بخشی از مقاله
گردشگری حلال، راهی جدید برای رهایی از اقتصاد تک محصولی نفت
چکیده
اقتصاد بسیاری از کشورها اعم از ایران اقتصادی تک محصولی است بدین معنی که در این کشورها تنها از یک منبع برای تأمین درآمد استفاده شود. به طور مثال اقتصادهایی که بر پایه یک محصول مانند نفت قراردارند، بسیار آسیب پذیر بوده و با اندک نواسانات اقتصادی و یا کاهش تقاضا به سرعت و به شدت دچار مشکل شده و درآمد و منابعشان دچار نقصان می گردد. یکی از راه-هایی که میتواند اقتصاد کشور را از قید و بند درآمدهای صرف نفت و گاز رها نماید، صنعت گردشگری است. با توجه به این موضوع که امروزه گردشگری مذهبی در سراسر جهان 26 درصد از کل جریان های این صنعت را به خود اختصاص داده و نیز پتانسیل بالای اماکن مقدسه و جاذبههای گردشگری مذهبی در کشور، گردشگری حلال از گزینه های مناسب و پیش روی ایران برای رهایی از اقتصاد تک محصولی است. گردشگری حلال محصول جدید درصنعت گردشگری است و سازمان جهانی جهانگردی، آن را نوع خاصی از گردشگری مذهبی میداند. یکی از مهمترین اثرات مثبت اقتصادی گردشگری حلال(مانند سایر اشکال گردشگری) این موضوع است که درآمدهای ناشی از جذب گردشگر در این حوزه مستقیماً به جیب مردم بومی همان منطقه میرود این موضوع برعکس اقتصاد وابسته به نفت است که باعث درآمدزایی دولت و به تبع آن در کشورهای جهان سوم باعث شکل گیری دولت رانتی میگردد. نتایج این پژوهش نشان میدهد که برخی از شهرهای ایران از جمله شهرهای مقدس مشهد، قم، شیراز ری دارای اماکن و جاذبه های مذهبی، پتانسیل جذب گردشگران حلال را دارا بوده لیکن موفقیت آن منوط به برنامه ریزی و هماهنگی سازمان های مربوطه، ایجاد زیرساخت ها و شرایط مورد نیاز برای این نوع از گردشگران است. لازم به ذکر است مقاله حاضر یه شیوه توصیفی تحلیلی نگاشته شده است.
واژه های کلیدی: صنعت گردشگری، گردشگری مذهبی،گردشگری حلال،صنعت نفت، اقتصاد تک محصولی
مقدمه
اندیشه گسترش صادرات غیر نفتی از دیر باز در سطحی گسترده مورد توجه و اقبال کارشناسان امور اقتصادی بوده و از لحاظ نظری و عملی فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است. مسلماً کشوری مانند ایران که از منابع سرشار طبیعی برخوردار است باید بتواند با تولید و صدور محصولات غیر نفتی در دنیا به ویژه منطقه خاورمیانه عرض اندام نماید. اما طی نیم قرن گذشته، نفت نه تنها مهمترین کالای صادراتی بلکه عامل تاثیر گذار و دیکته کننده برنامه ها و تحولات اقتصادی ایران بوده است که پیامدهای منفی و ناگواری را در ساختار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی کشور ایجاد کرده است.(محمدی، (48 :1391 به همین دلیل اندیشه جایگزین کردن منابع درآمدی که کشور را از اتکای شدید به اقتصاد تک محصولی نفت نجات دهد، در چند سال اخیر شدت گرفته است. با توجه به پتانسیل زیاد ایران در زمینه صنعت گردشگری و توان بالقوه این صنعت برای درآمدزایی، اشتغال و به عبارتی صادراتی غیر مرئی، صنعت گردشگری از گزینه های پیش روی کشور ایران برای کسب هدف درآمدهای غیر نفتی است.
در قرن بیست و یکم به دلیل فراهم آمدن زیرساخت های تکنولوژیکی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، پدیده گردشگری به عنوان واقعیتی اجتناب ناپذیر تلقی می شود. از همین رو یکی از صاحب نظران به نام دوکت، گردشگری را گذرنامه توسعه نامیده است(عموقین و همکاران،.(1391
این صنعت یکی از نیروهای شکل دهنده جهان امروز ماست))Higgins-Desbiolles,2004:25 وبا نرخ 9 درصد از تولید ناخالص داخلی در جهان((GDP و 8 درصد از کل اشتغال دنیا در سال 2010، یکی از بزرگترین صنایع دنیاست()El Hanandeh,2013:14، به خصوص زمانی که سود دیگر بخش های اقتصادی در حال کاهش باشد، جایگزین مناسبی برای آن ها و راهبردی برای توسعه است؛ یعنی به عنوان یک فعالیت اقتصادی جایگزین در یک اقتصاد تک محصولی می تواند روند توسعه را با تنوع بخشی به اقتصاد ملی تسریع نماید(پاپلی یزدی و مهدوی،.(82 :1385 صنعت گردشگری صنعتی است که دارای ابعاد بسیار متنوعی است یکی از شاخه های نوین و درآمدزا برای کشورها، به خصوص برای کشورهای اسلامی، گردشگری مذهبی است. با توجه به جمعیت بالغ بر 1.6 میلیاردی مسلمانان جهان به نظر می رسد این شاخه از صنعت گردشگری به خصوص برای کشورهایی مانند کشورمان که از تواتایی بالقوه در داشتن اماکن مذهبی و دینی برخوردار است، در آینده در صورت توجه به آن بسیار درآمدزا خواهد بود.
گردشگری مذهبی برای اقتصاد بسیاری از کشورها عامل تعیین کننده ای بوده و سایر کشورها نیز سعی در جذب گردشگران مذهبی میکنند؛ چرا که بسیاری از محققان، گردشگران مذهبی را آرام و کم آزارترین افراد در مقایسه با دیگر انواع گردشگران می دانند. بنابراین می توان گفت که اثرات منفی گردشگری مذهبی در مقایسه با منافع اقتصادی حاصل از آن ناچیز است.
امروزه گردشگران مذهبی به طور جزیی تر، خود شامل گونه های مختلفی اند که افراد در آن ها دارای انگیزه های متفاوتی بوده و این تفاوت در انگیزه باعث تفاوت در اعمال و رفتار آن ها در طول سفر می شود.یکی از این گونه ها، گردشگری حلال است که امروزه بسیاری از کشورها به خصوص مالزی برای جذب این گونه از گردشگران با فراهم آوردن امکانات و خدماتی خاص دست به اقدامات در خور توجهی زده اند.
ادبیات موضوع
یکی از مهمترین مشکلاتی که ناشی از اقتصاد وابسته به یک محصول است و عمدتا کشورهای نفت خیز به آن دچار می شوند، بیماری هلندی است. بیماری هلندی زمانی اتفاق می افتد که محصولات به خصوص منابع طبیعی یک کشور با افزایش بی رویه قیمت همراه می شود و در نتیجه باعث افزایش درآمدهای ارزی آن کشور می شود که در نتیجه این پدیده اقتصاد ملی را از حالت صنعتی بیرون می برد.
با توجه به ابتلای اقتصاد ایران در چند دوره به این بیماری و برای جلوگیری از ادامه این روند، گردشگری به خصوص گردشگری مذهبی(به طور خاص گردشگری حلال) می تواند مانع متضرر شدن اقتصاد ایران از این بیماری شود.
صنعت گردشگری به عنوان منبع مهم درآمد بسیاری از کشورها محسوب می شود. درآمد های حاصل از گردشگری معرف نوعی "صادرات نامرئی و پنهان" است، یعنی این درآمدها نتیجه فروش خدمات گردشگری یک کشور به جهانگردان و مسافران خارجی است. مخارج این صنعت، عکس درآمدها هستند. این مخارج و هزینه ها (که به سبب مسافرت اتباع یک کشور به خارج بر کشور تحمیل می شود)، نشان دهنده نوعی "واردات پنهان" هستند(داس ویل،.(18 :1997
در فرهنگ اسلامی، سیاحت به عنوان سیر آفاقی در برابر سیر انفسی مورد توجه قرار گرفته است. اسلام به انسان و نیازمندی هایش نگاهی دقیق دارد و آنچه را که به واقع، زندگی و حیات را شیرین و آسان می کند و در سلامت و سالم سازی روح و روان آدمی اثرگذار است، به رسمیت می شناسد( ریاحی سامانی،.(18 : 1384 در حقیقت گردشگری و مذهب از گذشته تا به امروز با هم در ارتباط بوده اند و هر دو رشد و توسعه یکدیگر را تقویت کرده و بنابراین از یکدیگر تفکیک ناپذیرند) Raj & .(Morpeth,2007:100
حال به تعریف دو مفهوم اصلی در این پژوهش یعنی گردشگری مذهبی و گردشگری حلال می پردازیم:
گردشگری مذهبی پدیده ای جدید نبوده و مذهب از دیرباز انگیزه ای برای مسافرت و به طور رایج به عنوان قدیمی ترین شکل مسافرت های غیر اقتصادی1 بوده است(.)Timothy & Olsen,2006:1 همچنین هرنر2 و اسواربروک(2006) 3 این شکل از گردشگری را یکی از قدیمی ترین اشکال گردشگری دانسته و وجود آن را بدون شک مدت ها قبل از پیدایش مسیحیت عنوان می کنند(.)Mashhadigholi Roja, 2007:37
راجا4 و مورپت5 فعالیت های گردشگران مذهبی را شامل فعالیت هایی مثل عبادت، تحقیق و دیدن وتماشا می دانند که توسط پیروان یک دین یا دیگر گردشگرانی که از پیروان آن دین نیستند انجام می شود. گردشگران مذهبی می توانند در کنار مکان های
مذهبی، در کنفرانس های مذهبی، رویدادهای فرهنگی-مذهبی، نمایشگاه ها و کنسرت های موسیقی مذهبی نیز شرکت کنند. .)Egresi et all,2012:95)
بنابراین تعریف ذکر شده از محققان، در یک تعریف کلی می توان گردشگری مذهبی را گونه ای از گردشگری دانست که شرکت کنندگان در آن (که فقط شامل پیروان یک دین یا مذهی نیستند) یا فقط دارای انگیزه مذهبی و یا به صورت ترکیبی با سایر انگیزه ها مانند تفریح و... هستند که از اماکن مقدس نظیر معابد، کلیساها، مساجد، مقابر، و امامزاده ها و مراسم های مذهبی-فرهنگی بازدید می کنند.
امروزه گردشگری مذهبی با همه اجزا و گونه های مختلف آن، به سبب ویژگی های ساختاری و کارکردی خاص، توانسته خود را در متن گردشگری جهانی جای دهد. به طوری که نفوذ آن در سراسر جهان % 26 از کل جریان های گردشگری است( مومنی و همکاران، .(14:1387 در همین راستا نیز سازمان کنفرانس اسلامی)(ICO سال 2010 میلادی را به عنوان سال "گردشگری اسلامی" نامگذاری کرد(احمدیان و همکاران،.(23:1391
افزایش رشد بین المللی از یک سو و افزایش علاقه به مقصد های گردشگری از سوی دیگر سبب شده است روز به روز پپسوند و پیشوندهای بیشتری را در کنار واژه گردشگری شاهد باشیم (حقیقی و همکاران، (9:1388 که در این بین، گردشگری حلال نیز به عنوان محصولی جدید از گردشگری (مذهبی)، در چند سال اخیر در بین کشورهای مسلمان مطرح شده است. در واقع گردشگری حلال شکلی از گردشگری است که در آن افراد با رعایت قوانین شرعی دین خود به خوش گذرانی و لذت در سفر می پردازند. در این گونه مقاصد اقامت، غذا، حمل و نقل و سایرتجهیزات و زیرساخت های مورد نیاز برای گردشگران مطابق دستورات دینی آن ها مهیا می شود. بدان معنی که فرد در طول مسافرت خود مسائل حلال و حرام و واجبات را رعایت می کند.
گردشگری حلال در واقع محصول جدید درصنعت گردشگری بوده و سازمان جهانی جهانگردی، آن را نوع خاصی از گردشگری مذهبی می داند که فواید کشف نشده و شانس تجاری زیادی را به کشورهای مسلمان و به ویژه آسیای میانه و مقاصد تعطیلات را برای خانواده های مسلمان پایبند به قوانین شرعی، فراهم می کند. در گردشگری حلال در واقع تمام فعالیت ها از نظر قوانین اسلامی، مجاز است. در این باره واتیکان، در سال 2007 خطوط هوایی مخصوص به زائران خود را راه اندازی کرد که می تواند الگویی برای خطوط هواپیمایی مخصوص گردشگران حلال باشد. این خطوط می توانند فاکتورهایی مانند ارائه غذای حلال، در نظر گرفتنه وقت نماز و ... را در نظر بگیرند تا سفر را برای مسلمانان به ویژه هنگامی که برای زیارت و یا سایر مسائل مذهبی مسافرت می کنند راحت تر و لذت بخش تر کنند(خلیلی چرمهینی،.(14:1389
بنابراین گردشگری حلال صرفا به کالاها و غذاهای حلال بسنده نمی کند بلکه، محیط جغرافیایی، اخلاق، فرهنگ و شهروندان، روابط اقتصادی، اجتماعی و تمام شئونات شرعی اسلامی را در بر می گیرد.
در کشورهای مسلمان که دین اسلام پایه و اساس جامعه و بالتبع قانون جامعه است، صنعت گردشگری به عنوان یک منبع توسعه تلقی شده و اصول اسلامی بر سیاست گذاری، اهداف توسعه، مدیریت و عملیات این صنعت تاثیر گذاراست ( Scott & .(Jafari,2010:8
امروزه شعار "خورشید، دریا و حلال" یکی از پر جاذبه ترین شعارهایی است که آژانس های مسافرتی( کشورهای مسلمان و حتی غیر مسلمان) برای جذب مسلمانان، استفاده می کنند. گزارش های جدید صادر شده از سوی موسسه تحقیقاتی عربستانی» داینر استاندارد«، از موسسات وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی؛ در مورد میزان سود گردشگری حلال و سودهایی که از خریدهای گردشگردان مسلمان عاید کشورها می شود، نشان می دهد این سود در سال 2012 به 102 میلیارد دلار رسید و انتظار می رود تا سال 2020 به بیش از 192 میلیارد دلار افزایش یابد. در گزارش این موسسه تحقیقاتی آمده است که توریست های
مسلمان اغلب به شکل مجموعه ای و در قالب خانوار مسافرت می کنند و در مورد کشورهای مسلمانی که بیشترین تعداد از جهانگردان مسلمان را به خود جلب می کنند می توان به کشور مالزی، ترکیه و اندونزی اشاره کرد که در زمینه گردشگری حلال بیش از سایر کشورها پیشرفت کرده اند.
کشورهای غیر مسلمان(مثل انگلیس که بیشتر جمعیت آن غیر مسلمان است) نیز برای کسب منفع اقتصادی حاصل از گردشگری حلال دست به اقداماتی در این راستا زده و سعی در جذب این نوع گردشگران از کشورهای مسلمان می کنند. کشورهای ژاپن و انگلیس دو کشوری هستند که در مورد گردشکری حلال و جذب گردشگران مسلمان فعالیت دارند.
"چارلز جانسون" مسئول گردشگری لندن در این رابطه بیان داشته است که در گذشته آژانس های مسافرتی که خدمات مربوط به سفرهای حلال را ارائه می دادند به تعداد انگشتان دست بودند و این سفرها تنها به سفر به عربستان برای ادای عمره و حج و یا سفر به کشورهایی چون هند و پاکستان که اغلب مسلمانان انگلستان از این کشور ها هستند، خلاصه می شد، اما اکنون اوضاع تغییر کرده و مسلمانان خواستار این هستند که تعطیلات خود را با رعایت آداب دینی در دیگر کشور ها بگذرانند. آژانس های مسافرتی چون "کریسنت تاورز" و "اسلامیک ترافز" در این کشور این فرصت را مغتنم شمرده و تلاش می کنند، این نوع گردشگری با احترام به ارزش های اسلامی را درانحصار خود درآورند. خدمات گردشگری حلال که عموما رویکرد خانوادگی دارد با سفر با هواپیماهایی که در آنها مشروبات الکلی و غذاهایی که در آنها از گوشت خوک استفاده شده است، سرو نمی شود و همچنین پخش اذان و مشخص کردن جهت قبله در آن انجام می پذیرد، آغاز شد. در پژوهشی که در سال 2007 توسط نمایشگاه بین المللی گردشگری در لندن منتشر شد، تأکید شده که گردشگری حلال در سال های بعدی با گسترش چشمگیری رو به روست و خاورمیانه برای گردشگر مسلمان از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد شد. آژانس های مسافرتی کشور انگلیس از جمله آژانس "اسلامیک ترافز" تأکید دارند که یکی از اهداف اصلی آنها از گردشگری حلال، آشنایی با مراکز گردشگری کشورهای اسلامی به عنوان ابزاری برای کشف تاریخ و میراث تمدنی اسلام است.
یکی دیگر از کشورهای غیر مسلمان که سعی در راه اندازی گردشگری حلال برای جذب مسلمان دارد، ژاپن است. به گزارش عرب نیوز، دولت ژاپن که هنوز تعداد گردشگرانش به رقم پیش از زلزله مرگبارش نرسیده، نیز قصد دارد با فراهم کردن زمینههای گردشگری حلال از جمله رستورانهای ارائه دهندهی غذاهای حلال، کشورش را به مقصد جدید گردشگری حلال جهان تبدیل کند.
اخیرا نام کشورهای اردن، مصر، امارات، اندونزی، ترکیه، مالزی، مراکش، قطر، تونس و بحرین به عنوان مقاصد گردشگری حلال در گزارش سایت یاهو(بودن ذکر مرکز یا موسسه این بررسی) دیده میشود. هرچند معیار مشخصی برای تعیین این مقاصد اعلام نشده، اما تلویحا اشاره شده است که این کشورها بهخاطر داشتن و معرفی چشمانداز ها و نقاط گردشگری مورد استفادهی مسلمانان، اجرای رسوم و آیینهای مختلف مذهبی و اسلامی، داشتن مراکز عرضهی غذای حلال و برپایی جشنوارههای مختلف در مناسبتهای مذهبی مانند ماه مبارک رمضان و عید قربان انتخاب شدهاند.
وابستگی به نفت و گاز
در حالیکه به نظر میرسد درآمدهای عظیم ناشی از منابع طبیعی مانند نفت و گاز باید موجب ایجاد ثروت برای جامعه شده، فرایندهای اقتصادی را بهبود بهشیده و فقر را کاهش دهد اما تجارب بسیاری از کشورهای صادرکننده نفت خلاف این امر را نشان
