بخشی از مقاله
چکیده
هدف این تحقیق، بررسی چالش های فراروی صنعت سوخترسانی در حومه جزیره قشم و ارائه راهکارهای مناسب میباشد. این تحقیق، کاربردی و تو صیفی- پیمای شی ا ست. با ا ستفاده از مطالعات تحقیقات داخلی و خارجی، عواملی که بر سوخت ر سانی نقش دارند، شنا سایی شدند. 25 عامل شناسایی شده در قالب پرسششنامه تعریف و توسط 38 نفر از کارشناسان وزارت نفت، سازمان بنادر و دریانوردی و خطوط کشتیرانی پاسخ داده شدند. جهت تجزیه و تحلیل پرسشنامه ها از آزمونهای تی دوجمله ای و فریدمن استفاده شد. مدل استفاده شده این تحقیق، ماتریس سوات بوده است.
یافتههای این تحقیق نشان داد که نرخ بسیار مناسب سوخت دهی، ایمنی بالا در عملیات سوخترسانی و ترافیک سیال و روان جزیره قشم از مهمترین نقاط قوت، سرعت عمل پایین در عملیات سوخت رسانی، کمبود تجهیزات مدرن سوخترسانی و قدیمی بودن تجهیزات فعلی سوخترسانی از مهمترین نقاط ضعف، امنیت بهتر جزیره قشم و ایران نسبت به دیگر بنادر و کشورها ی منطقه، موقعیت ژئواستراتژیک منحصر به فرد جزیره قشم در سطح منطقه و حمایت مالی دولت از برنامههای جزیره قشم، از مهمترین نقاط فرصت و تحریمهای بینالمللی علیه ایران، سرمایهگذاری خارجی ها در بنادر منطقه و قاچاق سوخت از مهمترین نقاط تهدید فراروی صنعت سوخت رسانی در حومه جزیره قشم است.
مقدمه
صنعت بانکرینگ که سوخترسانی به شناورهای عبوری از آبهای اطراف کشورها به کشتیهای عبوری را مهیا میسازد، امروزه در دنیا از صنایع مهم و پردرآمد در عرصه حمل و نقل دریایی به حساب میآید. 50 درصد از کل صنعت بانکرینگ دنیا مربوط به حوزه خلیج فارس است. علاوه بر ارزآوری در خور توجه این صنعت، فروش غیرمستقیم نفت خام نیز از دیگر مباحثی است که همواره مسئولان انرژی کشورهای نفتخیر و تک محصولی در توسعه این چنین صنایعی با هدف فروش فرآورده دنبال میکنند
کشور ایران از لحاظ موقعیت جغرافیایی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته است. سهولت دسترسی به آبهای آزاد و عبور تعداد بسیار زیادی از کشتی های نفتکش و تجاری از تنگه هرمز موقعیتی بسیار استثنایی برای ایران رقم زده است. با وجود منابع عظیم نفتی و گازی در کشور و موقعیت ژئواستراتژیک منحصر به فرد کشور، تنها کمتر از 10 درصد از سهم بانکرینگ منطقه برای کشور ما است. جهت افزایش سهم بانکرینگ کشور، در سال 1385 طرح جامع بانکرینگ کشور تصویب شد که در آن خارک و قشم به عنوان بهترین مکانها جهت ایجاد زیرساخت های بانکرینگ انتخاب شدند
صنعت سوخترسانی دریایی یکی از زیربخشهای بسیار مهم در حوزه خدمات صنایع دریایی است تا آنجا که در حال حاضر در حدود 400 بندر سوخترسانی در سطح جهان به ارائه خدمات مشغول هستند و شبکه گستردهای از سازمانها و مراودات تجاری را تشکیل میدهند. کشور ما در این زمینه فعالیت چندانی ندارد و دارای مشکلاتی می باشد. باورصاد و همکاران در سال 1392 در مطالعه خود به مشکلات فراروی بانکرینگ در کشورمان پرداختند.
نتایج تحقیق آنان نشان داد که "بخشی از مشکلات این صنعت متاثر از مشکلات کلان اقتصادی کشور است که عمده آن سودهای بالای بانکها، هزینه های گشایش اعتبار، ضمانتنامهها و نقل و انتقال پول و عدم علاقمندی به سرمایه گذاری در زیر ساخت ها بدلیل دیر بازده بودن آن است. علاوه بر این مشکلات دریافت هزینههای غیر متعارف بندری از کشتی های خدماتی، قوانین کارگری، بیمهای، مالیاتی، عدم وجود زیرساخت بندری مناسب برای پهلودهی به موقع کشتی ها، عدم تامین به موقع سوخت از طرف پخش و پالایش و هزینههای خرده فروشی که حداقل 16 دلار به هزینه های شرکت بانکرینگ تحمیل می کند را باید به مشکلات اشاره شده اضافه کرد".
این محققان در بخش دیگری از تحقیق خود به مسائل و چالشهای ایمنی و زیست محیطی بانکرینگ اشاره کردند و مدعی شدند که "یک اشتباه کوچک در فرایند اجرای آن، صدمات جبران ناپذیری از لحاظ محیط زیستی و اقتصادیبه همراه دارد و حتی میتواند وجهه صنعت دریایی کشورمان را نیز تحتالشعاع قرار دهد. این مشکل در مورد خلیج فارس اهمیت بیشتری دارد زیرا آبهای خلیج به دلیل بسته بودن ماندگاری زیادی دارد و آلایندهها به مدت طولانی بر سطح آب باقی میمانند"
در میان جزایر ایرانی، بیش از 14هزار شناور تجاری، صنعتی و اقیانوس پیما سالانه از آب های جزیره قشم برای تردد در خلیج فارس استفاده می کنند. علاوه بر این، وزارت نفت این جزیره را به دلیل ذخایر عظیم نفت و گاز، مزیت های نسبی و موقعیت راهبردی به عنوان قطب بانکرینگ - سوخترسانی به کشتی ها - و ارایه خدمات جانبی به کشتی های تجاری و صنعتی در جنوب کشور تعیین کرد.
موقعیت منطقه سلخ جزیره قشم برای سوخت گیری در مقایسه با بندر فجیره امارات به دلیل کاهش 290 مایلی در رفت و برگشت برای کشتیهای بسیار مقرون به صرفه است .[4] بنابراین با وجود پتانسیلهایی که این بندر دارد در بخش سوختگیری زیاد فعال نبوده است که باعث شده تا در این تحقیق به صورت جامع نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید جزیره قشم در زمینه بانکرینگ را بررسی شود.
انجام این تحقیق از آن جهت مهم است که در سندچشم انداز 20ساله کشورمان اشاره شده است که کشورمان دیگر نباید خام فروشی کند و ثانیاً احداث این مرکز سوخت رسانی در قشم درآمدزایی و اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم زیادی را به همراه خواهد داشت.
بانکرینگ
تعریف سوخت رسانی دریایی را میتوان فرآیند تأمین سوخت کشتیها یا تأمین سوخت و کلیه مایحتاج یک کشتی و خدمه آن برای سفر دریایی و همچنین ارائه خدمات مورد نیاز به آنها در زمان اقامت در بندر نامید. سوخت رسانی دریایی به دو شکل از پایانه بندر به کشتی یا از کشتی به کشتی صورت میگیرد . موسسه مشاور مدیریت انرژی پاس در پژوهشی به مزایای سوخت رسانی دریایی پرداخت.
نتایج این بررسی نشان داد که " سوخت رسانی دریایی یک صنعت استراتژیک می باشد که اعتبار جهانی، اشتغالزایی و ارزآوری را برای کشورهای ارائه دهنده آن در پی دارد. علاوه بر این، ارتباط با دنیای خارج، حسن شهرت کشورهای فعال در صنعت سوخت رسانی دریایی، تاثیرات اقتصادی مثبت، افزایش ثروت و تمایل بخش خصوصی به سرمایهگذاری از دیگر مزایای سوخترسانی می باشد" .[6] تقاضای جهانی بانکرینگ در سال 2016، 232 میلیون تن بوده است که در شکل 1 مراکز توزیع این تقاضا نشان داده شده است.
شکل :1 توزیع جایگاههای بانکرینگ در جهان
از شکل 1 و براساس گزارشهای سازمان دریایی میتوان نتیجه گرفت که ارتباط مستقیمی بین مکانهای اصلی فعال در بانکرینگ و تردد کشتیهای خطوط کشتیرانی وجود دارد.
پس از بندر سنگاپور بندر فجیره امارات دومین بندر مطرح دنیا در زمینه سوخت رسانی به کشتیها و تنها بندر فعال در منطقه در این زمینه میباشد؛ بنابراین در این بخش وضعیت بانکرینگ در بندر فجیره امارات و ایران توضیح داده میشود.
وضعیت بانکرینگ در بندر فجیره امارات
آمارهای بین المللی از فروش سالانه حدود 200 میلیون تن نفت کوره در سطح جهان به صورت بانکر به کشتیها گزارش می دهند که افزایش این میزان به 400 میلیون تن در سال 2030 پیش بینی شده است. حدود 80 درصد حجم از عملیات فروش سوخت تنها در ده بندر مهم صورت گرفته است که در این میان، 22 درصد از بازار بانکرینگ جهان تنها در سه بندر متمرکز است که بندر فجیره یکی از آن سه بندر است. حوزه فعالیتهای این بندر کالاهای عمومی، کالاهای مایع و نفت و گاز است
تحولات جاری و پروژههای در دست اجرا
دولت امارات برای حفظ و ارتقاء سهم بازار بندر فجیره در عملیات سوخت رسانی، پروژه های مختلفی را تصویب و به اجرا درآورده است که از جمله آنان می توان به ساخت و عملیاتی نمودن طرح لوله نفت خام ابوظبی - ساخت لوله به طول 360 کیلومتر - ، ساخت انبارهای ذخیره سوخت به میزان 12 میلیون بشکه و نصب سه بویه مورینگ برای عملیات بارگیری در دریا اشاره کرد. با اتمام این پروژه ها، پیش بینی شده که یک سوم صادرات نفت خام امارات به آن سوی تنگه هرمز اختصاص می یابد که موجب کاهش ترافیک در تنگه هرمز و کاهش سهم سوخت رسانی ایران میشود.
علاوه بر این، با سرمایه گذاری در بخش تجهیزات انبارسازی بندر تا انتهای سال 2016 ، تعداد مخازن ذخیره از 121 مخزن به ظرفیت دو میلیون مترمکعب فعلی به 262 مخزن به مجموع ظرفیت ذخیرهسازی 7 میلیون متر مکعب افزایش می یابد. در بخش توسعه بندر نیز تا سال 2015 تعداد اسکلههای پهلوگیری از 1500 متر فعلی به 4820 متر افزایش یافت که از این میزان 2340 متر صرفا اسکلههای نفتی است
وضعیت بانکرینگ در ایران
پس از بررسی های وزارت نفت در زمینه کیفیت سوخت کشورمان و درآمدزایی که فروش سوخت کشتی به همراه دارد، این وزارتخانه پس از مطالعه علل شکست های اجرای طرح بانکرینگ پس از انقلاب اسلامی، در سال 1385 به فعالیت مجدد در این صنعت پرداخت. برای آنکه کشورمان بتواند سهم قابل توجهی از این صنعت را در منطقه خلیج فارس بگیرد، این وزارتخانه در سال 1391 اقدام به تهیه و تصویب طرح جامع بندر خلیج فارس گردد
شرایط خاص خلیجفارس از نظر امنیتی و تبلیغات منفی حاصل از آن علت عقب ماندگی کشورمان در زمینه سوخت رسانی در دوران جنگ تحمیلی است. امارات با استفاده از وضعیت کشورمان، به دست آمده، به توسعه و رونق این صنعت پرداختند بطوریکه امروزه عنوان یکی از مراکز عمده سوخترسانی جهان می باشد.
حرکت جدی ایران از سال 85 و با هدفگذاری برای بندر خلیج فارس آغاز شد. بررسی های وزارت نفت نشان داده است که در حال حاضر سهم ایران از بازار سوخترسانی به کشتیهای عبوری در خلیج فارس و دریای عمان که تعداد آنها به بیش از 50 هزار فروند در سال میرسد، تنها در حدود 20 درصد است؛ یعنی حدود سه تا چهار هزار فروند سوخت مورد نیاز خود را از ایران تامین میکنند. در حال حاضر سهم کم ایران از بازار سوخترسانی منطقه به خاطر مسائلی همچون عدم وجود زیرساختها، امکانات و تاسیسات زیربنایی از جمله بنادر متنوع با ظرفیتهای مختلف پهلودهی و خدمات جانبی شامل تعمیرات، تعویض قطعات و تامین نیازهای ابتدایی کشتیها می باشد. موانع موجود در ورود ایران به بازار سوخترسانی منطقه را میتوان به شرح ذیل خلاصه کرد :
- کمبود زیرساختهای لازم به ویژه انبارهای ذخیرهسازی، تاسیسات نگهداشت و تاسیسات بارگیری،
- نبود سیاست مشخص برای صادرات و یا فروش داخل نفت کوره توسط متولیان امر،
- کمبود استقرار شرکتهای بانکرینگ در مسیر بنادر کشور،
- عدم امکان ارائه خدمات جانبی و تامین سایر نیازمندیهای جانبی کشتیها،
- کمبود امکانات تبلیغاتی و اطلاعرسانی جهت جلب مشتریان.
- تغییر در قیمتها از سوی شرکت ملی پخش و پالایش و امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران،
- مصرف بالای سوخت نفتکوره توسط نیروگاهها و صنایع به خصوص در فصول سرد سال.
توسعه ناوگان جهانی طی سالهای آتی و ورود حجم گستردهای از کشتیها به عرصه حمل و نقل جهانی، فرصت مناسبی برای توسعه بازار سوخترسانی است و با توجه به پتانسیلهای موجود میتوان با انجام برنامهریزیهای لازم مقدمات ورود جدی شرکتهای داخلی ایران به این بخش از بازار را فراهم کرد.
عماد و همکاران در بخشی از پژوهش خود به بررسی راهکارهای ارتقاء صنعت بانکرینگ در کشورمان پرداختند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که "حمایتهای راهبردی دولت و مسئولان محلی، سیاستگذاری شفاف و مطمئن، رقابتپذیری بنادر سوخترسان نسبت به رقبای منطقهای، تشویق و ترغیب صاحبان کشتی جهت انجام فرآیند سوختگیری و تامین دیگر ملزومات در بنادر ایرانی، ارائه سوخت مورد نیاز با نرخی رقابتی و پایینتر از نرخهای منطقهای توسط شرکتهای سوخترسان، تهیه زیرساختهای لازم برای این فعالیت مثل انبارها و اسکلههای سوخترسانی و غیره و کمک و مساعدتهای مالی دولت در توسعه صنعت بانکرینگ کشورمان موثر هستند.
پروژه بانکرینگ جزیره قشم
قشم با نزدیکی 130 مایلی نسبت به فجیره و واقع شدن در پنج مایلی آب های بین المللی از مزیت بی مانندی برخوردار است و باید با احداث مخزن های ذخیره سوخت و بنادر بزرگتر از ظرفیت های خدادادی موجود بیشترین بهره برداری صورت گیرد . با راه اندازی بزرگترین سایت سوخت رسانی کشورمان در منطقه سلخ جزیره قشم، به زودی عملیات انتقال سوخت به کشتیهای عبوری در خلیج فارس در این مکان اجرایی می شود و تحول در حوزه اقتصادی از نتایج و دستاوردهای این اقدام مهم صنعتی در قشم است
سایت بانکرینگ قشم با مشارکت 60 درصدی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، 25 درصدی سازمان منطقه آزاد قشم و 15 درصدی شرکت ملی نفتکش ایران در بیش از 12 هکتار زمین و 850 میلیارد ریال اعتبار با 10 مخزن اتمسفری عمودی ساخته شده است. ظرفیت هر یک از این مخازن 5260 تن بوده که در مجموع ظرفیت ذخیره سازی فاز اول این پروژه 52 هزار و 600 تن است که قابلیت سوخت تا 1 میلیون بشکه در سال را نیز داد. همچنین این پروژه در فازهای بعدی به تدریج به ظرفیت 100 هزار تن و به تناسب افزایش فعالیت ها تا ظرفیت 500 هزار تن و در نهایت تا ظرفیت 750 هزار تن افزایش خواهد یافت .
