بخشی از مقاله
چکیده
ملّامحمّد باقر صحبت لاری از دانشمندان و شاعران سده دوازدهم و اوائل سده سیزدهم هجری قمری یعنی دوره سبک بازگشت ادبی و معاصر با شاعرانی مانند وصال و قاآنی است که در دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجاردر لارِ شیراز روزگار گذرانده. وی مردی حکیم، عالم به علوم دین، ظلم ستیز و صاحب ذوق بوده و در ضمن اشعار خود به شیوههای متفاوتی از انواع تلمیحات - تلمیحات اسلامی، ایرانی - بهره جسته است. در این مقاله سعی برآن است که گزیدهای از بهترین و دلنشینترین تلمیحات و اشارات اسلامی - قرآنی و روایی - که به صورت مفردات، ترکیبات، امثال قرآنی و روایی،اقتباس، حلّ و تحلیل، اشاره به داستانهای قرآنی و همچنین اشاره به روایات معمولی و نه چندان معروف در شعر وی بروز کرده است، مورد بررسی قرار گیرد.
با مطالعه دیوان اشعار وی میتوان به قدرت وی در استفاده کردن از مفاهیم قرآنی و روایی پی برد که این خود میتواند تحت تأثیر سبک بازگشت ادبی، تحصیلات دینی و احاطه بر لغت و ادب پارسی و عربی از سوی ایشان باشد. درابتدا اشعاری که صحبت در آنها به صورتهای مختلف از آیات و روایات استفاده کرده، ذکر میشود و سپس آیه قرآن و روایت مربوط به آن در پی آن آورده خواهد شد.
واژههای کلیدی: قرآن کریم، صحبت لاری، روایات،تلمیحمَثَل، قرآنی و روایی، اقتباس
مقدمه
شعر پارسی و فرهنگ اسلامی ایرانیان با پذیرفتن دین اسلام همراه سایر ملل اسلامی پرچمدار تمدّن و فرهنگی بزرگ به نام فرهنگ اسلامی شدند و در ترویج آن از پیشوایان و سرآمدان دنیای اسلام محسوب شدند، تا جایی که در علوم اسلامی این ایرانیان بودند که گوی سبقت ربودند چنانکه در تاریخ و تفسیر افرادی مانند محمد بن جریر طبری و در علم حدیث چه شیعه و چه سنّی افرادی مانند کلینی، محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حجّاج نیشابوری، همه از ایرانیانِ مسلمان محسوب میشدند.
در این میان شاعران پارسیزبان نیز از همان بدو تولّدِ شعرپارسیِ به شیوههای مختلفی به ترویج فرهنگ اسلامی کمک کردند. هرچند سیطره فرهنگ اسلامی بر شعر پارسی در دورههای نخست اندک بود امّا با گذشت زمان، ادبیات ایرانی به ویژه حوزه عرفانی آن نظیر ادبیات شاعرانی مانند مولوی، سعدی، شیخ محمود شبستری و از همه مهمتر حافظ شیرازی در خدمت ترویج فرهنگ اسلامی قرار گرفت.
برتلس، خاورشناس روس، صاحب پژوهشهای فراوان در ادب و تصوف ایرانی و تاریخ فرهنگ و ادبیات آسیای مرکزی، معتقد است که »شاعر پیش از آن که چکامهسراییاش را بیازماید، میبایست دانشی گسترده فرا گرفته و با همه رشتههای علمی آن دوران به خوبی آشنا باشد و این کار هم بیآموختن بنیادی زبان عربی که بخشی بزرگ از کتابهای علمی به آن زبان بودمیسّر، نمیبود بسیاری از شاعران پارسیزبان، زبان عربی را در مدرسه آموخته و با فرهنگ و معارف قرآنی آشنا گشته بودند و این طبیعی بود که این آموخته فکری در شعر ایشان متبلور شود و این بهرهگیری و اثرپذیری شاعران پارسیگو از قرآن وحدیث افزون بر این که نشانه دانشمندی و علم اندوزی و روشنفکری بود و این خود گونهای افتخار برای گوینده شمرده میشد.
به دلیل قداست و حرمت مذهبی و معنوی قرآن و حدیث، به سروده شاعر نیز گونهای قداست و حرمت میبخشید و سخن آنها را برای مردمی که به قرآن و حدیث به دیده حرمت مینگریستند، ارجمندتر و پذیرفتنیتر میساخت. به اعتقاد دکتر صفا رواج خطّعربی به جای خطّ پهلوی راه را برای تأثیر همه جانبه زبان، لغت، اصطلاحات و حتّی فرهنگ عربی و اسلامی هموار کرد،زیرا با قبول این خط هرگونه سدّی میان زبان عربی و زبان فارسی برداشته شد و ادبای پارسیگو که تحصیلتشان همه به زبان عربی بود هرچه را در مدرسه فرا میگرفتند بی هیچ گونه قید و بندی به آثار خود راه میدادند.
صحبت لاری و فرهنگ اسلامی
در دوره بازگشت ادبی ویژگی تمام شاعران، رجوع به شیوه شاعران سبک غزنوی و سلجوقی است .شاعران دوره بازگشت چه از لحاظ ساختار شعر و چه از لحاظ محتوا تقلیدکننده شاعران مطرح کلاسیک میباشند که صحبت لاری نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد. به جرأت میتوان گفت که وی یکی از بزرگترین شاعران دوره بازگشت ادبی است که به طور وسیعی تحت ثیرتأ فرهنگ و تمدّن اسلامی بوده و در این راه از شاعران بزرگی پیروی کرده است که با نگاهی اجمالی به دیوان اشعار وی این مسئله آشکار خواهد شد.
صحبت در افکار صوفیانه و عارفانه بیشتر تحت تاثیر حافظ، مولوی و شیخ محمود شبستری بود و از شعر ایشان بهره برده استامّا، آنچه که در شعر وی نمودِ بیشتری دارد تأثیر کلام وحی و داستانهای قرآنی و احادیث و روایات است که در اصل متأثر از تحصیلات دینی ایشاندر حدّ اجتهاد در فقه و اصول، آشنایی وی با تاریخ گذشتگان و همچنین تسلّط بر ادب پارسی و عربی است. وی در انواع قالب شعری طبع آزمایی کرده است امّا به نظر میرسد در غزل موفّقتر بوده و بتوان او را یکی از بهترین غزلسرایان درجه دوم دوره بازگشت به حساب آورد.
غزل او بیشتر عاشقانه و گاهی عارفانه و تحت تاثیر شعر همشهری خود، حافظ شیرازی میباشد وبه طور کلّی »غزل دوره بازگشت که بی شک غزلیات صحبت لاری نیز از این نوع است غزلی است که از صافی قرون گذشته و زلال شده است و گویی با اندکی مسامحه، چکیده و گزیده غزلیات قبل از خود است. اما درباره تاثیرپذیری صحبت باید گفت که او علاوه بر فرهنگ اسلامی از فرهنگ ایرانی بالاخص شاهنامه فردوسی نیز بهره برده و شاعری باسواد مانند قاآنی در استفاده از تلمیحات ایرانی از وی تاثیر پذیرفته است.
در این باره دکتر شمیسا معتقد است که در شعر قاآنیکه مرد فاضلی بوده علاوه بر تلمیحات و اشارات اسلامی، توجّه شدیدی به تلمیحات ایرانی است و این میرساند که با شاهنامه مأنوس بوده است و البته سرمشق او در این زمینه، شاعر گمنام امّا استادی به نام صحبت لاری بوده است.
تلمیحات قرآنی
در این قسمت میپردازیم به تاثیرپذیریهای صحبت لاری از قرآن کریم، که قبل از آن باید یادآوری کرد که اعدادی که در سمت چپ ابیات مشاهده میشود به ترتیب از سمت راست، شماره صفحه و شماره بیت در دیوان صحبت و اعدادی که همراه اسم سوره آمده از سمت راست به ترتیب، شماره سوره و شماره آیه میباشد.
مفردات قرآنی
زین نغز گفتهها چه خوش آمد مرا که گفت آن خوش افادهمهبطِ،وحیِ مهیمنی مهیمن از نامهای مبارک ذات باری تعالی و به معنی ایمنکننده از خوف میباشد که اشاره به آیه 23 سوره الحشر دارد که میفرماید: ُوَ الْمَلِکُ الْقُدﱡوسُ السﱠلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزیزُ الْجَبﱠارُتَکَبﱢرُسُبْحانَالْمُ اللﱠهِ عَمﱠا یُشْرِکُونَ - اوست خدایی که جز او معبودی نیست همان فرمانروای پاک سلامت ]بخش، و[ مؤمن ]به حقیقتحقّه خود که[ نگهبان، عزیزجبّار، ]و[متکبّر ]است[، پاک است خدا از آنچه ]با او[ شریک میگردانند.
هوای هاویهرا بِهِل صحبت که بوی جنت وصل از پر سروش آمد - 10/54 - هاویه یکی از نامهای جهنّم است که یک بار در قرآن آمده است و در لغت به معنی مغاک ودرّه ژرف است. در اینجا اشاره دارد به آیه 9 سوره القارعه101 که میفرماید: فَأُمﱡهُ هاوِیَهٌ - پس جایش هاویه باشد - . در جای دیگر کلمه سقر را به بکار میبرد: خواندی درکات سبع را جزء سقر بود از سفری رفیق راهش ز سقر
در قاموس قرآن آمده است که اصل آن تغییر رنگ است... و از نامهای جهنّم است و علت این تسمیه ظاهرا آنست کهجهنّم میسوزاند و رنگ پوست را تغییر میدهد این کلمه چندین بار در قرآن تکرار شده است.
