بخشی از مقاله
چکیده
امیر علیشیر نوایی در طول دوران حیات خود در عرصههاي مختلف منشأ اثر بوده است.در این بین توجه ویژة وي به آبادانی خراسان شایان توجه است، بهگونهاي که آثار بهجاي مانده از او در این ناحیه پرشمار است. ازجمله یادگاران ارزشمند، اما تا حدودي گمنام و مهجور امیر علیشیر نوایی، »رباط ایازخاص« در جوار رباط »سنگبست« به فاصله شش فرسنگیِ شرقِ مشهد و در محلّ تلاقی راههاي نیشابور و هرات و توس و سرخس و مرو با یکدیگر است. بر اساس شواهد و آثار تاریخی موجود در سنگبست، ازجمله گورجاي ارسلان جاذب - متوفی حدود 420 419ه. ق.1029/ 1028م. - و نیز گزارش منابع تاریخی، احداث رباط توسط ارسلان جاذب در سنگبست پیشینهاي هزارساله دارد؛ اما آنچه دراینبین جالبتوجه است اینکه پس از احداث »رباط ایازخاص« به اهتمام امیر علیشیر در سنگبست، رباط و مقبرة ارسلان جاذب نیز به نام »ایاز« مشهور شده است.
در این جستار ضمن معرّفی مختصر پیشینه بقایاي آثار تاریخی موجود در منطقه سنگبست و معرّفی اجمالی »رباط ایازخاص«، درخصوص دلایل این تغییر نام فرضیاتی را مطرح و بررسی کرده و به این نتیجه رسیدهایم که درگذر زمان به دلیل اشتباهی که در برخی از متون تاریخی ظهور یافته، بهتدریج نام ایاز به بقایاي رباط ارسلان جاذب و میل یا منارة مجاور آن اطلاق گردیده و حتّی آرامگاهارسلان جاذب نیز بهنام »مقبرة ایاز« مشهور شده است، حالآنکه در تمامی متون تاریخی پیش از قرن دهم هجري بر نام رباط سنگبست براي مستحدثات ارسلان جاذب تصریحشده است.
کلیدواژهها: امیر علیشیر نوایی، رباط ایاز خاص، ارسلان جاذب، سنگبست، میل و مقبرهایاز.
درآمد:
رباطها و تأسیسات میانراهی همواره نقش بسزایی در پاسخگویی به نیازهاي مسافران و درراه ماندگان داشتهاند و از پیشینهاي دیرین در تاریخ فلات ایران برخوردارند. در این میان همانگونه که راههاي مواصلاتیِ مناطقِ گوناگونِ فلات ایران، در نقش شریانهاي همیشه جاريِ عرصههاي اقتصادي و سیاسی و فرهنگی، ریشه در دوران پیشازتاریخ این سرزمین دارند؛ رباطها و تأسیسات میانراهیِ ازایندست، نیز سرگذشت دراز آهنگی را پشت سر گذاشتهاند. - پیرنیا، افسر، - 5 -10 :1370بررسیهاي مقایسهاي صورت گرفته از سوي پژوهشگران بیانگر این واقعیت است که به دلیل شرایط ویژه اقلیمی و جغرافیاییِ فلات ایران، شاهراههاي عهد باستان با اندکی تغییرات،تقریباً منطبق با مسیرهاي دسترسی کنونی است.
به همین دلیل شرایط حاکم بر رباطها و سایر تأسیسات میانراهی نیز اینگونه بوده و توقفگاههاي میانراهی همانند راهها، از وضعیت تقریباً یکسانی نسبت به گذشته برخوردارند. البته اگرچه »در برخی موارد منزلگاهها بهعلل گوناگون از آبادي و اعتبار افتاده و در نزدیکی آنها آبادي یا شهر دیگري پدید آمده و راه را بهسوي خود برگردانده است - «بختیاري، - 319 :1381؛ همچنان میتوان نمونههایی را مشاهده کرد که پس از گذشت قرنهاي متمادي، برجايمانده و به شیوههاي مختلف در حال بهرهبرداري و خدمترسانی است.یکی از محورهاي مواصلاتی بسیار کهن و مهم در شمال شرق فلات ایران، راهی است که شهرهاي دیر سال نیشابور و مشهد به تربتجام و هرات، نیز سرخس و مرو را به یکدیگر پیوند میدهد. این راه »طولانی که مراکز فرهنگی تاریخی متعددي را به هم ارتباط داده و ...
راه ابریشم را به هرات، ... پیوند میدهد« در طول مسیر آثار تاریخی بسیاري را در خود گنجانده است. در این مسیر منطقه سنگبست در حدود 35 کیلومتري جاده مشهد به فریمان - سیدي، - 199 : 1382 به دلیل قرار گرفتن در نقطه تلاقی راههاي نیشابور به سرخس و مرو و هرات به توس از دیرباز حایز اهمیت بسزایی بوده است - لباف خانیکی، 43 :1378؛ عرفان منش، . - 144 :1376 در این پیوند بقایاي برخی از قدیمیترین رباطها و بناهاي تاریخی خراسان در دوره اسلامی در همین نقطه قرار دارد.بیگمان »رباط سنگبست« و گورجاي ارسلان جاذب که در نخستین سالهاي قرن پنجم هجري/یازدهم میلادي احداثشده است؛ در کنار »رباط ایاز خاص« یادگار ارزشمند امیر علیشیر نوایی از قرن نهم هجري/ پانزدهم میلادي، شاخصترین آثار تاریخی این منطقه هستند که از جنبههاي مختلف بهویژه از منظر کارکرد با یکدیگر پیوند مستحکمی دارند. یکی
