مقاله شناسایی نیازهای آموزشی زنان نوسواد نهضت سوادآموزی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی

بخشی از مقاله

شناسایی نیازهاي آموزشی زنان نوسواد نهضت سوادآموزي در ابعاد فرهنگی و اجتماعی

نیاز سنجی مطالعه اي است که طی آن اطلاعاتی براي برآورد نیازهاي یک گروه، جامعـه یا سازمان جمع آوري می شود و نیازسنجی آموزشی می تواند به برنامـه ریـزي درسـی، شناسایی مشکلات افراد، اندازه گیري یادگیري فراگیران، پاسخگو کردن، بهبـود فعالیـت ها یا ارایه بازخورد به افراد و مداخله آموزشی کمک کند. درایـن تحقیـق، بـا اسـتفاده از برخی تکنیک هاي عمده نیازسنجی یعنی تکنیـک دلفـاي، مصـاحبه چهـره بـه چهـره و بارشی مغزي و انتخاب نمونه هایی از جامعه آموزشیاران، کارشناسان و نو سوادان تلاش شد تا تنوع نیازهاي آموزشی نوسودان در ابعاد فرهنگی و اجتمـاعی مشـخص شـود. در مجموع، 46 نیاز فرهنگی و 54 نیاز اجتماعی از سوي گروه هـاي مختلفـی مطـرح شـد. تحلیل اولویـت بنـدي آموزشـیاران، کارشناسـان و سـوادآموزان از نیازهـاي فرهنگـی و اجتماعی نشان داد که بین نظر این سه گروه تفاوت معنی داري وجود دارد.

کلید واژه: نیازسنجی آموزشی، آموزشیارن، نیاز فرهنگی، نیاز اجتماعی

بیان مسئله:

نیاز1 به عنوان فاصله بین آنچه هست و آنچه بایـد باشـد تعریـف شـدهاسـت (اسـتفن و تریراگانن2، ( 2009، و نیازسنجی3 مطالعهاي است کـه طـی آن اطلاعـاتی بـراي بـرآورد نیازهاي یک گروه، جامعه یا سازمان جمعآوري مـی شود(جاکوبسـن4 و اوکـانر5،.(1998 همچنین گفتهشدهاست: نیازآموزشی6 به کمبودهـا و نقایصـی برمـیگـردد کـه از طریـق آموزش قابل رفع اسـت(عباسزادگـان و تـرك زاده، .(1379 در ایـن تحقیـق، منظـور از نیازهاي آموزشی فرهنگی نقائص و کمبودهایی است کـه زنـان درموضـوعات فرهنگـی همچون باورها، عادتها و آداب و رسوم با آن مواجه بوده و خود از آن شکایت داشته یـا نقایص فرهنگی که خود آنها نیز بدان توجه نداشته اما از مقایسه وضعیت فرهنگی آنها با فرهنگهاي دیگـر قابـل درك اسـت. ایـن تعریـف مبتنـی بـر تعریـف نیـاز آموزشـی، تقسیمبندیهاي موجود از انواع نیازها و تعریف فرهنگ است. فرهنگ 7 در لغت به معنـاي علم، دانش، ادب، معرفت، تعلیم و تربیت و آثار علمی و ادبی یـک قـوم یـا یـک ملـت است(عمید، .(1374 از فرهنگ تعاریف متعددي ارائه شدهاست. تـري یانـدي(1378) 8، در کتاب فرهنگ و رفتار اجتماعی مینویسد فرهنگ براي جامعه همچون حافظـه بـراي انسان است و یکی از جامع ترین تعاریف مربـوط بـه فرهنـگ را کـه بسـیار کوتـاه نیـز میباشد از هرسکویتز9 نقل می کند. هرسکویتز در کتاب خودش به نـام انسـان شناسـی فرهنگی تعریف فرهنگ را چنین ارائه داده است: فرهنگ، بخش انسان سـاختهي محـیط است.

منظور از نیازهاي آموزشی اجتماعی، نقائص و کمبودهایی است که به علت آنهـا زنـان احساس میکنند در انجام وظایف و مسئولیتهاي خود در قبال جامعه نـاتوان هسـتند و یا نقایص و مشکلاتی در کار خود میبینند و یا نقایصی که در این موارد دارند اما خـود به راحتی متوجه آنها نبوده و تنها یک بینندة فهیم از مقایسه وضعیت اجتماعی آنهـا بـا سایر گروهها متوجه نقایص آنها میشود.

نیازسنجی آموزشی میتواند به برنامهریزي درسی، شناسایی مشکلات افراد، اندازهگیـري یادگیري فراگیران، پاسخگو کردن، بهبود فعالیتها یا ارائـه بـازخورد بـه افـراد و مداخلـه آموزشی کمک کند(گرانت 1،(2002 شناسایی نیازهاي آموزشی زنان نوسواد در ابعاد فرهنگی و اجتماعی میتواند گام یزرگی

در جهت توسعه وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان محسوب میشود. در حالیکه تهیـه و تدارك هرگونه محتواي آموزشی براي نوسوادان ضرورت نیازسنجی آموزشـی را مطـرح می سازد، اما اطلاعاتی که پیرامون نیازهاي آموزشی زنان در ابعـاد فرهنگـی و اجتمـاعی بدستمیآید میتواند فراتر از برنامههاي معمول سوادآموزي، مورد استفاده دسـتگاههاي دیگر نیز قرارگیرد.

در سال 1992 دفتر یونیسف در خاورمیانه و آفریقاي شمالی، اعضاي پیوسته بـینالمللـی مؤسسه (خلاقیت) را مأمور کرد تا مطالعهاي در قالب رهنمودهایی براي بهبود وضـعیت آموزش و پرورش دختران در منطقه تدوین کنند . ایـن مطالعـه نتیجـه بررسـی دادههـاي آماري تحقیقات موجود در خاورمیانه و آفریقاي شمالی بـود. نخسـت، اسـناد و مـدارك مربوط به پپیشینه تحقیق کهاز طریق مجموعههاي تخصصـی و بـه ویـژه اداره منطقـهاي یونیسف در »امان« جمع آوري شده بود، به منظور شناسایی وضعیت تحصـیلی دختـران در 21 کشور خاورمیانه و آفریقاي شمالی مورد بررسی قرار گرفت . این بررسی با توجـه به تعیین وضعیت آموزشی دختران در هر یک از کشورهاي منطقه انجام گرفـت. سـپس نیازهاي آموزشی بر اساس وضعیت آموزش و پرورش شناسـایی شـدند. راهبردهـا نیـز براساس نیازهاي آموزشی تدوین شدند. سرانجام به منظور تسهیل در ارتباط کشـورها و بهکارگیري راهبردهاي مشابه، کشورهایی که داراي نیازهاي مشـابه بودنـد، گـروه بنـدي شدند. براي هر گروه ستاد پروژهاقدام به تدوین و یا انتخاب راهبردها با در نظـر گـرفتن مشخصات خاصی کرد(مشتاقی،.(1375

در تحقیق دیگري میرمعزي (1376)، آموزش زنان روستایی را مطالعـه کـرد. وي مـدعی است: زنان روسـتایی بـراي شـرکت در کلاسـهایی کـه جهـت آمـوزش آنهـا در نظـر گرفتهشده است انگیزه دارند، بنابراین جا دارد که به آنان توجـه بیشـتري مبـذول شـود. غالب کارشناسان معتقدند که زنان روستایی اعتماد به نفس کافی ندارند. درصد بالایی از زنان روستایی اهمیت نقش خود را در تولید نمیدانند، و باید آنها را از هویـت خـود و

نقشی که در تولید دارند آگاه ساخت. کارشناسان زن از تساوي حقوق اجتمـاعی، بنحـو شایسته برخوردار نیستند . در مورد تبعیض موجود در محیط کار نیز بیشترین درصـد بـه گروه موافقین اختصاص دارد که وجود این مسئله را تأیید میکند.

هرچند نیازسنجی آموزشی براي تمامی افرادي که قرار است تحت آموزش قرار بگیرنـد لازم به نظر میرسد اما وقتی مخاطب در شـرایط سـنی بـالاتري باشـد ایـن نیازسـنجی ضرورتی مضاعف پیدا میکند زیرا افراد وقتی دورة کودکی را پشت سر مـیگذارنـد بـه لحاظ روانشناختی نسبت به مفاهیمی که براي آنها بیمعنا باشد و بااطلاعـات مکتسـب آنها پیوند نداشته باشد بازخوردي منفی نشان میدهند.

بررسی جمعیت باسواد کشور که بالاي 15 سال دارند نشاندهندة افزایش نرخ باسوادي از 62/9 درصد درسال 1370 به84/6 درصـد در سـال 1385 مـیباشـد کـه افـزایش 21/7 درصد را نشان میدهد. نسبت باسوادي مردان 8/4 درصـد بیشـتر از زنـان بـوده اسـت (مرکز آمار ایران،.(1386 بنابراین علیرغم زحمات زیادي که براي مبارزه با بـیسـوادي طی سالهاي اخیر صورت پذیرفتهاست، متأسفانه هنوز جامعه ما با میلیونها نفر بیسـواد روبروست.

در کنار مسئله اساسی بیسوادي بخش بزرگی از جامعه به ویژه زنـان و آنهـم بـهطـور گســتردهتــر بــیســوادي زنــان روســتایی، در حــال حاضــر از جملــه دغدغــه هــاي نهضتسوادآموزي رجعت نوسوادان به بیسوادي اسـت. هـر چنـد هنـوزهم بخشـی از جامعه با مشکل بیسوادي مواجه هستند، اما نگرانی از رجعت به بیسـوادي نـه تنهـا در حوزه نوسوادان نگرانکننده است که میتواند انگیزههاي سوادآموزي را براي بیسـوادان هم تقلیل دهد.

مطالعه حاضر با یک نگرش سیسـتماتیک آموزشـی بـه معضـل بـیسـوادي و همچنـین رجعت به بیسوادي پرداختهشدهاست. نگرش سیستماتیک به آمـوزش، فرآینـدي بـراي پیشرفت مناسب، موثر و کارآمد برنامههاي آموزش است. در این نگرش طراحی آموزش باید بر اساس نیازهاي آموزشی صورت گیرد.

از نظر تاریخی گفته شده است نیازسنجی ابتدً مکانیزمی براي طراحی و توسعه برنامههـا است(چن1، .(2005 فراگیران مطالبی را میآموزند که مورد نیـاز آنهـا اسـت. اگـر بـین نیازهاي واقعی زنان با آنچه که دیگران نیاز تشخیص میدهند تطابق وجود نداشته باشـد

آموزش مؤثر صورت نمـیگیـرد. بنـابراین قبـل از هـر آموزشـی مـیبایسـت نیازهـا را تشخیصداد وسپس آموزشـی مناسـب را ارائـه نمـود (دیویدسـن1،.(2005 عمـادزاده و همکاران(2005)2، نیز با تاکید بر این نکته که قبل از هرگونه برنامه آموزشی نیازسـنجی ضرورت دارد، مناسبترین الگوي نیازسنجی آموزشی را براي اعضاء دانشکدههاي علوم پزشکی بیان نیازها، اینکه اهداف و معیارها باید منبع تعیینکننده نیازهـا باشـند و دیگـر آنکه نیازسنجی باید در کل سازمان و در سطح گروههاي آموزشی اجرا شود میدانند. در حال حاضرتوانمی این سؤال را مطرح کرد که اساساً فراگیـران نهضـت سـوادآموزي چه نیازهاي آموزشی دارند؟ و بهطورخاص این تحقیق برآنست تا مشـخص کنـد: تنـوع نیازهاي آموزشی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی چگونهاست؟ و آیـا بـین نظـر نوسـوادان، کارشناسان درون و کارشناسان برون نهضت سوادآموزي دربارة اولویـتبنـدي نیازهـاي آموزشی فراگیران درابعاد فرهنگی و اجتماعی تفاوت وجود دارد؟

روش تحقیق:

تحقیق حاضر نوعی تحقیق اکتشافی بود که اطلاعات مورد نیاز خود را براساس تکنیـک هاي نیازسنجی آموزشی جمع آوري نمود. تکنیک هـاي عمـده اي کـه در ایـن تحقیـق بکارگرفته شد عبارت بودند از تکنیک دلفاي، مصاحبه چهره بـه چهـره و بـارشمغـزي. تکنیک دلفاي به منظور بررسی نگرشها و قضاوتهاي افـراد و گـروههـا، بـدون الـزام حضور افراد در محل معینی، از پرسشنامه یا ابزارهاي دیگري استفاده بـه عمـل مـیآیـد. سپس با جمعبندي و ایجاد توافق میان دیدگاهها و نظرات افراد مجموعهاي از مـوارد بـه عنوان نتیجه و برحسب اولویت به دست میآید که میتواند مبانی تـدوین برنامـههـا یـا هرگونه تصمیمگیري دیگر را تشکیل دهد (فتحی واجارگاه،.(1377

مصاحبههاي چهره به چهره هنگامی مناسب است که مخاطبان تحصیلات کمی داشته یـا مباحث پیچیدهاي وجود دارد و اطلاعات کمی درباره آن در دست است. براي مصـاحبه چهرهبهچهره میتوان از مصاحبه ساختدار یا مصاحبههاي بـدون سـاخت اسـتفادهکـرد. ایــن بســتگی دارد بــه نــوع موضــوع و همچنــین زمــانی کــه بــراي مصــاحبه در اختیــار است(تیبزیندا3 و مککاسلین1، .(1988

بارش مغزي یکی دیگر از فنونی است که در نیازسنجی میتواند مورد استفاده قرارگیـرد، واین مسئله به خصوص هنگامی مصداق دارد کـه افرادشـرکت کننـده در نیازسـنجی در قالب گروههاي مشورتی سازمان یافته باشند. درحین برگزاري جلسه بارش مغزي چهـار قانون اساسی باید رعایتشود: انتقاد صورت نگیرد، تفکرباز ومحدودنشده تشـویقشـود، حداکثر نظریهها (در رابطه با نیازها) تولید شود و عقاید و نظریههاي افراد مختلف با هم ترکیــب شــود. دربــارش مغــزي عقایــد صــرف نظــر از کیفیــت آنهــا ثبــت مــیگــردد (فتحیواجارگاه،.(1377

جامعه آماري تحقیق حاضر شامل (1 آموزشـیاران نهضـت سـوادآموزي، کـه بـه عنـوان کارشناسان نهضت سوادآموزي مطالعه شدند،(2کارشناسان خارج از نهضت سـوادآموزي شاملافراد مطلع محلی و همچنـین صـاحبنظرانی کـه مـدت نسـبتاً مناسـبی در منـاطق مختلف مورد مطالعه حضور داشتهاند و ( 3 نوسوادان. نوسوادان شـامل دو گـروه بودنـد. گروه اول نوسوادانی بودند که در مراحل تکمیلی، پایانی و پـنجم تحصـیل مـیکردنـد و گروه دوم نوسوادان درگروههاي پیگیر، خدمات مکاتبهاي و آموزش رسانهاي بودند.

از جامعه اول که مجموعاً شامل 161 آموزشیار بود (نهضت سوادآموزي سازمان آموزش و پرورش استان چهارمحال و بختیاري،(1381، نمونهاي به حجم 45 نفر بطـور هدفمنـد از این جامعه انتخاب شد. باتوجه به نوع تحقیق و اینکه آموزشیاران نهضت علیالقاعده باید صاحبنظر بوده تا بتوانند بـه درسـتی پیشـنهادهایی دربـاره نیازهـاي آموزشـی زنـان نوسواد داشته باشند . از مسئولان نهضت استان خواسته شد تا آموزشیاران خـوشفکـر و صاحبنظر را در هر منطقه معرفی نمایند. آموزشیاران معرفی شده توسط مسئولان نهضت به یک جلسه دعوت شده و درآن جلسه پس از توضیح درباره موضوع تحقیق انتظـارات محقق ازآنها مطرح و پرسشنامه تحقیق به همراه راهنماي تکمیـل پرسشـنامه در اختیـار آنها قرارگرفت و پس از تکمیل از آنها تحویل گرفتهشد.

از جامعه دوم یعنی کارشناسان خارج از نهضت نیـز نمونـهاي هدفمنـدي انتخـ اب شـد. حجم این نمونه 66نفر بود این عده عمدتاً شامل معلمان، افـراد صـاحبنظر در شـوراها، افراد صاحبنظر در وزارت کشور،و دیگر افراد آگاه محلی بودند. براساس روش دلفاي از کارشناسان خارج و داخل نهضت خواسته شده بود که بر اساس تعریفی کـه از هـر نیـاز ارائهشده بود حتیالامکان ده نیاز فرهنگی و ده نیاز اجتماعی مربوط بـه نوسـوادن را نـام

ببرند. در تشریح روش دلفاي کلی بودن نیازهایی که توسـط پاسـخ دهنـدگان مشـخص میشود یکی از عیوب این روش دانسته شـده اسـت . بـراي ایـنکـه ایـن مشـکل را در اطلاعات جمعآوري شده به حداقل برسانیم از پاسخ دهندگان خواسته میشـد نیازهـایی را که در حوزه فرهنگی و حوزة اجتماعی مشخص میکنند کلی نباشـد و تـا آنجـا کـه میتوانند پاسخهاي خود را ریز و مصداقی بیـان کننـد. بـراین اسـاس نیازهـاي مفصـلی توسط کارشناسان در حوزههاي مختلف بیان شد. تمامی نیازهایی کـه مطـرح شـده بـود کدگذاري شده و براساس کد وارد برنامه spss شد.

نوسوادان در پایههاي تکمیلی، پایانی و پنجم جامعه دیگـر تحقیـق بودنـد. ایـن جامعـه مجموعاً 1370 نفر بود (نهضت سوادآموزي سازمان آموزش و پرورش استان چهارمحال و بختیاري،(1381، که نمونهاي با حجم 300 نفـر از آن مـورد مطالعـه قرارگرفـت. ایـن تعداد از مناطق مختلف بوده و انتخاب آنها با انتخـاب آموزشـیاران ارتبـاط داشـت . بـه اینمعنا که به تمامی آموزشیارانی که از جامعه اول انتخاب شده بودند آمـوزش داده شـد تا بتوانند از نوسوادان نیازسنجی کنند و لذا از آنها خواسته شد تا هریک، زنان نوسوادي را که تحت آموزش دارند در چند جلسه توجیه کرده و از آنها در زمینـههـاي مختلـف نیازسنجی کنند. به آموزشیاران روش بارش مغزي آموزش داده شـد و از آنهـا خواسـته
شد تا این روش را براي نوسوادان اجرا کرده و از آنها نیازسنجی کنند.

گروه دوم نوسوادان (گروههاي پیگیر، خدمات مکاتبهاي و آموزش رسـانه) ،ايمجموعـاً 1232 نفر بودند (نهضت سوادآموزي سازمان آمـوزش و پـرورش اسـتان چهارمحـال و بختیاري،.(1381 نمونهاي به حجم 222 نفر از این گروه انتخـاب شـد. حجـم نمونـه بـا استفاده از فرمول کوکران محاسبه شد.

ابزارهاي اندازهگیري تحقیق عبارت بودنـد از: 1- پرسشـنامه نیازسـنجی آموزشـی: ایـن پرسشنامه که در قالب سوالات باز پاسخ تنظیم شده بود، همراه با دستورالعملی بـود کـه در آن ضمن توضیح هدف تحقیق، از افراد نمونه خواسته شده بود تـا براسـاس تعریـف ارائهشده از نیازهاي فرهنگی و اجتماعی و نحوة شناسایی آن در هـر فـرم بـه نیازهـایی اشاره کنند که از طریق آموزش قابل برطرف شدن باشند. 2- پرسشـنامه تعیـین اولویـت نیازهاي آموزشی فرهنگی. 3- پرسشنامه تعیـین اولویـت نیازهـاي آموزشـی اجتمـاعی. براساس اطلاعاتی که به وسیله پرسشنامه نیازسنجی آموزشی به دسـت آمـد فهرسـتی از مجموعه پیشنهادهایی که به عنوان نیاز آموزشی فرهنگـی و اجتمـاعی ارائـه شـده بـود، تهیـهشــد. ایـن فهرســت مجـدداً در اختیــار افـراد نمونــه تحقیـق قرارگرفتــه و از آنهــا
خواستهشدهبود تا اولویت نیازها را مشخص نمایند.

به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات از ضریب همبستگی اسپیرمن، و براي ردهبنـدي دادههـا از تحلیل ممیزي1 استفادهشد. منظوراز رده بندي دادهها، تقسـیم مشـاهدات بـه گـروههـاي متجانس است، به گونهاي که مشاهدات هر گروه به یکدیگر شبیه و مشاهدات گـروههـاي مختلف نسبت به یکدیگرکمترین شباهت را داشتهباشند (گلدسته و همکاران، .(1377

براي تعیین معنیداري تفاوتها از آزمون من- ویتنی2 استفاده شد. آزمون من – ویتنـی معمولاً به جاي آزمون t براي نمونههاي مستقل بکار میرود (داعی، .(1366