بخشی از مقاله
چکیده
"صحبت لاری" از جمله شاعران عارفی است که بازگو کردن اندیشه و احوالات وی و شناخت ژرفای تفکر عرفانی ایشان با توجه به گمنام ماندن وی در پهنای فرهنگ غنی این مرز و بوم لازم مینماید. در این مقاله سعی بر این است که این هدف میسر شود. پژوهش حاضر نشان میدهد که شاعر چگونه به زیبایی توانسته است اندیشههای عرفانی ناب را در ذهن و زبان خود صیقل بدهد و شعر خوبش را در خدمت بیان این اندیشههای متعال قرار دهد.صحبت به شیوه ای زیبا و دلنشین در قالبهای شعری متفاوتی اندیشههای عرفانی خود را نشان داده است و در این راه از بزرگانی مانند مولانا؛ حافظ؛.... تاثیر پذیرفته است و تمام موضوعات عرفانی قبل از خود را در شعر به نمایش گذاشته است.
.1 مقدمه
.1 .1 تولد
»در جنوب فارس در میان دشتهای تفتیده و کوههای نه چندان بلند در سینه برج و باروهایی که شهر را احاطه کرده است؛ "لار" با همه ی غربت و مظلومیتش جلوه ای خاص به خاک داده است. شهر افسانههای خاموش، شهر تاریخهای گمشده در دل خاک، شهری که تازیانههای خشم طبیعت بارها او را به ویرانی کشانده و تنش را لرزانده است. اما استوار هم چون کوه، پابرجا و صبور استاده و رنج رفته بر خویش را به تماشا نشسته است« - وثوقی، . - 11:1369 ملا محمد باقر متخلص به "صحبت" اهل همین شهر لار است.
اما باید گفت به طور کلی دربارهی زندگی و احوالات صحبت لاری تحقیقات جامع و امروزی نشده است و آنچه درباره ی وی در اینجا ذکر میکنیم برگرفته از همان چند منابع محدود در باب صحبت لاری است. درباره ی تولد و محل زندگی صحبت باید گفت وی در سال 1162 هجری قمری که مصادف با طلوع سلطنت زندیه بود در شهر لار قریه ی بیرم دیده به جهان گشود.
رکن زاده آدمیت در کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس مینویسد »آخوند مولی محمد باقر لاری متخلص به صحبت فرزند محمد علی فرزند عبد الصمد فرزند شاه منصور از دانشمندان و شعراء اواخر قرن دوازدهم و نیمه اول قرن سیزدهم هجری است. شرح حالش را حاجی علی اکبر نواب در تذکره ی دلگشا و حاج میرزا حسن فسایی در فارسنامه ی ناصری و مرحوم حاج شیخ علی اکبر نهاوندی در کتاب جنه العالیه آورده اند...در حدود هزار و صد و شصت و دو در قریه ی بیرم لار - قومی که خیمه نشین هستند و قبیله آنها به دشتی موسوم است - متولد شده است« - رکن زاده آدمیت، - 432:1339
.2 .1 مذهب
ملا محمد باقر مسلمان و شیعه بود و تحصیلات و دروس دینی خود را براساس تعلیمات و علوم شیعی در حوزه علمیه ی شیرازِ آن زمان ادامه داد و به عنوان مجتهد و امام جماعت در شهر لار فعالیت میکرد. وی یکی از محبان و شیعیان حضرت علی - ع - بود و به پیامبر اسلام - ص - و خاندان نبوت عشق میورزید و در شعر خود این عشق و علاقه را نشان داده است. وی »مردی صریح اللهجه و مخالف عمال جور و ستم بوده و حقایق را بی پروا اضهار میداشته. این بود که بواسطه حسادت حساد و بدخواهان از طرف حکام وقت زندانی میشده است« - صحبت لاری، - 15:1354
.3 .1 دوران شاعر
هم زمان با دوره ی پر تلاطم حکومت نادر شاه افشار منطقه لارستان شاهد شورشهای گسترده ی خانهای محلی بود. در نتیجه جنگهای داخلی که بیش از بیست سال به طول انجامید سرانجام یکی از سرداران محلی به نام نصیر خان قدرت را در این ناحیه به دست گرفت. فرزندان او تا سال 1264 هجری قمری حاکم بلامنازع این منطقه بودند. روزگار کودکی و تحصیل ملا محمد باقر معاصر با اواخر کار جانشینان نادر شاه افشار - 1100-1160ه.ق - در شمال شرقی ایران و قدرت گیری کریم خان زند - 1119-1193ه.ق - و خاندان وی و احیای ملوک محلی لارستان بود.
دو تن از این حاکمان لار که مورد مدح صحبت قرار گرقته اند علی خان و نصیر خان لاری هستند.»نصیر خان این حاکم قدرتمند به مدت پانزده سال در نواحی جنوب ایران حکومت کرد« - مورخ لاری، . - 158:1371 وی معاصر کریم خان است و از نظر سیاسی هیچ گاه حاکمیت زندیه را نپذیرفت. کریم خان ناگزیر بارها به لار حمله کرد اما به دلیل شایستگیهای نظامی نصیر خان ناگزیر به آشتی کردن با او شد.صحبت جوانی خود را در همین دوران زندیه گذرانده است.
اما قسمتی دیگر از عمر صحبت در زمان حکومت آقا محمد خان قاجار - 1155-1211ه.ق - و قتحعلی شاه قاجار - 1183-1250ه.ق - پشت سر گذاشته شد. فتحعلی شاه در سال 1209 هجری قمری به مدت دو سال و اندی از سوی آقا محمدخان قاجار حکمرانی شیراز را بر عهده داشت. وی از آنجایی که خود شاعر بود در این مدت با شاعران شیراز از جمله بسمل و حتی صحبت لاری رابطه ی خوبی داشت تا این که بعد از مرگ آقا محمد خان وی به تهران رفت و در سال 1212 ه. ق رسما شاه ایران شد.
.4 .1 تعلیم و تربیت
ملا محمد باقر صحبت لاری ابتدا در مدرسه قریه ی رونیز به تحصیل پرداخت سپس به شیراز رفت و به فرا گیری علوم مشغول شد. وی در تاریخ گذشتگان، لغت فارسی و ادب عربی آگاهی و مهارت داشت و در فقه و اصول به درجهی اجتهاد رسید و پس از اتمام تحصیل در همان لار امام جماعت آنجا را بر عهده گرفت. ملا محمد باقر صحبت لاری درجه ی اجتهاد خود در فقه شیعی را از مدرسه علمیه شیراز در عهد زندیه دریافت کرده بود از این رو به لقب "ملا" ملقب شد. سرودن شعر، مطالعهی آثار گذشتگان در حوزهی تاریخ، ادبیات فارسی و عربی و نیز فقه و علوم دینی از امور مورد علاقه صحبت لاری بوده است.
اما در باب شعر سرودن وی باید گفت که در دوران حکومت فتحعلیی شاه در شیراز انجمن شعری به ریاست حاج علی اکبر نواب متخلص به "بسمل" توس فتحعلی شاه تشکیل شد. »مرحوم صحبت با مرحوم بسمل دوستی صمیمی داشت. هر وقت به شیراز میآمد بیشترین وقت خود را با او صرف میکرد و در انجمن ادب شرکت میکرد و در چند جای دیوان خود از مرحوم بسمل ستایش کرده است« - عفتی،. - 12:1390
"صحبت" علاوه بر جنبههای ادبی در عرصههای اجتماعی و فرهنگی لارستان در عصر زندیه و قاجاریه نیز فعالیت داشته تا جایی که برای او مکانی به نام "محکمه ی صحبت" وجود داشته است که روزها در آن مکان به ارشاد و رتق و فتق امور مردم میپرداخته است. در کتاب تاریخ لارستان درباره ی صحبت لاری چنین آمده است که »او مداح نصیرخان لاری بوده است و امورات زندگی اش هم از طرف آنها اداره میشده است. چنان که قصاید و غزلیات و رباعیاتی که در مدح خوانین لاری گفته است شاهد گفتار است و بعد از انقراض خوانین لاری چون مردم لار به او کمک نمی کرده اند میبه تنگی معیشت گرفتار شده و در اواخر عمرش اعما - نابینا - گردید«
.5 .1 آثار شاعر
آنچه از مطالعه ی شرح احوال و آثار صحبت لاری بدست میآید نشان میدهد که وی تصنیفات و تالیفات زیادی در نثر و نظم به زبان عربی و فارسی داشته ولی از آنجا که در زمان آن مرحوم وسائل و امکانات چاپ وجود نداشت کسی به جمع آوری آنها همتی نگماشته و تمام آنها پراکنده شده. امروزه از صحبت فق دیوان وی موجود میباشد که به همت حسین معرفت در سال 1354 هجری شمسی توس انتشارات معرفت شیراز چاپ شده است که خود شامل 328غزل - مشهور به تاج الدواوین - ، 52 قصیده - مداحه و مراثی - ،155 رباعی، 47 قطعه و چند مثنوی و مخمس و ترجیع بند است.
البته مجموعه ای از مثنویات وی - 35 مثنوی - به نام رونق انجمن در همین دیوان گنجانده شده است که بیشتر موضوع این مثنویها در اثبات وحدانیت داور یکتا، مناجات و سحر خیزی، مدح رسول حق - ص - و اهل بیت ایشان - علیهم السلام - و ترجمه احادیثی از پیامبر و اهل بیت - علیهم السلام - در قالب شعر و همچنین در اثبات فضیلت مختار ثقفی و یاران وی و حقانیت قیام وی است که قدرت وی در مثنوی سرای را به رخ خوانندگان دیوان وی میکشاند.
.6 .1 سبک و شیوه ی سخن صحبت لاری
در دور بازگشت ادبی ویژگی تمام شاعران، رجوع به شیو شاعران سبک غزنوی و سلجوقی و عراقی است. شاعران دور بازگشت چه از لحاظ ساختار شعر و چه از لحاظ محتوا تقلیدکنند شاعران مطرح کلاسیک میباشند که صحبت لاری نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد. به جرأت میتوان گفت که وی یکی از بزرگترین شاعران دور بازگشت ادبی است که به طور وسیعی تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی بوده و در این راه از شاعران بزرگی پیروی کرده است که با نگاهی اجمالی به دیوان اشعار وی این مسئله آشکار خواهد شد. از لحاظ سبک شناسی صحبت لاری را باید از شاعران اولیه ی سبک بازگشت ادبی به حساب آورد که سرمشق و الگو برای شاعران مطرح دهههای بعد بود.
