بخشی از مقاله
چکیده
همواره اندیشهها، علایق و باورهاي رایج در یک جامعه داراي پسماندها و نمودهایی در کالبد فیزیکی یک جامعه است. بی شک حضور اندیشههاي عمیقی چون اندیشه زردشت در جامعه ساسانی آثار و شواهد گوناگون را در سطوح مختلف جامعه بر جایی گذاشته است. از جمله این شواهد میتوان به نقوش به کار رفته بر سفالهاي این دوره اشاره کرد. در این پژوهش به بررسی و مطالعه شواهد حضور و گسترش اندیشه زردشت در دوره ساسانیان، بر اساس نقوش به کار رفته بر سفالهاي این دوره با تکیه بر سفالهاي به دست آمده از بررسیهاي دشت ورامین-پیشوا پرداخته میشود.
مهمترین پرسش مطرح شده در این پژوهش چگونگی ارتباط سفالهاي نقش استامپی1 با اندیشه زردشت است؛ در این پژوهش با دسته بندي نقوش به کار رفته بر این سفالها دو گروه اصلی نقوش شناسایی شد. یک دسته نقوش بومی هستند که تنها در همین حوزه فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته است. دسته دیگر نقوشی داراي مفاهیمی دینی و اسطورهاي کهغالباًدر ارتباط با اندیشههاي زردشتی هستند. این دسته از نقوش را میتوان در گستره وسیعی از جغرافیاي فرهنگی و سیاسی ساسانی پیگیري نمود.
مقدمه
بشر در طول تاریخ حیات خود بر روي زمین همواره تلاش کرده است با ساخت و ایجاد ابزار مختلف به زندگی خود امنیت و آرامش بیشتري ببخشد. براي امنیت و آرامش بشر علاوه بر برطرف نمودن نیازهاي جسم او باید نیازهاي روانی و روحی او نیز بر طرف شود. همواره در طول تاریخ یکی از مهمترین منابع آرامش روحی افراد باورهاي دینی و فلسفی بوده است. این باورهاي دینی و فلسفی که در ذهنهاي مردم جریان دارد، در محیط زیست و کالبد فیزیکی یک جامعه بسیار تأثیر گذار است.
اندیشه زردشت نیز که به عنوان یک دین ملی در دوره ساسانیان رواج داشته است، به طور قطع داراي پس ماندهاي مادي بوده است. که از جمله آن میتوان به نقوش به کار رفته بر روي سفالهاي این دوره اشاره نمود. سفال به عنوان یکی از فراوانترین و مهمترین داده به دست آمده از سایتهاي پس از سفال مورد توجه است.
برخی از سفالهاي به دست آمده از محوطههاي ساسانی داراي نقوشی هستند که میتوان آنها را در ارتباط با اندیشههاي زردشتی و پیش زردشتی دانست. در بررسیهاي انجام شده در سالهاي 1387 و 1391 که توسط مرتضی حصاري در دشت ورامین-پیشوا انجام گرفت سفالهایی متعلق به ادوار مختلف پیش از تاریخ تا اواخر اسلامی شناسایی شد. در این میان بخشی از سفالهاي داراي نقش استامپی متعلق به دوره ساسانیان است. این نقوش مبناي مطالعات این پژوهش را تشکیل میدهند
قدیمیترین گزارش مرتبط با شناسایی محوطههاي باستانی در دشت ورامین در سال 1909 میلادي توسط دایت1 ثبت شده است. وي در بررسیهاي خود تعدادي اثر متعلق به دوران ساسانی را در ناحیه ورامین شناسایی نمود
در سالهاي -1912 1913 میلادي هیئت فرانسوي به سرپرستی دمورگان3 این ناحیه را مورد بررسی قرار داد. همچنین اشمیت در چالترخان4 و تپه میل5 فعالیتهایی داشته است - میرعابدین کابلی، - 1378 - ، بررسیهاي باستانشناسی قمرود، تهران: پژوهشکده باستانشناسی، . - 16 اریک اشمیت در 22 ژوئن 1936 فعالیت خود را در چالترخان آغاز کرد.
سطح محوطه با لایههاي اسلامی پوشیده شده بود و پس از آن لایههاي ساسانی قرار داشت. اشمیت این آثار را بقایاي یک دژ ساسانی معرفی کرد.
از جمله آخرین بررسیهاي دشت ورامین و پیشوا در سالهاي 1386 تا 1392 ش. توسط حصاري انجام گرفت وي بررسیهاي گستردهاي در دشت ورامین انجام داده است
از مجموعه این کاوشها و بررسیهاي باستانشناسی محوطههاي بسیاري متعلق به دوره ساسانی شناسی شد که از جمله مهمترین این محوطهها میتوان به محوطههایی چون چالترخان، تپه میل و قلعه ایرج اشاره نمود. مطالعه سفال ساسانی به علت در دسترس نبودن یک گاهنگاري دقیق بسیار دشوار است. نخستین تحقیق جامع بر روي ظروف ساسانی توسط اتینگهاوزن انجام گرفت. این پژوهش بخشی از دایرهالمعارف آرتور آپم پوپ6 با عنوان »سیري در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز« بود. وي سه مرحله اصلی سفال ساسانی را در ادوار نخست اسلامی شناسایی و معرفی کرد
به علت عدم توازن لازم بین کاوشهاي انجام گرفته در گستره سیاسی و فرهنگی ساسانی اطلاعات به دست آمده از سفال این دوران داراي نواقص بسیار است، در ابتدا تمرکز بیشتر کاوشها در نینوا، تیسفون و کیش در بینالنهرین، شوش، ري و دامغان در ایران بوده است
