بخشی از مقاله
مقدمه
پهنه بندي حساسیت زیست محیطی سواحل کشور، با هدف شناسایی و جانمایی مناطق حساسساحلی - Sea Sensitive Area: SSA - در کرانههاي کشور در سالهاي گذشته در دستور کار سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت و به بدین منظور از معیارهاي سازمان جهانی دریانوردي - IMO - در این خصوص که براي مناطق حساس ساحلی تدوین شده و امروزه مورد استفاده است، ملاك عمل قرار گرفت. سپس با تلفیق معیارهاي اتحادیه بین المللی حفاظت - I.U.C.N - براي انتخاب مناطق حفاظت شده ساحلی دریایی - 1 - ، تجارب سالم و کلارك براي شناسایی ذخیرهگاههاي ساحلی - 2 - و معیارهاي آیمو براي تشخیص مناطق به ویژه حساس دریایی - 3 - و بهرهگیري از تجارب داخلی براي نخستین بار به تدوین معیارهایی براي تعیین درجه حساسیت زیست محیطی منطقه ساحلی در کشور منجر شد
معیارهاي یاد شده، قادرند از طریق وزنگذاري عددي با دامنه محدود در کرانه سواحل کشور - - Shore zone ، درجه حساسیت خط کرانه را تعیین نمایند. به علاوه کاربرد آنها امکان گزینش مناطق تحت مدیریت و درجه حفاظتی هر منطقه را ممکن میسازد. تعیین درجه حساسیت هر بخش از ساحل ابزاري کار آمد براي تصمیم گیرندگان در هدایت توسعه اقتصادي و اجتماعی در منطقه ساحلی و یکی از ارکان مدیریت زیست محیطی منطقه ساحلی محسوب میشوند.
جزیره قشم در دهانه تنگه هرمز بزرگترین جزیره در خلیج فارس و دریاي عمان محسوب می شود. جزیره قشم با مساحتی معادل 1491 کیلومتر مربع بزرگترین جزیره کشور و خلیج فارس است که در دهانه تنگه هرمز واقع شده است. این جزیره در مدخل ورودي خلیج فارس از دریاي عمان - تنگ هرمز - ، بین 55˚́1538˝ تا 56˚16́52˝ طول شرقی و 26˚32́20˝ تا 27˚00́00˝ عرض شمالی واقع شده است. جزیره قشم داراي خط ساحلی به طول تقریبی 292 کیلومتر میباشد. بیشترین جنس کرانه جزیره قشم را سواحل ماسهاي تشکیل میدهد که طول آن در حدود 43/4 درصد طول جزیره میباشد.
جنس کرانه در سواحل شمالی جزیره، پهنههاي جزر و مدي گلی و در سواحل جنوبی جزیره، سواحل ماسهاي و صخرهاي میباشد. این جزیره را ناهمواريها و ارتفاعات آهکی با بریدگیهاي غالباٌ تند و قائمی احاطه کرده است که از کرانهها، فواصل مختلفی دارند. در نزدیکی جزیره، صخرههاي زیر دریایی پس از مطابقت از انحناي شکل جزیره، به طرف شمالغربی کشیده شده و تا نزدیکیهاي باسعیدو امتداد مییابند. کرانههاي جنوبی جزیره، مضرس و از شیب دراز تا جزیره هنگام داراي عمق زیاد میباشد، به طوري که ناوها میتوانند تا نزدیک کرانه و ساحل حرکت نمایند. ولی از آن پس، به علت کمی عمق آب - بیشتر به علت سنگهاي زیر دریایی - ، کشتیها به ناچار از ساحل و کرانه دور میشوند.
به همین ترتیب در کرانههاي شمالی تقریباٌ در تمام طول تنگه خوران - تنگه فارس - ، یعنی تنگه بین کرانه شمالی جزیره و کرانه شمال خلیج، عمق به حدي کم است که ورود کشتیها را اجازه نمیدهد. کرانهها در این قسمت غالباٌ مستور از جنگلهاي حرا میباشند و بیشتر پهنههاي جزرومدي سواحل زیستگاه مناسبی براي این نوع رویشهاي ماندابی است . - 5 - جزیره قشم
از دشتهاي مسطح و نسبتاٌ کم ارتفاع تشکیل شده و سطح دشتها عمدتاٌ توسط نهشتههاي آبرفتی ریز دانه تشکیل یافته است. این واحدها داراي شیب ملایم، پستی و بلندي کم، با خاك عمیق و بافت متوسط و سنگین استدشتهاي. باریک و نسبتاٌ طولانی که تشکیل پهنههاي گلی و یا پوشیده از ماسه باشد نیز وجود دارد. در مواردي، محدوده ساحل در حد جزر و مد پوشیده از پادگانههاي دریایی نسبتاٌ متراکم است که ادامه آن در کف دریا در حال تشکیل بوده و شیب ملایم آن به طرف اعماق است. دشتهاي رمچاه، درگهان و کووهاي در جزیره قشم از آن جملهاند.
سواحل جزیره قشم از دو نوع سواحل صخرهاي و سواحل هموار تشکیل شده است. سواحل هموار که در آنها اجزاء تشکیل دهنده رسوبات با تلاطم آبهاي ساحلی جابه جا میشوند، تحت عنوان ساحل هموار ماسهاي بررسی میگردند. ساحل ماسهاي - پلاژ - یکی از شاخصهاي عمده سواحل هموار است به طور کلی در تشکیل اینگونه سواحل، مواد ریز دانه نقش دارند. در سواحل جزر و مدي تحت تأثیر نوسانات جزر و مد، پهنههاي عریض در تمام جزیره بوجود آمدهاند که هنگام مد زیر آب رفته و در هنگام جزر، خارج از آب قرار میگیرند.
هر چه سواحل بر اثر تجمع رسوبات مرتفع تر میشوند، به همان نسبت مدت کمتري در زیر آب قرار میگیرند. از اینرو محیط هموار براي استقرار گیاهان آماده تر میشود. قسمت مرتفع تر به طور معمول از گیاهان مقاوم در برابر شوري اشغال میشود که به خوبی در آب غوطه ور میشوند. گیاهان نه فقط رسوب آب را نگه میدارند بلکه نوسانهاي جریان آب را کند و رسوب گذاري را نیز افزایش داده است. این نوع ساحل در محدوده تنگه خوران، بین بندر لافت و بندر پل خمیر به طور گسترده به چشم میخورد. نوع پوشش گیاهی غالب در این بخش، جنگلهاي مانگرو است
آب و هواي این منطقه بیابانی گرم شدید محسوب میشود. میانگین دماي سالانه جزیره قشم، طی یک دوره آماري 6 ساله - 1995-2000 - ، 27/12 درجه سانتیگراد محاسبه شده است. حداکثر مطلق و حداقل مطلق دماي سالانه در این جزیره به ترتیب 36/24 و 18/56 درجه سانتیگراد میباشد . - 5 - از عمدهترین کاربريهاي رایج منطقه ساحلی جزیره قشم، صید و صیادي است. بر طبق آخرین مصوبه تقسیمات کشوري وزارت کشور در سال1381، شهرستان قشم داراي سه بخش مرکزي، هرمز و شهاب، بخش مرکزي که قسمت شرق جزیره را شامل میشود، داراي دو دهستان حومه و رمکان و بخش شهاب که در برگیرنده بخش غربی جزیره است، شامل 5 دهستان، لارك، هنگام، صلخ، دولاب و سوزا است . جمعیت شهرستان قشم در سال 1382، 96671 نفر برآورد گردید. یکی از زیست بومهاي مهم و حساس جزیره قشم، منطقه حفاظت شده جنگلهاي حرا است که در شمال جزیره واقع شده است. این مکان یکی از کانونهاي مهم اکولوژیک براي پرندگان آبزي و آبزیان دریایی محسوب میشود.
روند انجام مطالعات
محدوده مورد مطالعه در این بررسی، منطقه جزر و مدي - - Intertidal و منطقه بالاي آن یعنی Supratidal تمامی خط ساحلی جزیره قشم میباشد. این محدوده براي تعیین کاربري اراضی با استفاده از اطلاعات ماهوارهاي با کنترل زمینی مورد توجه قرار گرفت و پهنهبندي و وزنگذاري عددي نواحی حساس، بر اساس محدوده گسترش عوارض ساحلی صورت گرفت.
پهنه بندي و تعیین درجه حساسیت منطقه ساحلی جزیره قشم با پیروي از شیوه وزنگذاري عددي صورت گرفت و براي این منظور مدل اطلاعاتی مناسب طرح ریزي شد. معیارهاي مورد استفاده براي ارزیابی مناطق ساحلی- دریایی کشور در منطقه ساحلی دریاي جنوب - 4 - مورد استفاده قرار گرفت. معیارهاي یاد شده بر پایه معیارهاي مرتبط موجود در سطح جهان و با رویکرد بومی کردن آنها و تقطیع و کمی کردن هر معیار انتخاب و تعیین شده است. بدین ترتیب 15 معیار اصلی و 23 معیار فرعی براي تعیین مناطق حساس و تحت مدیریت ساحلی- دریایی تعیین شد که 66 درصد آن اکولوژیک و 34 درصد انسانی است. سپس هر معیار با اتخاذ شیوه نمره دهی، ارزش کمی پیدا کرد.
کمی نمودن معیارها بر اساس ارزشگذاري عددي با دامنه محدود از صفر تا 5 صورت گرفت. این شیوه پیشتر در بررسیهاي مشابه داخل و خارج از کشور، تجربه شده بود . - 4 - بنابراین با توجه به تجربیات جهانی و وزنگذاري صورت گرفته بر پایه تعداد و نوع منابع حساس موجود در ناحیه ساحلی به ویژه با توجه به درجه اهمیت معیارهاي معرفی شده از سوي IUCN طبقهبندي زیر براي معرفی نوع منطقه تحت مدیریت در ناحیه ساحل مورد استفاده قرار گرفت:
الف - چنانچه منطقه قادر باشد120 تا160 امتیاز - بیش از 75 درصد مجموع امتیازهاي برشمرده - کسب کند، بالاترین درجه حساسیت زیست محیطی در ناحیه ساحلی را کسب میکند - حساسیت بسیار بالا - و میتواند درجه پارك ملی ساحلی-دریایی را به خود اختصاص دهد. این مناطق بر روي نقشه درجه حساسیت با رنگ قرمز مشخص شده است.
ب - چنانچه منطقه قادر باشد 80 تا120 امتیاز 50 - تا 75 درصد مجموع امتیازها - کسب کند، داراي درجه حساسیت بالا خواهد بود و میتواند به عنوان منطقه حفاظت شده ساحلی- دریایی یا پناهگاه حیات وحش ساحلی- دریایی معرفی شود. این مناطق بر روي نقشه درجه حساسیت با رنگ نارنجی مشخص شده است.
ج - چنانچه منطقه قادر باشد 60 تا80 امتیاز 30 - تا 50 درصد مجموع امتیازها - کسب کند، منطقه حساس و آسیب پذیر ساحلی یا دریایی محسوب میشود. این دسته از مناطق پشتوانه پیشین و یکی از مناطق ویژه زیستی محسوب و ضوابط و مقررات این دسته از مناطق مشمول آنها میشود. این مناطق بر روي نقشه حساسیت زیست محیطی با رنگ زرد مشخص شده است.
د - چنانچه منطقه کمتر از60 امتیاز را کسب کند، جزو مناطق با حساسیت کم در ناحیه ساحلی محسوب میشود و تنها از ضوابط مرتبط با مناطق آزاد پیروي خواهد کرد. این مناطق بر روي نقشه حساسیت زیست محیطی با رنگ سفید مشخص شده است.
پس از تدوین و ارزیابی کارایی مدل اطلاعاتی فوق با تهیه فرمهاي جانمایی مناطق حساس بیوفیزیکی و کاربريهاي موجود از منطقه ساحلی و شناسایی تهدیدات بالقوه و بالفعل، منطقه جزر و مدي - Intertidal - خط کرانه جزیره قشم با بازدید زمینی و ثبت مختصات جغرافیایی مناطق یاد شده توسط موقعیت یاب جغرافیایی GPS - مدل - Garmin eTrix با دقت 5 متر پایش شد و اطلاعات جمع آوري شده به ثبت رسید. سپس دادههاي یاد شده به اطلاعات ماهوارهاي - Landsat ETM 2002 ,IRS PAN 2005 - مناطق ساحلی جزیره قشم منتقل و با کنترل زمینی ابهامات موردي برطرف شد. بر اساس الگوي امتیاز دهی و دادههاي گردآوري شده از ناحیه ساحلی از مجموع مناطق شناسایی شده با توجه به معیارهاي منتخب، سواحل جزیره قشم به زیستگاههاي ساحلی متفاوت بر اساس جنس بستر تفکیک شد که از نظر حساسیت اکولوژیکی، ارزیابی و درجهبندي شد.
نتایج
جزیره قشم بر اساس جنس کرانه سواحل، زیستگاههاي متعددي را شامل میشود، که هر یک فون جانوري و گیاهی خاص خود را دارد و در این بررسی شناسایی و مورد بررسی قرار گرفتند. تنوع زیستی و زیستگاههاي جزیره قشم شامل خلیج و خورهاي کوچک، پهنههاي جزر و مدي، گلی، ماسهاي و صخرهاي، بسترهاي مرجانی، بسترهاي جلبکی یا جلبکزارها، رویشگاه مانگرو، زیستگاه علفهاي دریایی، اویستر زارها، زیستگاه پرندگان ساحلی، زیستگاه لاك پشتان دریایی و زیستگاه آبزیان متعدد دیگر میباشد. حیات وحش در ناحیه ساحلی جزیره قشم به طور عمده شامل پستانداران دریایی، گونههاي متعدد پرندگان ساحلی و لاك پشتان دریایی میباشد.
منطقه حفاظت شده حرا در شمال جزیره قشم یکی از مهمترین کانونهاي اکولوژیک براي بیش از 93 گونه پرنده آبزي، کنار آبزي و خشکزي، منطقه مناسب تغذیهگاهی و پرورشگاهی گونههاي متعدد ماهیان و دیگر آبزیان میباشد. پرندگان ساحلی در جمعیتهاي بسیار زیاد در سر تا سر جزیره قشم مشاهده میشوند. از 59 گونه پرندگان آبزي و کنار آبزي این جزیره، سه گونه پلیکان پا خاکستري Pelecanus cripus، فلامینگو Phoenicopterus rubber و عقاب ماهیگیر Pandion haliaetos در فهرست IUCN رتبه حفاظت شده و در خطر تهدید را دارند.
مناطق تغذیهگاهی لاكپشتان دریایی جزیره قشم بیشتر در سواحل سنگی جنوب جزیره واقع شدهاند. لاكپشت عقابی با نام علمی Eremochetys imbrieaia bissa تنها گونه تخمگذار در سواحل شنی دانه ریز جنوب جزیره قشم میباشد. مناطق مناسب تخمگذاري این گونه، از نظر دانهبندي و شیب مناسب، سواحل ماسهاي محدوه صلخ تا سوزا میباشد، اما در سه نقطه شیب دراز26˚ - 41́ و55˚56́ - ، شیب چوزي26˚ - ́2 و - 55˚57́ و شیب پویی26˚ - 44́ و - 55˚57́ بیشترین تعداد تخمگذاري مشاهده میشود. نقطه شیب دراز با آموزش بومیان مدتی است که تحت حفاظت غیر رسمی قرار گرفته است.
از دیگر زیستبومهاي مهم سواحل جزیره قشم وجود اویسترزارها - Oyster beds - ، نقاط پرتراکم حلزونهاي برهنه آبشش - - Nudibranch، کیتونها و بارناکلها در سواحل شمالی و بسترهاي مرجانی، زوانتیدهها - Zoantide - و کفههاي جلبکی در سواحل جنوبی جزیره میباشند. ساختارهاي متفاوت و تنوع خط ساحلی موجب گردیده تا جزیره قشم متنوعترین منطقه زیستگاهی دریایی ایران محسوب گردد.
این بررسی نشان داد کانونهاي آلوده ساز سواحل جزیره قشم شامل چهار کانون جمعیتی، صنعتی، نفتی و شناورسازي میباشد. کانونهاي آلودهساز جمعیتی، وجود دهکدههاي صیادي در منطقه بالاي جزر و مدي و آلودگیهاي ناشی از آن و رعایت نکردن ضوابط زیست محیطی، شامل زبالههاي جامد مصنوعی و صید سنتی مشتا در این سواحل خود یک عامل تهدید به شمار میرود. به عنوان مثال نزدیکی دهکده صیادي شیب دراز به منطقه تخمگذاري لاك پشت عقابی، شرایط نامناسبی را باعث شده و آرامش منطقه را برهم زده است.
