بخشی از مقاله
شناسایی و ارزیابی ریسک مخاطرات صنعت پتروشیمی (مطالعه موردی:یکی از مجتمع های پتروشیمی منطقه ویژه اقتصادی پارس جنوبی)
چکیده
امروزه اسـتفاده از روشهای ارزیابی ریسک در صنایع مختلف رو به گسترش است به طوریکه در حال حاضر بیش از 70 نوع مختلف کیفی وکمی روش ارزیابی ریســک در دنیا وجود دارد این روش ها معمولا برای شــناســایی،کنترل و کاهش پیامدهای خطرات به کار میرود. این روش ها نســبت به یکدیگر دارای مزایا و معایب مختلفی می باشــد و هر یک از صـنایع بســته به نیاز خود می تواند از تکنیک های مذکور اسـتفاده نماید. لذا یکی از وظایف سیستم های ایمنی و بهداشت موجود در هر صنعت (اداره (HSE، بررسی کلیه روشهای ارزیابی ریسک ها و خطرات و انتخاب روش مناســب جهت اجرا در صــنعت و ســازمان مطبوع خود می باشــد . بطور کلی با توجه به روش و نحوه اجرای ارزیابی ریسک، تا حدودی وضعیت فعلی مدیریت ایمنی و سیستم های ایمنی سازمان شناسایی می گردد.
در این مطالعه ابتدا خطرات بالقوه و ریسک های مشاغل، فعالیتها و فرآیند موجود در مجتمع پتروشیمی مورد مطالعه شناسایی شد و پس از آن فرآیند ارزیابی ریسـک برای تمامی ریسـک های شـناسـایی شـده با استفاده از ماتریس ریسک ) 5* 5 براساس ضرب شدت در احتمال وقوع حوادث) اجرا گردید و در نهایت اقدامات پیشـگیرانه و کنترلی مناسـب به منظور حذف،کاهش و رساندن سطح ریسک ها به سـطح ریسـک قابل قبول پیشنهاد گردید. در این مقاله 7 فعالیت/ فرآیند بررسی شد که منجر به شناسایی 9 خطر گردید. اولویت بندی سـطوح ریسـک ، به سـه سـطح، ریسـک های غیر قابل قبول، ریسـک های قابل پذیرش با بهبود مستمر و ریسک های قابل چشم پوشی تقسیم بندی گردید. که 5 خطر در سطح ریسک غیر قابل قبول،2 خطر در سطح ریسک قابل پذیرش با بهبود مستمر و2 خطر در سطح ریسک قابل چشم پوشی قرار گرفتند. در نهایت بعد از انجام ارزیابی ریسک، اقدامات پیشگیرانه/کنترلی مناسب پیشنهاد گردید . مهمترین اقدامات پیشـنهاد شـده برای این مجتمع پتروشـیمی شـامل رعایت نکات و اصـول ایمنی، آموزش،چک و بازرسی تجهیزات و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی میباشد.
واژه های کلیدی
ارزیابی ریسک، شناسایی مخاطرات، ایمنی و بهداشت،اقدامات پیشگیرانه /کنترلی، مجتمع پتروشیمی
1. مقدمه
مطالعه و بررسی روند توسعه و رشد صنعت در جهان که آهنگ آن پس از انقلاب صنعتی در کشورهای مختلف جهان، یکی پس از دیگری اوج گرفت، آثار و عواقب شگرفی در کلیه جوامع بشری از خود به یادگار و تاثیر انکار ناپذیری بر تمام شئون اقتصادی و اجتماعی جامعه بر جای گذاشته است، با پیشرفت صنعت و رشد آن در کنار آثار مطلوب و سازنده اش، خطرات و نارسایی های مختلفی که شاید بیشتر آن زاینده سهل انگاری ها و عدم توجه کافی و لازم انسانهای دست اندکار و شاغل در این بخش است،به تدریج ظاهر گردیده به طوری که آمار حوادث و سوانح کارگاهی و صنعتی نگران کننده و وحشتناک جلوه گر میشود و کلیه کشورها به منظور حفظ جان و صیانت انسان های شاغل در بخش صنعت و حفظ سرمایه هایی که در این راه به مصرف رسیده است، به ناگزیر پیشگیری و چاره جویی می نمایند . در بیست سال اخیر، آمار حوادث در کشور ما ایران نیز رشد نگران کننده داشته است. در این زمینه به منظور پیشگیری و آمادگی نیروی کار آموزش های ضروری در جهت تجهیز،آگاهی و بالا بردن دانش فنی دست اندرکاران و کارگران بخش صنعت، معدن و کشاورزی آغاز گردیده و ضمن کند نمودن روند رشد نتایج بسیار موثر و مطلوبی نیز حاصل شده است.
.2 بیان مسئله
سازمان ها معمولا نیاز به سیستمی دارند که علاوه بر ارزیابی فعالیت ها و فرآیند شان بتواند در خصوص وضعیت ریسک،تعیین معیارهای ریسک قابل تحمل و مشخص نمودن دقیق ریسک دقیق فرآیندهایشان، و... آنان را رهنمون نماید که بسته به پیچیدگی فعالیت هر صنعت نوع سیستمی که بتواند آنان را به هدف مذکور برساند متفاوت است. در برخی از موارد و جهت پاره ای از فرآیندهای حساس به خصوص در صنایع شیمیایی تولید محصولات انفجاری و احتراقی بایستی قبل از تعیین نوع روش کلیه روشها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و بهترین روش با توجه به منابع مالی،نیاز به اطلاعات کیفی یا کمی و یا کیفی و کمی،محدودیت زمان، محدودیت نیروی انسانی کارآزموده،نوع کاربرد روش شناسایی ریسک، مزایا و معایب هر یک از سیستم های مذکور انتخاب نماینداصولا تجزیه تحلیل سیستمها یک روش پر مهارت بوده و بایستی توسط تیم کاملی از کارشناسان که نسبت به سازمان خود شناخت کامل دارند صورت پذیرد انتخاب درست روش شناسایی ریسک به کارایی روش انتخابی و تعیین دقیق ریسک ها می انجامد، همچنین در صورتیکه ریسک هر فرآیند به درستی شناخته شده باشد تعیین ریسک قابل قبول و اقدامات اصلاحی جهت کاهش ریسک ملموس تر است. معمولا سطح ریسک قابل قبول برای هر سازمان یا هر فرد متفاوت بوده و بستگی به منابع مالی و اقتصادی،محدودیت های تکنولوژیکی عوامل انسانی مجرب،صلاحدید وتصمیم مدیریت وریسکهای زمینه ای مثل ریسک های مخفی دارد.
❖ در این قسمت برخی از واژه های مورد استفاده در این پژوهش، مورد اشاره قرار می گیرد.
· ایمنی:1 درفرهنگ لغات اصطلاح ایمنی به معنی آسایش، امنیت، سلامتی وغیره آمده است وازنظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه فرار از خطر است، به عبارت دیگر یک مفهوم نسبی است که بیانگر میزان ریسک قابل قبول جهت پذیرش خطر یا در امان بودن از ریسک خطر می باشد (محمد فام، .(1390
· خطر: 2 به شرایطی اطلاق میشود که دارای پتانسیل رساندن آسیب وصدمه به کارکنان، خسارات به وسایل، تجهیزات، ساختمانها و از بین بردن مواد یا کاهش قدرت کارایی در اجرای یک عمل ازقبل تعیین شده باشد (محمد فام، .(1390
· رویداد:3 رویداد عبارتست از یک رخداد یا اتفاق که منجر به یک حادثه شده و یا پتانسیل منجر شدن به حادثه را داشته است. در حقیقت بالفعل شدن شرایط بالقوه (خطر) را رویداد گویند (بشیری نسب و همکاران، . (1389
· حادثه:4یک واقعه برنامه ریزی نشده و بعضاً صدمه رسان و خسارت زا می باشد که انجام پیشرفت یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار را مختل میسازد وهمواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن یا شرایط نا ایمن ویا ترکیبی از آن دو به وقوع می پیوندد (محمدفام، .(1390
1 Safety 2 Hazard 3 Incident 4 Accident
· شبه حادثه:5 رویدادهایی هستند که هرچند میتوانند باعث صدمه ویا جراحت شوند ولی به موارد فوق منجر نشده و به اصطلاح به خیر می گذرند (محمدفام، . (1390
· شناسایی خطر:6 با مطالعه حوادث گذشته و بررسی عوامل دخیل در ایجاد آنها ویا روند افزایش یا کاهش تعداد حوادث در یک واحد یا سازمان می توان به شناسایی عوامل لازم در ایجاد حوادث مشابه کمک نمود و بر اساس آن از ایجاد حوادث مشابه جلوگیری نمود (محمد فام، .(1389
· ریسک:7 ترکیب (یا تابعی) از احتمال وقوع یک حادثه و شدت پیامد (های) ناشی از آن را ریسک می نامند. این ترکیب بصورت حاصل ضرب نشان داده می شود (بشیری نسب وهمکاران، . (1389
· ارزیابی ریسک:8 فرآیند کلی برآورد نمودن /محاسبه میزان ریسک و تصمیم گیری در خصوص قابل پذیرش بودن/ نبودن ریسک (بشیری نسب وهمکاران، . (1388
· مدیریت ریسک:9 فرایند کاربرد سیستماتیک سیاستها و خط مشی ها، رویه ها و روشهای مدیریتی برای تحلیل، ارزشیابی وکنترل ریسکها را مدیریت ریسک می گویند (بشیری نسب و همکاران، . (1389
· این فرایند مشتمل بر، شناسایی خطر، ارزیابی ریسک، تصمیم گیری در مورد ریسک، ارائه روش های کاهش ریسک و درنهایت بازنگری و تکرار مجدد فرایند مدیریت است.
· ریسک قابل تحمل /قابل پذیرش :10 ریسکی که میزان آن تاحد قابل تحمل/ پذیرش سازمان پایین آمده است (بشیری نسب وهمکاران، . (1389
· ریسک پسماند:11 ریسکی که پس از انجام اقدامات مواجهه با ریسک (کاهش ریسک) باقی مانده است (بشیری نسب وهمکاران، . (1389
3. مواد و روشها
مراحل ارزیابی ریسک در این پژوهش، دارای چهار عنصر اصلی است که شامل :
· تشکیل تیم ارزیابی
· شناسایی خطرات
· ارزیابی ریسک خطرات شناسایی شده و مشخص کردن سطح ریسک ها
· ارائه پیشنهاد هایی برای اقدامات ایمنی پیشگیرانه وکنترلی
برنامه ریزی برای انجام وا کاوی ایمنی :
1. آنچه باید ارزیابی شود با در نظر گفتن محدودیت ها و فرضیات
2. هدف ارزیابی (یافتن راههایی برای افزایش ایمنی و یا کلی ایمنی)
3. انتخاب روش و دستورالعمل
گرد آوری اطلاعات براساس : طراحی فنی سیستم، نحوه عملکرد، حوادث قبلی، شناسایی خطرات شناسایی خطرات:هنگامی که یک روش ویژه به کار برده می شود در برخی از خطرات شناسایی شده که ممکن است برخی از خطرات دیگر
از نظر دور بمانند شناسایی در ارزیابی بخش اصلی و کشف منابع عمده خطر و عواملی که ممکن است به عنوان آغازگر و چاشنی بروز حادثه عمل میکند باید هدف اصلی باشد.
ارزیابی ریسک در حقیقت به دو صورت کمی و کیفی می باشد.
کمی:احتمال وقوع یک حادثه خاص و پیامدهای آن محاسبه یا برآورد میگردد و سپس از معیار عددی بدست آمده برای قضاوت در مورد پذیرفتنی بودن ریسک خطرات استفاده میشود انجام برآورد عددی مشکل است لذا روش کیفی کاربرد بیشتری دارد.
پیشنهاد اقدامات ایمنی : شدت و احتمال وقوع شاخص مناسبی را برای تعیین اولویت های خطر فراهم مینماید هر چه احتمال وقوع کوچک باشد خطر پذیرفتنی تر است.هر اندازه از عمر سیستم گذشته باشد انجام تغییرات برای کاهش ریسک آنها پر هزینه تر است مجموعه اقدامات از لحاظ اولویت بندی مهم هستند.
تغییر در طراحی : برای کاهش ریسک اگر نتوان خطری را در هنگام طراحی حذف نمود باید ریسک ناشی از آن خطر به وسیله گزینه های مختلف تا سطح پذیرفتنی کاهش یابد.
استفاده از تجهیزات ایمنی در سیستم : اگر نتوان خطرات را حذف نمود یا ریسک آن ها را کاهش داد بایستی با کاربرد کنترل های مهندسی و ابزارهای ایمنی آنها را کاهش داد و بهتر است بازرسی دوره ای در کارکرد و نگهداری ابزارهای ایمنی در نظر گرفته شود. در صورتیکه کنترل ها منجر به کاهش ریسک نگردیدند باید ابزارهایی به کار گرفت که شرایط خطرناک را شناسایی کرده و با ایجاد علایم مناسب کارکنان را از خطر آگاه کند. استفاده از روشهای کنترل مدیریت و اجرایی مانند تدوین دستورالعمل ها و آموزش کارکنان بهره باید بردولیکن با توجه به اینکه نرخ خطاهای انسانی به عنوان مهم ترین عامل ها ی بروز حوادث معمولا از نرخ وسایل الکترومکانیکی بیشتر است این اقدام کنترلی به عنوان مهمترین عامل بروز حوادث معمولا از نرخ وسایل الکترومکانیکی بیشتر است این اقدام کنترلی به عنوان کم اثر ترین وآخرین راه برای کنترل خطرات استفاده میشود.
پذیرش ریسک:
بالاخره مقداری از ریسک بایستی پذیرفته شود.ارزیابی های تکمیلی،بررسی های کامل تر،وکاربرد روشهای مکمل، جمع بندی:با جمع بندی نتایج کار پایان خواهد پذیرفت که شامل یک فهرست از خطرات مشاهده شده،پیشنهاداتی برای انجام اقدامات ایمنی و...
پس از شناسایی خطرات، فرآیند ارزیابی ریسک براساس مراحل زیر صورت پذیرفت:
شاخص های ارزیابی ریسک شامل حاصلضرب شدت و احتمال وقوع حادثه میباشد که از طریق جدول 1 و با توجه به رابطه ذیل مشخص می گردد (حبیبی و علیزاده، .(1390
مقادیر احتمال وقوع رویداد و شدت پیامد با توجه به نوع مخاطرات شناسایی شده در ارزیابی ریسک و نیز با عنایت به تجارب و نظرات خبرگی مشخص گردید و برای تعیین شدت پیامد، شدت وخیم ترین حالت ممکن در یک رویداد درنظر گرفته شد. در صورت وجود تأثیرات چندگانه خطر، شدیدترین پیامد بالقوه به عنوان شدت پیامد انتخاب گردید.
جدول :1 مقیاس تعیین شدت وقوع حادثه و تعیین احتمال وقوع خطر
پس از تعیین مقیاس شدت وقوع حادثه، مقیاس تعیین احتمال وقوع نیز از طریق جدول ذیل تعیین می گردد و در نهایت پس از بدست آوردن مقادیر احتمال وقوع رویداد و شدت پیامد میزان در اولویت بودن مخاطرات مشاغل مذکور مشخص گردید.
براساس نظرات خبرگان سازمان، سطوح مختلفی برای اولویت بندی ریسک های شناسایی شده و تعیین اقدامات نظارتی و کنترلی مناسب مشخص شده است. این سطوح به سه دسته ریسک های قابل چشم پوشی، ریسک های قابل قبول (اقدامات کنترلی بیشتر، بهبود مستمر)،ریسکهای غیرقابل قبول تقسیم شده است. محدوده ریسک و تقسیم بندی هرسطح، درجدول ذیل مشخص شده است.
در این تقسیم بندی برای مخاطراتی که در ناحیه آبی رنگ قرار گرفت (باتوجه به جدول ذیل) نیاز به انجام هیچ اقدام دیگری نیست و از جانب شرکت، مخاطرات موجود در این سطح ریسک قابل چشم پوشی است. مخاطراتی که عدد ریسک آنها در ناحیه زرد رنگ قرار گرفت، به عنوان ریسک های قابل پذیرش در نظر گرفته می شوند و بایستی اقدامات کنترلی و نظارتی موجود، به طور مستمر مورد ارزیابی قرار گیرد و نسبت به صحت عملکرد و اثربخشی آنها اطمینان خاطر حاصل گردد. همچنین ضرورت دارد که بازنگری مجدد در مورد اقدامات کنترلی و نظارتی موجود بر روی آنها صورت گیرد. در نهایت مخاطراتی که در ناحیه قرمز رنگ قرار گیرد بعنوان ریسک های غیرقابل قبول در نظر گرفته میشوند و بایستی عدد ریسک موجود از سطح ریسک نامطلوب به سطح ریسک قابل قبول تنزل یابد و یا در صورت عدم امکان کاهش سطح ریسک، اقدامات کنترلی و نظارتی سخت گیرانه تری نسبت به قبل برای آنها در نظر گرفته شود. بدیهی است ارزیابی مستمر اقدامات کنترلی و نظارتی مذکور و حصول اطمینان از صحت و اثربخشی آنها از اهمیت بسزایی برخوردار
