بخشی از مقاله
شیوه هاي ترکیب بندي نقوش در تزیین سفال هاي نیشابور
چکیده
پس از چند قرن رکود در بازار سفالگري ایران، با روي کار آمدن حکومت سامانی شهرهاي بخارا، سمرقند و نیشابور به مراکز مهم هنري شرق جهان اسلام تبدیل شدند و هنرهاي مختلف چون معماري و سفالسازي از اهمیت ویژهاي برخوردار گردیدند(کیانی، 1357، .(15
با رونق یافتن کارگاههاي سفالگري در مراکز نامبرده، این هنر جانی دوباره گرفت. نیشابور از مهمترین و فعالترین مراکز سفال در این دوران و به نوعی از پایههاي اصلی شکلگیري سبک سفال ایرانی-اسلامی بوده است.
در تزیین سفالینههاي نیشابور نقوش متنوعی به کار رفته است که در این مقاله با مروري بر انواع دستهبندي نقوش معرفی میگردند.
سپس طرز قرارگیري نقوش در تزیینات سفالهاي نیشابور، شیوههاي قرینهسازي، تجمع و پراکندگی نقوش و در نهایت انواع ترکیب بندي نقوش به شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی میشود. نمونه سفالهاي نیشابور مورد مطالعه در این پژوهش متعلق به دوران سامانی میباشند که تصاویر آنها به شیوه کتابخانهاي جمع آوري گشته است.
سفال نیشابور و تزیینات آن داراي سبک و سیاق ویژه خود است. با وجود تاثیر پذیرفتن از سفالینههاي چینی، با خالی گذاشتن فضا در ترکیب نقوش، یا استفاده از نقوش گیاهی متاثر از هنر ساسانی، همچنین کاربرد عباراتی از آموزههاي اسلامی، ترکیببندي نقوش این سفالها در عین تنوع، داراي ویژگیهاي منحصر به فرد میباشند.
کلید واژهها : سفال نیشابور، ترکیببندي، دوره سامانی، دستهبندي نقوش
مقدمه
با قدرت گرفتن سامانیان در منطقه خراسان و فراهم شدن شرایط سیاسی، اقتصادي و فرهنگی مناسب سفالگري در این منطقه رونق یافت. شهرهایی چون سغد، نیشابور، مرو و سمرقند از مراکز اصلی سفال سازي خراسان بودند. خراسان در قرون سوم تا پنجم نقش به سزایی در بوجود آمدن سبکی ایرانی-اسلامی داشت(خزایی، 1385، .(17 در حدود قرون سوم و چهارم هجري، شکوفایی این هنر در خراسان به حدي بوده که سبکی نو در شیوه تزیین و نوع نقوش روي سفال به وجود آمد و معرف هنر ایرانی- اسلامی شد. در شرایط سیاسی آن دوران، خراسان مامنی براي مذاهب و تفکرات مختلف شد. سامانیان به دو ویژگی مکتب و ملیت بسیار اهمیت می-
دادند(خزایی، 1385، (23و بانی هنري بودند که در عین دخیل نمودن تاثیرات اسلام و آموزههاي مذهبی، وارث هنر ایران باستان باشد با ترکیب این دو و الگو گرفتن از سفالینههاي چینی که در آن زمان از کالاهاي معروف و پر طرفدار وارداتی بودند، ویژگیهایی مختص سبک خود به وجود آوردند. پژوهشهایی که در خصوص ریشهیابی نقوش کار شده در سفالهاي سامانی صورت گرفته، تاثیر مستقیم و غیر مستقیم هنر ایران قبل از اسلام به ویژه هنر فلزکاري ساسانی را آشکار میکند. در قرون اولیه اسلام شیوه سفالگري، کم بیش همانند دوره قبل از اسلام ادامه پیدا کرد بخصوص گروهی از سفالینههاي بی لعاب قرون اولیه شباهت چشمگیري به ظروف سفالین قبل از اسلام و مخصوصاً اواخر دوره ساسانی دارند. از همین روزگار در نتیجه ارتباط اقتصادي و تجاري با خاور دور، بخصوص چین، شیوه سفالگري از تأثیر و نفوذ متقابل بینصیب نماند(کریمی،.کیانی، .(82 :1364 با توجه به اینکه هنر ایران در دوران ساسانی
642-224)م) متاثر از دین بوده است، هنرمندان مسلمان از نقوش و قالب هاي نمادین هنر ساسانی بهره برده و پس از ادغام با آموزه-
هاي اسلامی هویتی جدید به این نقوش بخشیدند(خزایی، 1385، .(18 شیوههاي چیدمان نقوش در کنار هم و هماهنگ نمودن آنها با یکدیگر جهت تزیین این سفالها قابل توجه است. سفالهاي چینی و ظروف فلزي ساسانی در نوع ترکیب بندي این نوع تاثیر داشته اند. در این تحقیق با معرفی انواع نقوش به کار رفته در سفالهاي نیشابوري دوره سامانی، شیوههاي قرارگیري و ترکیب آنها جهت تزیین این سفالها بررسی میگردد.
-2روش تحقیق
این تحقیق به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام میپذیرد. نمونههاي سفال، بررسی شده و پس از دستهبندي انواع نقوش شیوه ترکیب آنها ، نوع قرینهسازي، تجمع یا پراکندگی آنها برررسی میگردد.
-3انواع نقوش در سفال نیشابور
اکثر سفالهاي یافت شده مربوط به نیشابور، کاسه و بشقاب هستند. محلهایی که در این سفالها براي تزیین انتخاب شدهاند، دیوارهي بیرونی کاسه و قسمت داخل کاسه و بشقاب است. نقوش مورد استفاده در این نمونهها متنوع هستند، به گونهاي که محققان دسته بنديهاي مختلفی جهت شناسایی و مشخص نمودن آنها انجام دادهاند. براي مثال بعد از مطالعاتی که بر روي بعضی از قطعات سفال نیشابور موجود در موزه ملی سفال سور، در حومه پاریس توسط ژان لاکام به عمل آمده، وي سفالهاي نیشابور در دوره سامانی را به چهار گروه طبقهبندي کرد:-1 سفال نازك، -2سفال با تزیین کتیبهاي، -3سفال با تزیین هندسی و -4سفال با تزیین انتزاعی(رفیعی،
1370، .(85 یا محمد یوسف کیانی در کتاب پیشینه سفال و سفالگري در ایران((1380تقسیمبندي نقوش را بدین ترتیب انجام داده :
نقوش انسانی، نقوش حیوانی(شامل گاو، بز، ماهی، غزال، مار، اژدها، سیمرغ، اسب)، نقوش پرندگان، نقوش هندسی، نقوش نوشتاري و سایر نقوش مثل: نقطهچین، دوایر توپر وخطوط نامنظم(کیانی، 1380، .(65 محمد خزایی نیز در کتاب هزارنقش((1381 عناصر تزیینی را به دستههاي کتیبهاي، نقوش اسلیمی، هندسی، پرندگان تجریدي و انسانی تقسیم کرده است(خزایی، 1381، .(10 نکتهاي
که در این دستهبنديها قابل توجه است، قرار گرفتن نقوش پرنده به صورت مستقل از دسته نقوش حیوانی است. این مسئله به دلیل فراوانی این نقش در بین دیگر تزیینات سفال نیشابور میباشد. حال با توضیح مختصري در خصوص انواع نقوش در دستههاي نقوش کتیبهاي(خوانا و ناخوانا)، هندسی، گیاهی، نقوش جانوري(پرنده و غیر پرنده)، نقوش انسانی و نقوش ترکیبی، تنوع نقوش در تزیینات سفال نیشابور و سپس شیوههاي چیدمان و ترکیب آنها بررسی میگردد.
-1-3نقوش کتیبهاي( خوانا و نا خوانا):
زبان نوشتاري دیوان سامانیان فارسی بوده و از زبان عربی در زمینههاي علمی و دینی استفاده میکردند. با برپاشدن نهادهاي آموزشی سامان یافته در قالب مدرسه، توجه به خوشنوسی روي سفال، کاشی و کاغذ به زبان فارسی و الفباي عربی شکل میگیرد(یعقوب زاده،
1392، .(88
خاصیت جدا بودن حروف و قابلیت تغییر و ابتکار در ترکیب آنها و فاصله زیاد کلمات در خط کوفی سبب آفرینش خوشنویسیهاي زیبا بر سفالینهها گشت(تصویر.(1 البته خواندن این جملات و عبارات به آسانی میسر نیست و تنها باز خوانی آنها براي افرادي که با این عبارات از قبل آشنا بودهاند سهل است(یعقوبزاده، 1392، .(89 به آن دسته از کتیبههایی که خواندن آنها دشوار است یا قابل خواندن نیستند، شبهکتیبه میگویند. از علل به وجود آمدن شبه کتیبهها که به شکل تقلیدي از کتیبههاي کوفی روي سفال نقش بستهاند، ناآشنایی سفالگران با خط کوفی است. همچنین زیبا تر کردن خط کوفی با پیچ و تاب دادن به حروف یا اضافه کردن عناصر تزیینی نیز باعث مشکل در خواندن متون شده است(باصفا، 1385، .(6 با وجود این، اگر جملات یا کلماتی را نیز نتوان خواند، هماهنگی این حروف کنار هم قرار گرفته قابل ستایش است. دستهبندي مضامین کتیبهها شامل: -1 اخلاقی، که بیشترین کاربرد را داشته است. این کتیبه ها اغلب در برگیرنده عبارتی در امر به بخشش، قناعت بی نیازي صبر و بردباري عفت دوري از حرص و تنگ نظري، کمگویی و سکوت میباشند. همان سفارشاتی که به طور مکرر در قرآن کریم به مومنین شده است. -2 مضامین اعتقادي، مثل سفارش بر کسب دانش یا سفارش به تفکر. -3 مضامین اجتماعی، مانند لزوم مشورت، شرم و حیا و وفاي به عهد. -4 مضامین عبادي، مانند سفارش به توکل و تقوا و اخلاص در کارها. عبارت الملک الله، ذکري قرآنی است که در هنرهاي اسلامی اعم از معماري، انگشترسازي و سفالگري استفاده میشده( یعقوب زاده، 1392، (90-91 و در این کتیبه ها نیز مشاهده میگردد.
تصویر-1 نقوش کتیبهاي با تزیینات بالی شکل و برگی شکل در مرکز که هماهنگ با حرکت حروف کتیبه اطراف خود ترسیم شده است. ماخذ:
قوچانی، 1364، 48؛ wilkinson,1973, 114
-2-3نقوش هندسی
از هندسه در تزیینات سفال نیشابور استفاده بسیار شده است(تصویر.(2 از نقوش هندسی گرفته تا تکرار دیگر نقوش با الگوهاي هندسی و تشکیل نقوشی مثل اسلیمی، شمسه یا ستاره در تزیین سفالها دیده میشود. اکثر این نقوش ریشه در هنر ایران باستان دارد؛ مانند نقوش بالی شکل که در تزیینات سفال مشاهده میگردد(خزایی، 1375، .(139 این نقوش از رایجترین تزیینات سفال اسلامی هستند.
4
هم به دلیل محدودیتهایی که شرع براي استفاده از دیگر نقوش قرار داده بود و هم به علت قابلیت تکثیر و تغییر این نقوش در عین سادگی و زیبایی فرم. هندسه اسلامی با پیام و محتواي عرفانی همراه است.
تصویر-2 استفاده از خطوط و شکل هاي هندسی در تزیین سفال نیشابور، دوره سامانی. ماخذ: wilkinson,1973, 32
-3-3نقوش گیاهی
بعد از نقوش هندسی، نقوش گیاهی کاربرد زیادي در تزیینات و پر کردن فضاهاي خالی در ترکیب بندي نقوش داشته است(تصویر.(3
شیوه ترسیم این نقوش، ملهم از هنر گچ بري ساسانی و همچنین نظم هندسی هنر اسلامی بوده است. براي مثال، درخت طوبی یا سدرالمنتهی همان درخت زندگی است که بر اساس جهان بینی اسلامی تغییر و تعدیل یافته است و در قرآن کریم (سوره نجم آیات(14-16به آن اشاره شده است. این نقش در سفالهاي نیشابور به گونهاي ترسیم شده که انتهاي شاخهها و تنه درخت مشخص نیست(خزایی، 1385، .(26
تصویر -3 تزیین سفال با نقوش گیاهی:گل بزرگ در مرکز ظرف و درخت زندگی به صورت پیچان و هندسی شده، نیشابور، دوره سامانی. ماخذ:
قوچانی، 1364، 118؛ Wilkinson , 1973, 173
-4-3نقوش جانوري(پرنده و غیر پرنده)
تنوع جانورانی که در سفالهاي نیشابور مشاهده میشوند چشمگیر است. از شیر، شتر، بز و اسب گرفته تا انواع پرنده مثل قرقاول، کبک، طاووس و سیمرغ در تزیینات این سفالینهها یافت میشود. این نوع نقوش معمولا در مرکز ظرف و به عنوان نقش اصلی و بزرگ تر از دیگر نقوش ترسیم شدهاند.
