بخشی از مقاله
شکاف نسل ها
چکیده
در این مقاله سعی شده تا در خصوص شکاف نسل ها و تمایز نسل ها مطالعه شود و بعد از تعریف شکاف نسلی و تمایز نسلی به بیان نظریات دانشمندان و صاحب نظران در این حوزه پرداخته شده : از جمله نظریه آنتونی گیدنز که معتقد است منشأ دگرگونی نسل ها تضاد بین سنت ها و مدرنیته ها می باشد . در ادامه به بیان دلایل شکاف نسلی در ایران می پردازیم که اهم آن ازاین قرار است: -1شرایط جهانی شدن، -2تداخل فرهنگ سنتی و مدرن، -3ساختار سنی جمعیتی، 4 -تغییرات نظام اجتماعی ایران، -5 سیاست هاي فرهنگی ایران، در پایان این مقاله نیز مهم ترین راهکار ها و پیشنهاد ها من جمله : رفت و آمدهاي خانوادگی، ایجاد تفاهم بین نسلی، فراهم سازي زمینه ي جامعه پذیري و فرهنگ پذیري و ... جهت کاهش شکاف نسلی در ایران اشاره شده است. این نوشتار در موضوع شکاف و تمایز نسل ها و با رویکرد تحلیلی و با روش تحلیلی و اسنادي به طرح و بررسی مسئله می پردازد.
واژگان کلیدي: نسل، شکاف نسلی، مدرنیته، ارزش، هنجارها، فاصله نسلی
مقدمه
یکی از دغدغه هاي انسان از گذشته تا کنون تفاوت دو رویکرد نسل جوان با نسل هاي قبل از خود است. این مسئله مهم همیشه مورد توجه برنامه ریزان اجتماعی، تربیتی، سیاسی و... قرار داشته است و از نکات موردتوجه در رشته هاي جامعه شناسی و علوم سیاسی است. جامعه ایران پس از پیروزي انقلاب اسلامی در سال 1358 با شکل کمتري در این رابطه مواجه بود. اما اکنون با گذشت حدود سه دهه از ابتداي انقلاب شاهد این مسئله هستیم که نسل سوم کنونی جامعه که در سال هاي پایانی دبیرستان و سال هاي اولیه دانشگاه هستند داراي خواست ها و مطالبات و نیاز هاي متنوع و متفاوتی هستند که با رویکرد فرهنگی نسل پدر و مادر ، کاملأ متفاوت و حتی متضاد است. این مسئله می تواند مشکلات متعددي را در ساختار تربیتی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... ایجاد کند. این روند با گسترش وسایل ارتباط جمعی و انقلاب ارتباطات پس از سال1369 شمسی در ایران بسیار شدت گرفته است.
نسل
در جمعیت شناسی به گروهی از افراد اطلاق می شود که مرحله اي از حیات را با یکدیگر آغاز کرده یا پایان داده اند. گروهی که در یک زمان فارغ التحصیل می شوند، گروهی که در یک زمان بالنسبه نزدیک به هم به دنیا آمده یا ازدواج کرده اند.
شکاف نسلی
در فرهنگ آکسفورد به این مفهوم به عنوان اختلالی در نگرش یا رفتار جوانان و افراد سالمند تر تعریف شده که موجب عدم فهم متقابل آنان از یکدیگر می شود و فرهنگ و بستر نیز آن را به عنوان اختلاف گسترده در خصلت ها و نگرش هاي میان نسل ها تعریف کرده است. ( رحیمی ، (1390
ارزش ها
الگویی اجتماعی هستند که در حد پذیرششان توسط گروهی از افراد، مبنایی براي ایجاد انتظارات مشترك و معیاري براي هدایت و تنظیم رفتار فراهم می کنند.
مدرنیته : در اصطلاح یعنی آنچه مطابق روز باشد، به عبارت دیگر یعنی همان مد و پیروي از آن. (جلالی،(1382
هنجارها
اصول و قواعد معینی هستند که از سر دم انتظار می رود آن ها را رعایت کنند. هنجار ها نشان دهنده باید ها و نباید ها در زندگی اجتماعی هستند. (گیدنز، (1379
بیان مسئله
فاصله نسلی معمولأ به تفاوت ارزش ها و هنجارهاي خانواده و فرزندان اطلاق می شود به بیان دیگر فاصله نسلی به اختلاف مهم بین دو نسل در تجربه ، ارزش ها و هنجارها و به طور کلی به اختلاف و شکاف فرهنگی قابل توجه بین دو نسل گفته می شود . فرهنگ اکسفورد و فاصله نسلی را در اختلاف در نگرش یا نبودن تفاهم و درك متقابل بین جوانان و افراد مسن تعریف می کند.شکاف ارزشی بین نسل ها زمانی اتفاق می افتد که انتقال فرهنگی با مشکل روبرو شود. از آنجایی که انتقال فرهنگی جایی بین انتقال کامل یعنی بدون هر گونه تفاوت بین والدین و فرزندان و انتقال کاملأ ناقص یعنی بدون هیچ گونه تشابه بین این دو نسل قرار دارد لذا اگر به هر یک از دو شکل فوق صورت بگیرد نوعی آسیب براي جوامع به حساب می آید. در این مقاله
که هدف آن مطالعه و شناخت مبحث تمایز و فاصله نسلی و کاوشی در دیدگاه آن و بینش هاي موجود در این رابطه و عوامل به وجود آورنده تمایز و فاصله ي نسلی بوده است تلاش شده است تا در سیر مطالعه ي تحلیلی به پرسش هایی چند پاسخ داده شود از جمله اینکه :
-1 چه عواملی به وجود آورنده فاصله و تمایز نسلی هستند ؟
-2 چه عواملی این فاصله و تمایز را از بین می برند؟
اهمیت و ضرورت تحقیق
یکی از بزرگ ترین ضررهاي متوجه هر جامعه، »گسست نسلی« است.در همه مسائل اجتماعی، دینی، فردي و ...، بزرگترین فاجعه اي که گسست نسلی را پدید می آورد، این است که نسل بعدي نسبت به نسل پیش از خود، بدبین شود. در مقام مقایسه، نسل هاي بعدي انقلاب، خاطرة نسلی جداگانه اي را اندوخته اند، به طوري که چه بسا بخشی از ارزش هاي نسل ماقبل خود و ارزش هاي اساسی انقلاب اسلامی ـ در غیاب خاطرة نسلی انقلاب ـ در ذهن این نسل به نحو دیگري جلوه می یابد. همین امر موجب می شود که بخشی از ارزش ها و نگرش هاي نسل نخست انقلاب، به نسل هاي بعد انتقال نیابد. اینجاست که تعارض منافع نسلی پدیدار می شود. به عبارت دیگر، سوگیري ها و سلایق هر نسل با تفاوت هایی که با نسل دیگر دارد تقابل منافع آنها را شکل می دهد. تعارض منافع نسلی در نهایت به جهت قدرت سنت و ضعف بنیادهاي اقتصادي و سیاسی ایده هاي نو همواره به سود نسل گذشته و نهادهاي سنتی به پایان می رسد. با وجود این، مسئله گسست نسلی به قوت خود باقی می ماند. در این حالت، منافع شامل مجموعه تمایلات و سلایق خاصی است که نسل جدید را از نسل پیش از خود متمایز می کند. هرچند ارزش هاي اساسی ساختار جامعه در نهایت باقی می ماند، اما به لحاظ شکلی گسست نسلی به تحول در ظواهر زندگی می انجامد. به ویژه هرقدر فرهنگ رسمی در سویه ارزش هاي نسل پیشین باقی مانده باشد، گسست نسلی به منزله تعارض نسلی با منافع رسمی است . در قالب نهاد خانواده، گسست نسلی به منزله تعارض منافع فرد با منافع جمعی معنا می یابد. اهمیت موضوع در خانواده نمود بیشتري دارد به این شکل که خانواده در مجموع نهادي محافظه کار محسوب شده و براي حفظ ارزش هاي عرفی، سنتی و رسمی تلاش می کند. چنانکه شکاف میان نسل ها تعمیق شود، نهاد خانواده تضعیف شده، به نوعی منافع رسمی تعریف شده با گسست مواجه می شود.
پیشینه تحقیق
» - 1و فرزندیکه پدر و مادر را گفت اف بر شما باد بمن وعده میدهید که پس از مرگ مرا زنده کرده و از قبر بیرون می ارند در صورتیکه پیش از من گروه وطوایف بسیار رفتند آنگاه پدر و مادر به خدا استغاثه کنند و با او گویند واي برتو به خدا ایمان بیاور وعده ي خدا بر حق و حقیقت است باز ان نااهل فرزند گوید این سخنان جز افسانه و اوهام پیشینیان نیست «. سوره احقاف.آیه 17 -2 در تحقیقی که دکتر ازاد ارمکی انجام داده است به این نتیجه دست یافته است که در جامعه ي ایرانی مسئله اي به نام
شکاف فرهنگی وجود دارد تا شکاف نسلی و این برمیگردد به مطلبی تحت عنوان مدرنیته ایرانی ،یعنی جامعه ي ایرانی کلیتش تلاش میکند براي دستیابی به چیزي به نام مدرنیته.و این گونه نیست که نسل قدیم نخواهد مدرن شود و برعکس نسل جدید براي مدرن شدن گام برمیدارد.
-3 دیوید رایزمن در کتاب خود به نام " انبوه تنها " سیر تحول جوامع و دگرگونی هاي آن ها را ناشی از تحول ،ارتباطات و وسایل ارتباطی می دارد و او همچنین به نقش رسانه ها در تغییر سنت ها و ایجاد شکاف نسلی اشاره کرده است.
-4 مارتین سگالین در کتاب جامعه شناسی تاریخی خانواده تاکید میکند که امروزه در کنار تفکیک جغرافیایی حوزه هاي کار و سکونت ،ناپدید شدن پدیده ي همسایگی ، وجود مادران شاغل و متخصصان مسئول مراقبت از اطفال و تاثیر تلویزیون از جمله عواملی هستند که به ایجاد شکاف نسلی بین دنیاي کودکان و بزرگسالان کمک میکند.
-5 فرامرز رفیع پور در کتاب مقدمه اي بر جامعه شناسی کاربردي در ادبیات جامعه شناسی دهه هاي اخیر مسئله ي تفاوت و تزاحم نسل ها به عنوان یکی از عمده ترین پدیده هاي جامعه ي جدید از طرف بسیاري از متفکران مطرح شده است. ادعاي اصلی این است که در جامعه ي جدید در کنار تفاوت طبقاتی ، تفاوت قومی و نژادي دو مولفه ي جدید تحت عناوین تفاوت جنسی و تفاوت نسلی شکل گرفته است.
زن بودن در کنار مرد بودن و جوانی در کنار پیري تا حدود زیادي توزیع دهنده ي روند تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه اند.هر قدر که جامعه توسعه می یابد و در روند نوسازي قرار میگیرد بر تفاوت نسل ها افزوده می شود.
-6 مسعود چلبی،جامعه شناس ایرانی نیز در کتاب خود با عنوان (جامعه نظم،تشریح و تحلیل نظري نظم اجتماعی )از اثار دو گانه متناقض گسترش ارتباطات جمعی بر وحدت نمادي جامعه سخن میراند. از یک سو گسترش کتب، مطبوعات، رادیو و تلویزیون و شبکه هاي اطلاع رسانی و ... می توانند باعث تحکیم وحدت نمادي شوند و از سوي دیگر، همین رسانه ها به همراه ماهواره هایی که پخش برنامه هاي تلویزیونی کشورهاي مختلف را بر عهده دارند، می توانند موجبات تضعیف وحدت نمادي جامعه را فراهم کنند. (چلبی، .( 1375
-7 لاور در کتاب دیدگاه هایی دربارةدگرگونی اجتماعی می گوید :موضوع نسل ها تفاوت ها و یا اشتراك ها از دغدغه همیشگی بشر بوده است :اگر اجازه دهیم که اعمال بی سابقه نسل هاي جوان تر ما ادامه یابد تمدن ما محکوم به نابدي است.(لاور،(1373 -8 انتقال ارزش ها ، باور ها و هنجار هاي جامعه به نسل جوانتر از دلمشغولی هاي داءمی بشر و افراد مسن تر بوده و می
باشد.افلاطون میگوید »:جقیقت این است که بین ما و پدرانمان اختلاف زیادي است و به این خاطر شرمساریم؛ اما پدرانمان را سرزنش میکنیم که وقتی ما جوان بودیم در تربیت ما کاهلی کردند و بیشتر به امور دیگران پرداختند تا به تربیت فرزندانشان. )«افلاطون، (1362 -9 امیر المومنین (ع) پیرامون علل سقوط جوامع انسانی می فرماید:
خدا شما را رحمت کند!بدانید که همانا شما در روزگاري هستید که گوینده ي حق اندك ، زبان از راستگویی عاجز وحق طلبان بی ارزش هستند و مردم گرفتار گناه و به سازش کاري هم داستان هستند .جوانان بداخلاق ،پیروانشان گناهکار و عالملنشان دورو و نزدیکانشان سودجو میباشند .نه خردسالانشان بزرگسالانشان را احترام میکنند و نه توانگرانشان دست مستمندانشان را میگیرند.(نهج البلاغه :خطبه (233
هدف تحقیق
هدف اساسی این تحقیق فهم این نکته است که کدام شرایط و عوامل اجتماعی ، فرهنگی ، تاریخی و... موجب ظهور پدیده ي گسست و تمایز نسل میشود و عدم درك متقابل بین نسل جوان و سالمند را به وجود می اورد و همچنین با ارائه سازوکار ها و روش هایی سعی در کاهش چنین تعارضات و شکاف هایی می شود.اهداف این تحقیق به صورت مشخص:
-1 شناسایی عوامل به وجود اورنده ي فاصله و تمایز نسلی
-2 شناسایی عوامل کاهش فاصله و تمایز نسلی
شکاف نسلی
مفهوم فاصله نسلی نیز با شکاف نسلی مترادف است به طوري که فاصله نسلی به احتلافات مهم بین دو نسل در تجربه ، ارزش ها ، هنجارها و به طور کلی به اختلاف و شکاف فرهنگی قابل توجه بین دو نسل گفته می شود و شکاف نسلی در واقع نوعی
شکاف اجتماعی است و شکاف هاي اجتماعی به معیار ها و مرزهایی دلالت دارند که گروه هاي اجتماعی را از یکدیگر جدا می سازند و یا در تقابل با یکدیگر قرار می دهند به عبارت دیگر شکاف هاي اجتماعی بیانگر خطوط تمایز تعارضی است که بر سر هنجارها و کارکرد هاي اجتماعی – فرهنگی گروه ها را به اشکال و علل مختلف رویاروي هم قرار می دهد . به تعبیر دیگر ، شکاف هاي اجتماعی خطوط رقابت و منازعه بر سر هنجارها ، باورها ، ارزش ها ، شأن و منزلت و اقتدارو... اجتماعی هستند . ( تاجیک، ( 1383 به اعتقاد بسیاري از صاحب نظران موضوع شکاف نسلی تا زمان پیدایش جامعه صنعتی مسأله اي قابل طرح و بررسی نبوده است . و حتی در قبل از قرن 20 امري آشکار که به عنئان یک مسئله اجتماعی حاد تلقی بشود. مطرح نبود در گذشته عللی بسیاري مانند اختلاف بسیار ناچیز در شرایط و مراتب و موقعیت هاي اجتماعی گروه هاي سنی مختلف ، رعایت اصل احترام به بزرگترها و پذیرش قواعد بازي مربوط به آن انتقال طبیعی فرهنگ و رسومات جوامع به نسل هاي پسین بدون هر گونه جهش ، وجود الگوهاي واحد اندیشه تفکر و رفتار در طی نسل سبب میشود تا تغییرات بسیار کند و بطنی باشد و نتواند موجب شکاف بین نسل ها گردد . قرن 20 با حوادث اجتماعی بسیار بزرگی همراه بوده است به خصوص جنگ جهانی دوم که مهمترین تغییرات اجتماعی را در عرصه جهانی و در همه زمینه ها به ارمغان آورده است . پس از جنگ و در پی نوسازي جهانی در ابعاد سیاسی ، اقتصادي و اجتماعی کشورهاي در حال توسعه به شدت رشد یافتند . و در این راستا تحولات اجتماعی عده اي نظیر جنبش ها و انقلابات اجتماعی خاص را تجربه کرده اند . در پس این تحولات ساختاري عینی و ملموس تحولاتی از نوع ذهنی و غیر ملموس و در لایه هاي زیرین اجتماع حاصل شده است که در نوع خود بسیار مهم بوده است و نتیجه ي آن تغییر موقعیت اجتماعی نسل ها به خصوص نسل جوان شده است . درگیري تقابل شرایط اجتماعی جدید و به اصطلاح مدرن که پیامد مهم رشد یافتگی پس از جنگ جهانی دوم بوده است . با شرایط ما قبل مدرن که سال ها ساختاراجتماعی فرهنگی جوامع و مردمان آن را در برمی گرفت . به همراه افزایش آگاهی مردم از وضعیت خود و جوامع دیگر درك جایگاه خود و نیز پی بردن به وجود توانایی بالقوه در نسل هاي جدید همگی سبب شد تا نگرش هاي جدیدي در نسل جوان حاصل شود و لذا در این زمان شکاف نسلی به عنوان یک پدیده ي ملموس و قابل طرح خودنمایی کرد . دیگر نمی توان تفاوت هاي طبیعی بین نسل هاي قدیم و جدید را امري عادي تلقی کرد . این برداشت که نسل امروزي بسیار عمیق تر از نسل هاي گذشته می فهمند و دنبال تغییرو دگرگونی است و داراي آگاهی و توانایی بیشتري است یک واقعیت مبرهن است و این امر براي نسل هاي جدیدتر با وضعیت متفاوت نسبت به نسل قبل همچنان دنبال می شود . بنابراین می توان گفت که مسائل نسبی مسأله مشترك جهانی امروز به خصوص جوامعی که داراي شتاب و سرعت تغییرات اجتماعی بیشتري باشند می باشد . ایران نیز از این امر مستثنا نیست و وقوع تحولات عظیم در سه دهه اخیر ، بستر مناسبی براي بروز مسائلی نسلی فراهم کرده است.
تمایز نسلی
تمایز نسلی از آسیب هاي فرهنگی موجود در جامعه ي ایران است که تا حدودي نتیجه شکاف بین سنت و مدرنیته است تفاوت و تمایز فرهنگ مدرن از فرهنگ سنتی حاکم بر جامعه ایران منجر به آسیبی از نوع تمایز نسل ها گردیده است . شکاف نسلی و گسست نسلی با تمایز نسلی متفاوت است. منظور از شکاف یا گسست نسلی ، انقطاع ، تعارض ، تقابل و نفی کامل ارزشها و هنجار ها وملاك هاي رفتاري فردي و اجتماعی پیشینیان است در حالی که تمایز نسلی به رغم تجربیات متفاوت نسل ها در رفتار ، ارزش ها و نگرش هایشان در کلیت فرهنگی و اجتماعی به تعادل پیشین می پردازد. به عبارت دیگر گاه تغییر در نسل ها مربوط به صورت و شکل ظاهري فرهنگ است و هرگاه در محتواي فرهنگی بدیهی است که تغییر در نوع دوم بسیار آسیب پذیرتر به نظر می رسدو به کلی بنیان هاي فرهنگی جامعه را از هم فرو می پاشد. نسل جوان ایران در فضاي فرهنگی در سطوح ملی – جهانی قرار گرفته و عامل تغییر فرهنگی به سوي جهانی نوپا ویژگی ملی – جهانی می باشد. این نسل با طرح علایق ، نیازها و گرایش تلاش دارد تا فرهنگ را دچار تکاپوي بیشتري نموده و ساختار مدرن تري به فرهنگ
