درست شاهنامه در گرو تفسیر و تحلیل نمادها و دست یافتن به پیامهاي پنهان آن است.
ضرورت و هدف پژوهش
شاهنامه جامع جمیع خصایص مدنی و اخلاقی و فرهنگی ایرانیان قدیم است. - صفا، - 30 :1383 مطالعه و شناخت دقیق این کتاب بزرگ سبب تقویت هویت ملی خواننده میگردد وعزّت و استقلال فردي و اجتماعی را در پی دارد. پژوهشگران به صراحت نوشتهاند که:»انس با شاهنامه از طرفی به تقویت زبان فارسی کمک میکند، در نوشتن و گفتن، و از طرفی مفاهیم والاي اخلاقی و انسانی را درشخصیت کودك جایگزین میسازد. - معین، - 165 :1395 چرا که شاهنامه نبرد میان ارزش و ضدارزش است و تقابلها اهمیت ارزشی دارند.
شاهنامه کتابی یزدانی است طبعا صفاي اهورائی را در همهجاي آن میتوان حس کرد ولی اهریمن بدکار، جرقه گذراي یک لحظه از وقایع شوم شاهنامه است که آتش فتنهاي را برمیافروزد و جنگها و نفاقها برپا میکند ولی خود میگریزد اما دیوان و پریان و انسانهاي بدکردار و بداندیش کارگزاري او را میکنند و بدین ترتیب رواست که اهریمن را در شاهنامه بشناسیم و سیماي آن را چنانکه فردوسی مینماید، ببینیم. - رستگار، - 69 :1354
با این توصیف در جوامع کنونی که اغلب نسلهاي جدید با مفاهیم اخلاقی بیگانه هستند یا در زندگیروزمرّة خود با بحرانهاي اخلاقی مواجه هستند، ضرورت دارد که خوانندگان اعم از کودکان، نوجوانان و حتی بزرگسالان با آثار ادبی به خصوص متونی همچون شاهنامه آشنا شوند و با خواندن مداوم داستانهاي حماسی آن با این اثر سترگ انس بیشتري داشته باشند و مفاهیم اخلاقی آن را فرا بگیرند و در زندگی خویش به کار بندند. اهمیت این نکته زمانی بیشتر میشود که خواننده بداند که »اعتقاد به نبرد میان اهورامزدا و اهریمن و نبرد نیکی و بدي اندیشه حاکم بر شاهنامه - «کرامتی، - 43 :1392 به شمار میرود و هر خوانندهاي براي درك شاهنامه باید با این اندیشهها آشنا شود.
پیشینه پژوهش:
در زمینه اخلاق مداري در شاهنامه و پرداختن به مضامین اخلاقی در بطن داستانها کتابها و مقالههاي زیادي نوشته شده است. مهمترین و مرتبط ترین آثار در این زمینه عبارت است از: پرویز البرز کتابی با عنوان: شکوه شاهنامه در آیینهي تربیت و اخلاق پهلوانان نوشته و در سال 1369 در انتشارات کلینی چاپ و منتشر نموده است. محمدجعفریاحقّی نیز در سال 1386 فرهنگ اساطیر و داستان وارهها درادبیات فارسی را نوشته و در موسسه فرهنگ معاصر چاپ نموده است.
نسرین بیرانوند و حسین فیروزي در سال 1395 مقاله »نماد شر در شاهنامه با محوریت اهریمن« را در شماره 1/4 مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه به چاپ رسانده است. حجت قربان پور مقاله»جلوههاي دادخواهی دهقان توس در شاهنامه، را در مجله تاریخ پژوهی شماره 21 - از صفحه 72 تا - 84 در سال1383 منتشر نموده است. مریم خلیلی جهانتیغ و مهدي دهرامی مقاله»ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامهي فردوسی« را در سال 1390در فصلنامه پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، ش - 41-58 .11 به چاپ رسانده است.
محمد علوي مقدم در سال 1371 مقاله اخلاق در شاهنامه را در مجله کیهان اندیشه، ش - 41ص - 153-173 به چاپ رسانده است. شارل هنري فوشهکور در سال 1371 مقاله» اخلاق پهلوانی و اخلاق رسمی در شاهنامه فردوسی« را در ش 37 مجله ایراننامه - ص - 8-13 به چاپ رسانده است. مهدخت معین مقاله »تأثیر شاهنامه در تربیت و اخلاق« را در سال 1395، در فصلنامه پاژ شماره 21 - صفحه 159 تا - 168 به چاپ رسانده است. با این حال ابعاد تربیتی و اخلاقی شاهنامه آن قدر گسترده و وسیع است که میتوان مقالهها و کتابهاي فراوان در این زمینه نوشت.
خیر و شر
یکی از موضوعات مهم و اساسی در شاهنامه پدیدیدة شر و تقابل همیشگی آن با خیر است که برخی عقیده دارند این تضاد و تقابل »تحت تاثیر باورها و مفاهیم ثنوي ایران باستان - «معین، - 42 :1363 است. اهورا، خالق عالم نور و روشنی است و با آن پیوند دارد و اهریمن، خالق عالم تاریکی و شر ومشوق رفتارهاي ناپسند و زشت در وجود آدمی است؛ براي مثال: دربارة ضحاك و استبداد عصر او سروده است:
شده بر بدي دست دیوان دراز به نیکی نبودي سخن جز به راز
