بخشی از مقاله
شناسایی و ارزیابی شاخصهای موثر در انتخاب پیمانکاران پروژههای فاینانس شرکت آب و فاضلاب مشهد با استفاده از روش ترکیبی تحلیل سلسله مراتبی و پرامتی فازی
خلاصه
با توجه به اینکه پیمانکار در هر پروژه عمرانی نقش اصلی و اساسی را ایفا میکند انتخاب پیمانکار جزء تصمیمات کلیدی مدیران و تصمیم گیرندگان بشمار میرود. لذا شناسایی و ارزیابی معیارهای انتخاب پیمانکار باعث حذف پیمانکاران ناکارآمد از فرآیند مناقصه خواهد شد. به جهت بیشینه شدن سطوح عملکرد پیمانکاران گزینش شده و کمینه کردن قصور و خطاها در برآورده کردن نیاز جامعه و استانداردهای سازمان، نیاز است معیارها جمعآوری و پردازش گردد. بدیهی است که شاخص های کمی و کیفی متعدد با درجات اهمیت متفاوت در تعیین صلاحیت پیمانکار مطرح گردند. در این مقاله پس از شناسایی شاخصهای موثر بر انتخاب پیمانکار، میزان اهمیت شاخصها و اولویتبندی پیمانکاران با استفاده از فرآیند تحلیل سلسه مراتبی فازی پیادهسازی شده، تعیین گردیده است. در این راستا پس از شناسایی معیارها مقایسههای زوجی انجام و پس از آن وزن هر معیار تعیین شده است.
کلمات کلیدی: انتخاب پیمانکار، شبکه فاضلاب، فاینانس، تصمیمگیری چند معیاره، فرآیند تحلیل سلسه مراتبی فازی
1. مقدمه
با توجه به هزینه بالای ساخت سیستم های جمعآوری فاضلاب، انتخاب بهتر ارکان ساخت و اجرای شبکههای جمعآوری فاضلاب نقش اساسی در اجرای سریعتر و هر چه بیشتر چنین طرح هایی در سراسر کشور خواهد داشت. سیستم جامع فاضلاب شهری شامل شبکه جمع آوری و انشعابات فاضلاب و همچنین تصفیهخانه فاضلاب است. خدمات شهری یاد شده عموما بخشی از وظایف حوزه آب و فاضلاب هستند و از طریق این شرکت مدیریت میشوند. از طرفی سازمانها با تمرکز بر قابلیت های هستهای و کوچکسازی، فعالیتهای محدودی را برای انجام کار خود بر میگزینند و مابقی فعالیتهای خود را به تامین کنندگان خارج از سازمان واگذار میکنند. مساله مورد بررسی در این مقاله، انتخاب پیمانکار برای پروژههای فاینانس فاضلاب (پیادهسازی شبکههای فاضلاب و تامین منابع مالی از طریق جمعآوری هزینههای فروش حق انشعاب فاضلاب) است. در این راستا پس از شناسایی معیارها، با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی، مقایسات زوجی انجام و پس از آن وزن هر معیار تعیین شده است.
آب یک سرمایه ملی است. برای اهمیت این موضوع کافی است به این نکته توجه کنیم که انرژی های مختلف قابل جایگزینی است ولی برای آب آشامیدنی و سالم هیچ جایگزین دیگری موجود نیست. همزمان با رشد جمعیت و ایجاد توسعه شهری، آلودگی سفرههای آب زیر زمینی یکی از بزرگترین چالشها محسوب شده و تامین آب شرب سالم یکی از بزرگترین اهداف جوامع است. بر طبق مطالعات صورت گرفته، شهر مشهد با جمعیتی حدود دو میلیون و هشتصد هزار نفر در سال 1395 به 3052 کیلومتر شبکه فاضلاب و تصفیهخانههایی با ظرفیت 580 هزار مترمکعب در شبانهروز نیاز دارد. فقدان منابع مالی کافی دولتی بزرگترین عامل در عدم تحقق به موقع اجرای شبکه فاضلاب شهر مشهد است. حال آنکه جمعآوری فاضلاب شهر مشهد در جهت تحقق به موقع اهداف بهداشتی و زیستمحیطی شهر یکی از بزرگترین معضلات این شهر بوده و هست. این در حالی است که پس از گذشت حدود 12 سال از ابتدای شروع این پروژه، تنها حدود 1850 کیلومتر شبکه فاضلاب اجرا گردیده است.
عدم وجود منابع مالی کافی و انتخاب نامناسب پیمانکاران، از بزرگترین عوامل در به تعویق انداختن پروژه ها است. همانطور که مطالعات انجام شده نشان میدهد پارامترهای مختلفی در تعیین شاخصها و درجه اهمیت آنها دخالت دارند؛ به طوریکه ممکن است شاخص ها یا میزان اهمیت آنها در پروژه های مختلف تغییر نمایند. از طرفی سازمانها به دنبال پیمانکارانی هستند که پروژه را با صرف زمان و هزینه کمتر، و کیفیت مناسبتری به انجام رسانند. بالاخص در این تحقیق، انتخاب پیمانکار مناسب جهت تسریع تکمیل شبکههای جمعآوری فاضلاب شهر مشهد باعث جلوگیری از نفوذ فاضلاب و مواد شیمیایی و غیره به سفرههای آب زیر زمینی و تامین آب شرب سالم از طریق جایگزینی پساب برای مصارف کشاورزی است و در نهایت باعث تسریع در ایجاد تاسیسات زیربنایی و توسعه زیر ساختهای شهری و نیل به اهداف توسعه پایدار شهری خواهد شد. بنابراین در این تحقیق، شناخت شاخصها و تعیین اهمیت آنها در راستای انتخاب پیمانکار مناسب امری ضروری است.
2. مبانی نظری تحقیق
بسیاری از محققین و صاحب نظران، مدیریت و تصمیمگیری را معادل و هم معنی تعریف کردهاند و مدیریت را چیزی جز تصمیمگیری ندانسته و معتقدند که کانون اصلی مدیریت را تصمیمگیری تشکیل میدهد و انجام وظایفی چون برنامهریزی، سازماندهی و یا کنترل در واقع کاری جز تصمیمگیری درباره نحوه و چگونگی انجام این فعالیتها نیست. بنابراین تصمیمات نادرست و عدم توجه به روشهای علمی و تکنیکهای مناسب تصمیمگیری در انتخاب پیمانکارن، زیانهای فراوانی را متوجه سازمانها و جامعه مینماید. از این رو اغلب پروژه های عمرانی با مشکلاتی مانند افزایش هزینه، تطویل زمان اجرا و یا کاهش کیفیت ناشی از عدم انتخاب پیمانکار مناسب و شایسته برای پروژه مورد نظر مواجه هستند. بعضی از پیمانکاران برای برنده شدن در مناقصهها به هر ترفندی متوسل میشوند. از جمله اینکه تخفیفهای خیلی زیاد و نامعقول نسبت به برآورد کارفرما پیشنهاد میکنند که معمولاً به علت ضعف قانون و مقررات موجود برای تعیین برنده مناقصه و انتخاب پیمانکار، در مناقصه برنده شده و مشکلات متعددی را در روند اجرایی پروژه ایجاد میکنند. از طرف دیگر، تعدادی از پیمانکاران هم معتقدند که روش موجود انتخاب پیمانکار در خیلی از موارد به انتخاب واقعی پیمانکار اصلح نمیانجامد. این موضوع سبب شده است که انگیزه بسیاری از پیمانکاران شایسته و توانا برای شرکت در مناقصه های پروژههای عمرانی کاهش
یابد. با توجه به مطالب مذکور و در نظر گرفتن این نکته که مدیریت ارزیابی و انتخاب پیمانکار برای واگذاری پروژههای عمرانی، یک قسمت اساسی از فرآیند ساخت و ساز است، انجام پژوهشهای کاربردی جهت رفع مشکلات مختلف پروژههای عمرانی از جمله مشکلات موجود در زمینه مدیریت پروژه، شناسایی ابعاد و عوامل اثرگذار بر انتخاب پیمانکار و استفاده از شیوههای علمی تصمیمگیری در زمینه انتخاب پیمانکار اصلح و در نهایت جلوگیری از به هدر رفتن منابع ملی کشور از اهمیت ویژهای برخوردار است.
- فاینانس نبود روشهای نوین تامین منابع و عدم استفاده از مکانیزم های پیشرفته موجود در بازارهای مالی جهان که در حال حاضر از تنوع و کارایی فراوانی
برخوردار هستند، دولت و دستگاههای اجرایی را به سوی استفاده از خطوط اعتباری که از آنان تحت عنوان فاینانس نام برده میشود، هدایت کرده و دولت در بودجه سالیانه خود همواره سقفی برای دریافت اعتبارات فاینانس برای دستگاههای مختلف در نظر گرفته است. فایناس پروژههای فاضلاب یک فرآیند یکپارچه در جهت تامین منابع مالی و اجرای شبکه جمعآوری و انشعابات فاضلاب و وصول درآمدهای حاصل از آن در قالب یک پروژه است.
3. پیشینه تحقیق
اصلیترین و عمدهترین نظرات و راه کارهای مورد نظر درباره ارزیابی صلاحیت پیمانکاران در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 میلادی ارائه گردید. انواع مدلها و روشهای تبیین شده در این زمان عموما بر پایه یکسری تصمیمگیریهای ساده استوار بوده است که با تکیه بر تعریف پارهای از قوانین و معیارها به این امر میپرداختهاند. اسکیپنیوزکی و راسل [1] پنج روش غالب را بیان کردند که برای پیش ارزیابی پیمانکاران کاربرد دارد. سنجش ابعادی، پیش ارزیابی دو مرحلهای، استراتژی در ابعاد گسترده، فرمول پیش ارزیابی و قضاوت شخصی. اسکیتمور و هاتش [2] اطلاعاتی را که برای سنجش معیارهای پیش ارزیابی و ارزیابی مناقصه به کار می روند را به پنج دسته تقسیمبندی کردهاند: اطلاعات کلی و عمومی که اغلب برای تحقق اهداف اجرایی کاربرد دارد، اطلاعات مالی، اطلاعات فنی تکنیکی، اطلاعات مدیریتی و اطلاعات امنیتی یا ایمنی. اسکیتمور و ان جی [3] از طریق انجام پژوهش تجربی گستردهای که در انگلستان انجام شد، به بررسی واگرایی معیارهای داوری (تصمیم گیری) که توسط سازمانهای مشاوره و ارباب رجوعهای مختلف در پیش ارزیابی پیمانکاران انجام میشود، پرداختند و نتایج آنها حاکی از آن بود که تفاوتهای چشمگیری در گزینش و کاربرد
معیار داوری جهت پیش ارزیابی وجود دارد. بخش اعظم تحقیق به شناسایی معیارهایی که به صورت متداول جهت پیش ارزیابی و ارزیابی مناقصه به کار میروند، اختصاص یافت. مدل تحلیل سلسله مراتبی پیشنهادی توسط فانگ و چوی [4] انتخاب پیمانکار را به دو مرحله تقسیم میکند، پیش ارزیابی و انتخاب نهایی یعنی انتخاب پیمانکاری که قرارداد به او اهدا میشود. از آنجا که سلسله مراتب طراحی شده توسط وی پانزده معیار ارزیابی را در بر میگیرد، در صورتیکه قرار باشد 9 مناقصه ارزیابی شود، حداقل (36×15=540) قضاوت و داوری باید ایجاد گردد. سوبحی و هاربی [5] فرآیند تحلیل سلسله مراتبی را به عنوان یک روش تصمیمگیری بالقوه جهت پیش ارزیابی پیمانکار در مدیریت پروژه ارائه دادند. در این تحقیق پس از آنکه پیش ارزیابی پیمانکاران صورت میپذیرد، تنها شش معیار حفظ میشوند و ارزیابی سلسه مراتبی با روال تحلیل سلسله مراتبی استاندارد انجام میشود. پالانیساران وکیومرانوامی [6] بر اساس روشهای کاربردی و تجربی گزینش پیمانکار که توسط مدیران پروژههای دولتی مختلف در کشورهای متعدد به کار رفته، مدلی را برای پیش ارزیابی پیمانکار گسترش دادند که سه گروه از معیارها را به کار میبرد: پاسخگویی، مسئولیت و صلاحیت. تاپکو [7] یک مدل تصمیمگیری پیچیده را برای ارزیابی پیمانکار پیشنهاد میدهد که دو سلسله مراتب جداگانه را در بر میگیرد. اولین سلسله مراتب برای پیشارزیابی پیمانکار به کار میرود 10)معیار) و دومی برای انتخاب نهایی کاربرد دارد (که در آن معیار سود و هزینه بر مبنای یک مدل تصمیمگیری در نظر گرفته شدهاند). مدل تصمیمگیری رتبهبندیهایی را به کار میبرد که از طریق یک مکانیزم تبدیل (تغییر) و یک فرآیند فیلترینگ براساس ارزشهای از پیش تعیین شده یا ارزشهای محاسبه شده آستانه فراهم میشود. آناگاستپالس [8] یک روش تحلیل سلسله مراتبی را برای گزینش پیمانکار در یک مناقصه باز پیشنهاد داد که در این روش از طریق یک مقیاس امتیازدهی هفت نمرهای (غیر قابل قبول، خیلی ضعیف، ضعیف، متوسط، خوب، بسیارخوب و درخشان) پیمانکار شایسته ارزشیابی میشود. گرچه این مقیاس نمرهگذاری مقایسههای دو به دو لازم را به طرز چشمگیری میکاهد، اما بیطرفی قضاوتها را تضمین نمیکند. عباسنیا، افشار و اشتهاردیان [9] روند انتخاب پیمانکار را به دو بخش بررسی پیش صلاحیت و تعیین برنده مناقصه تقسیم کردند و یک مدل ریاضی برای تعیین صلاحیت پیمانکاران ارائه دادند که با در نظر گرفتن معیارها و زیر معیارهای تصمیمگیری و همچنین وزن این معیارها از نظر هیات برگزار کننده مناقصه و ارزشگذاری هر کدام از این معیارها برای مناقصهگران به تعیین صلاحیت پرداختهاند. در این تحقیق آنچه در درجه اول مورد توجه ایشان بوده است تبیین و جمعآوری این معیارها و میزان اهمیت آنها است. رجایی و حضرتی [10] ، از دو روش وزندهی ساده فازی و تاپسیس فازی برای ارزیابی صلاحیت و انتخاب پیمانکاران استفاده نمودند و پس از تحلیل حساسیت بررسی مطالعه موردی، نتایج آنها را با یکدیگر مقایسه نمودند که بررسی این مقایسه منجر به این نتیجه شد که تصمیمگیری بر مبنای روش وزندهی ساده فازی یک روش محافظهکارانه میباشد و از روش تاپسیس فازی هنگامی که تصمیمگیرنده ریسکپذیر باشد میتوان استفاده نمود. اصغری زاده و نصراللهی [11]در مطالعههایی که بر روی شناسایی و تعیین وزن شاخصهای موثر در انتخاب پیمانکاران پروژههای عمرانی انجام دادند علاوه بر شناسایی شاخصهای موثر بر انتخاب پیمانکار، میزان اهمیت و اولویتبندی شاخصهای مزبور را با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی مشخص کردهاند. حیدری و حیدری [12] علاوه بر شناسایی شاخصهای موثر بر انتخاب پیمانکار، اهمیت و اولویتبندی شاخصهای مزبور را با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی گروهی بررسی نمودند.
4. مواد و روشها
ماهیت کار ارزیابی صلاحیت پیمانکاران و انتخاب پیمانکار مناسب از نوع تصمیمگیریهای چند معیاره است. مدل تصمیمگیری چند معیاره از مدلهای انتخابگر بوده و به منظور انتخاب مناسبترین گزینه از بین (m) گزینه موجود بکار میرود. مراحل انجام شناسایی و ارزیابی شاخص های موثر در انتخاب پیمانکاران برای پروژههای فاینانس شرکت آب و فاضلاب مشهد و ارزیابی پیمانکاران با استفاده از روش ترکیبی تحلیل سلسله مراتبی فازی در (شکل (1 به صورت فلوچارت خلاصه شده است:
تعیین معیارها و زیر معیارها و رسم نمودار تحلیل سلسله مراتبی
×طراحی و توزیع پرسشنامه مقایسات زوجی معیارها و اخذ نقطه نظرات خبرگان
×تبدیل متغیرهای کلامی به اعداد مثلثی فازی
× محاسبه و تنظیم شاخص سازگاری برای هر پرسشنامه
×تعیین وزن نسبی هر معیار با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی
شکل - 1 مراحل انجام تحقیق
در علم تصمیمگیری که در آن انتخاب یک راهکار از بین راهکارهای موجود و یا اولویتبندی راهکارها مطرح است، چند سالی است که روشهای تصمیمگیری چند شاخصه جای خود را باز کردهاند. از این میان روش تحلیل سلسله مراتبی بیش از سایر روشها در علم مدیریت مورد استفاده قرار گرفته است. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یکی از معروفترین فنون تصمیمگیری چند شاخصه است که اولین بار توسط (توماس ال. ساعتی) عراقیالاصل در دهه 1970 ابداع گردید. اما در شرایطی که نمیتوان اطلاعات را به صورت یک عدد دقیق کمی ارائه کرد از ارزیابی کلامی به جای ارزش های عددی خاص استفاده میشود .[13] از آنجائیکه ارزیابی کلامی توسط افراد بصورت تقریبی انجام میشود، استفاده از منطق فازی و بالاخص توابع عضویت مثلثی و ذوزنقهای برای تقابل با ابهام این نوع ارزیابی ها مناسب است. در واقع برای استفاده از نظرات مبهم و احتمالی تصمیم گیرندگان، استفاده از فرآیند تحلیل سلسه مراتبی فازی با بکارگیری اعداد مثلثی توصیه شده است. بنابراین در این تحقیق، تعیین وزن معیارها از تحلیل سلسله مراتبی فازی استفاده شده است.
5. مراحل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی
- مدل سازی در این قدم، مسأله و هدف تصمیم گیری به صورت سلسله مراتبی از عناصر تصمیم، در آورده میشود. عناصر تصمیم شامل (شاخصهای تصمیمگیری)
و )گزینههای تصمیم) میباشد. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی نیازمند شکستن یک مساله با چندین شاخص به سلسله مراتبی از سطوح است. سطح بالا بیانگر هدف اصلی فرآیند تصمیمگیری است. سطح دوم، نشان دهنده شاخص های عمده و اساسی که ممکن است به شاخصهای فرعی و جزئیتر در سطح بعدی شکسته شود، میباشد. سطح آخر گزینههای تصمیم را ارائه میکند. در (شکل (2 سلسله مراتب یک مساله تصمیمگیری نشان داده شده است.
شکل -2 نمایش سلسله مراتب یک مسئله تصمیم
با توجه به اینکه فرآیند تحلیل سلسله مراتبی سنتی، امکان انعکاس سبک تفکر انسانی را بطور کامل ندارد و به عبارت دیگر، استفاده از مجموعههای فازی، سازگاری بیشتری با توضیحات زبانی و بعضاً مبهم انسانی دارد، بنابراین بهتر است که با استفاده از مجموعههای فازی (بکارگیری اعداد فازی) به پیشبینی بلند مدت و تصمیمگیری در دنیای واقعی پرداخت. یکی از روش های اجرای تحلیل سلسله مراتبی فازی روش تحلیل توسعهای چانگ است که در سال 1996 ارایه گردید. اعداد مورد استفاده در این روش، اعداد مثلثی فازی هستند.
- قضاوت ترجیحی بعد از طراحی سلسله مراتب مساله تصمیم، تصمیمگیرنده میبایست مجموعه ماتریسهایی که به طور عددی اهمیت یا ارجحیت نسبی شاخص ها را
نسبت به یکدیگر و هر گزینه تصمیم را با توجه به شاخصها نسبت به سایر گزینهها اندازهگیری مینماید، ایجاد کند. این کار با انجام مقایسات دو به دو بین عناصر تصمیم (مقایسه زوجی) و از طریق تخصیص امتیازات عددی که نشان دهنده ارجحیت یا اهمیت بین دو عنصر تصمیم است، صورت میگیرد. جدول مقایسات زوجی عناصر در تحلیل سلسله مراتبی همانند جدول زیر تکمیل میگردد. در این جدول aij نشانگر میزان ارجحیت معیار ai بر معیار aj است .[14] همانطور که واضح است ارجحیت میان دو معیار یکسان، برابر یک خواهد بود. در (شکل (3 ماتریس مقایسات زوجی نشان داده شده است.
