بخشی از مقاله
چکيده :
يکي از اهداف اصلي برنامه ريزي کـاربري اراضـي شـهري مکانيـابي صـحيح کـاربري هـا و جداسـازي کـاربري ناسـازگار از يکـديگر و سازگارسازي آنها است . در اين زمينه سعي مي شود کاربري هايي که آلودگي از قبيل : دود ، بو ، صدا ، هوا ، خاک و ... توليد مي کنند دور از مناطق مسکوني ، فرهنگي ، اجتماعي استقرار يابند ساماندهي و آرايش دادن و منظم کردن بافت شهري بـراي تـأمين محيطـي قابل زيست از جمله مهمترين اهداف برنامه ريزي کاربري اراضي شـهري اسـت . همچنـين پيامـدهاي توسـعه ي شهرنشـيني بصـورت آلودگي آب و هوا و محيط زيست شهري ، تهديدي جدي براي سلامتي و ايمني ساکنان شهرها به شمار مي رود. امروزه مناطق شهري بعنوان کانون هاي جمعيتي و فعاليت هاي اقتصادي ، با تمرکز بالاي واحدهاي آلاينده ي محـيط زيسـت مواجـه شـده انـد. بطوريکـه موقعيت مکاني نامناسب و انواع آلودگي هاي ناشي از مشاغل مختلـف در شـهرهاي بـزرگ از جملـه شـهر تهـران ، سـلامت و آرامـش شهروندان را مورد تهديد قرار داده است ، واحد ها و مشاغلي که نوع فعاليت و مهمتر از آن ، موقعيت و نحـوه ي مـديريت آنهـا عامـل ايجاد آلودگي و مزاحمت است . بنابراين شناسايي و ساماندهي مناسب مشاغل آلاينده و مزاحم ، موضوعي مهم در مديريت شهري است .
در پژوهش حاضر ، آلودگي ها و مزاحمت هاي ناشي از مشاغل منطقه ٤ شهرداري تهران شامل : آلودگي هوا ، آلودگي صـوتي ، ايجـاد لرزش ، تجميع ضايعات و آلودگي شيميايي مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته است . روش تحقيـق ، توصـيفي - تحليلـي اسـت و داده هاي مورد نياز به روش ميداني گردآوري شده است . نتايج پژوهش نشان مي دهد که از نظر انواع آلـودگي هـا و مزاحمـت هـاي مـورد مطالعه ، واحدهاي شغلي مانند : تعميرگاه مکانيکي ، صافکاري ، تعويض روغن اتومبيل ، نجاري ، باتري سازي وضعيت نامناسـب تـري دارند ، در نتيجه بعنوان الويت هاي نخست ساماندهي و سازگارسازي تعيين شده اند. در اين مقاله ضمن بررسـي جنبـه هـاي آسـيب شناختي ناشي از فعاليت کاربري هاي مزاحم و مسأله ساز در اين محلات و ارائه راه حل هايي از جمله انتقال بعضي از اين کـاربري هـا به نقاط ديگر و جايگزين کردن کاربري هاي مانند : گردشگري ، تجاري ، فرهنگي ، مذهبي و غير ... راهکارها و رهيافت هاي لازم براي سازگارسازي و ساماندهي کاربري هاي مزاحم و ناسازگار در اين محلات معرفي شده است .
کليد واژگان : سازگارسازي کاربري ها - کاربري هاي ناسازگار( واحدهاي شغلي آلاينده ) - مدل جاذبه - مدل لاري
مقدمه :
با گسترش صنايع و افزايش جمعيت و آلودگي محيط زيست ناشي از آنها ، سازگاري مکانهاي شهري با شرايط طبيعي با مشکلات فراواني روبه رو مي ساخت از اينرو ، موضوع چگونگي استفاده از زمين براي مباحث مختلف شهري به يکي از مسائل مهم اقتصادي ، اجتماعي و کالبدي تبدبل گرديد بدين ترتيب موضوع حفظ و تقسيم و ساماندهي اراضي شهري و استفاده بهينه از آن به عنوان يکي از اهداف و محورهاي مهم اجتماعي ، برنامه ريزي و مديريت شهري مطرح مي شود با افزايش جمعيت و گسترش شهرنشيني استفاده نامطلوب از اراضي آغاز گرديد که اين امر پيامد هايي نظير فقر ، فساد ، افزايش جرم و جنايت و خطرات زيست محيطي را بوجود آورد در اين ارتباط يکي از موضوعات بنيادي در برنامه ريزي شهري ، کاربري اراضي شهري است الگوهاي کاربري اراضي به الگوي بهينه زيست در شهرها را ساماندهي مي کنند بدين ترتيب تقسيم اراضي شهري يک اقدام کالبدي نيست بلکه يکي از ارکان سازگارسازي و سامان بخشي فعاليت هاي انساني در عرصه ي فضاي شهري محسوب مي شود ، که با اهداف اقتصادي و اجتماعي مثل ايمني ، آسايش ، شرايط سياسي ، نيروهاي اجتماعي و غير سرو کار دارد فعاليت هاي انساني داراي نظام پيچيده اي است که به عملکرد افراد ، خانواده ها ، مؤسسات اقتصادي و نهادهاي عمومي مربوط مي شود هر يک از اين عوامل به فضاهاي خاص خود نياز دارند و برنامه ريزي کاربري زمين مي بايد به همه ي آنها پاسخ گويد کاربري هايي که در يک شهر استقرار مي يابند نبايد موجب مزاحمت و مانع اجراي فعاليت هاي يکديگر گردند زيرا کيفيت زندگي در مناطق شهري کاهش پيدا مي کند. ( مهديزاده ، (1385
يکي از اهداف اصلي برنامه ريزي کاربري اراضي شهري مکانيابي مناسب کاربريها و جداسازي کاربري ناسازگار از يکديگر است مثلا سعي مي شود کاربريهايي که آلودگيهايي از قبيل : دود ، بو و صدا توليد مي کنند دور از مناطق مسکوني ، فرهنگي ، اجتماعي استقرار يابند در مقابل فعاليت هايي که مکمل يکديگرند در کنار هم جا به جا مي شوند کاربريهاي سرويس دهنده با ترتيب الويت همجواري نيز مشخص مي شوند براي نمونه در ضوابط مربوط به کاربري مسکوني ، سرويس دهنده بي کالبد (فضاي باز ، گذران اوقات فراغت و کاربري تفريحي مثل پارک) بهداشتي و درماني ، آموزشي و تجاري به ترتيب الويت همجواري برخوردارند.( پورمحمدي ، ١٣٨٢)
کاربريهاي ناسازگار شهري علاوه بر ايجاد مزاحمت و کاهش رضايت شهروندان موجب بروز آلودگي هاي زيست محيطي متعددي مي شوند به گونه اي که وجود يک کاربري در مکاني نامناسب و افزايش بيش از حد وسايل نقليه حجم استفاده از سوختهاي فسيلي را بيشتر نموده و باعث انتشار بيش از حد مواد آلاينده در شهرها مي گردد ، اين مشکلات موجب عدم تعادل و تناسب کاربريها با توان محيطي شهر مي شود و زيست بوم شهر را با مخاطرات غير قابل جبراني مواجه مي سازد پراکنش فضايي اين کاربريهاي ناسازگار در محدوده شهري يکسان نبوده و برخي از منطقه ها از موقعيت نامناسب تري برخوردارند ارزيابي و الويت بندي منطقه هاي شهري مي تواند يک ديد جامع را براي توسعه آتي و برنامه هاي آينده زيست بوم پايدار شهري فراهم نمايد. ( عبادي ، ١٣٨٣)
١-روش تحقيق :
نوع تحقيق از نوع کاربردي – توسعه اي است و روش بررسي آنها توصيفي ، تحليلي و پيمايشي است ، به منظور جمع آوري اطلاعات ابتدا مطالعات کتابخانه اي که استفاده از منابع مختلف کتابخانه اي نظير کتابهاي مرجع ، مجلات ، پايان نامه هاي دانشجويان ، کتابهاي شهرسازي و ... از جمله منابع مختلفي بودند که در کتابخانه هاي مختلف مورد مطالعه قرار گرفتند فهرست کتابخانه ها عبارتند از : مؤسسه جغرافيا ، دانشکده ادبيات دانشگاه تهران ، دانشکده شهرسازي و معماري دانشگاه آزاد ، مرکز آمار ايران ، مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران ، دانشگاه تربيت مدرس ، گردآوري اطلاعات از سازمانهاي مختلف بويژه شهرداري منطقه چهار ، مهندسين مشاور فرنهاد وزارت کشور ، مرکز مطالعات و برنامه ريزي شهر تهران ، مطالعات ميداني و انجام پرسشگري از شهروندان ساکن در محلات و همچنين صاحبان مشاغل و کارگاههايي که در اين محلات مشغول فعاليت مي باشند .
در اين تحقيق جامعه ي آماري منطقه ٤ شهر تهران است که بصورت تصادفي از ١٥٢ نفر( ساکنين محلات ) با کاربري ناسازگار مصاحبه و پرسشنامه تهيه شده است .
٢-مباني نظري :
جهاني شدن شهرها و شهري شدن جهان بارزترين ويژگي قرن بيست و يکم است بويژه اينکه قسمت اعظم اين رشد شهرنشيني در قالب کلان شهرها در کشورهاي در حال توسعه از جمله « ايران » از شتاب بيشتري برخوردار است اين وضعيت بهمراه نبود نظام مديريت واحد شهري ، مديريت و برنامه ريزي شهرهاي بزرگ را با مسائل و چالش هاي عديده اي در عرصه هاي مختلف « مسکن ، ترافيک ، آلودگي ،هويت شهري ، سوداگري زمين ، ناپايداري استفاده از زمين و ... » رو به رو کرده است نحوه و ميزان استفاده از زمين و توزيع آن همواره از محورهاي اساسي شهرسازي بوده است شرايط طبيعي « شيب ،توپوگرافي ، اقليم ، منابع آب و ... » و شرايط اجتماعي و اقتصادي زمين « حقوق و مالکيت زمين ،ترکيب جمعيتي و اجتماعي ، ارزش اضافه زمين و ... » از مهمترين عوامل تعيين کننده کاربري زمين هستند بر اين اساس برنامه ريزي به منظور ساماندهي و تعادل بخشي در نحوه و ميزان استفاده از زمين روندي پيچيده ، مبهم و در عين حال دشوار است در چند دهه ي اخير با تحولات جمعيتي مواجه شده است . ( کوکبي ، ١٣٨٥)
بخش اعظم نابساماني موجود در شهر ، محصول حضور شمار فراواني از افراد مختلف و سازمانهاي خصوصي گوناگوني است که با ايده ها و اهداف متفاوت خود ، خارج از چارچوب رسمي فعاليت هاي عمومي به برنامه ريزي و طراحي شهري ، تا آنجا که سياست و کنش عمومي از عهده اش بر مي آيد خلق شهرهايي است که بصورت مکان هايي مطلوب و دلپسند ، براي رشد طيف گسترده اي از طرح و ايده ها و فرصت ها در کنار توسعه و رشد اراده هاي عمومي عمل مي کند. ( تيبالدز ، (1383
٣-تعريف توزيع کاربري زمين شهري :
برنامه ريزي کاربري زمين ، امروز برخلاف گذشته ، فقط يک اقدام کالبدي براي تقسيم اراضي شهري و تسهيل عملکردهاي آن نيست بلکه هم به عنوان هدف و هم به عنوان وسيله ، يکي از ارکان سامان بخشي به فعاليت هاي انساني در عرصه فضاي شهري محسوب مي شود استفاده بهينه از اراضي شهري نقش اساسي در تعيين الگوي توسعه و عمران شهر و دستيابي به اهداف توسعه پايدار و اعتلاي کيفيت شهر و حومه به عهده دارد براين اساس اين ملاحظات ، الگوي برنامه ريزي ساختاري – راهبردي اساسا رويکرد ديگري نسبت به موضوع کاربري زمين در پيش گرفته است در واقع ايجاد نوعي « تعادل اکولوژيک » و « عدالت اجتماعي » در روند توسعه عمران شهر است در طرح هاي ساختاري – راهبردي ، مقولات جديدي در کاربري زمين مطرح و اهميت پيدا کرده که قبلا توجه زيادي به آنها مبذول نمي شد اينکه در کنار مقولات محدود کاربري سنتي ( مثل مسکن ، صنعت ، تجارت و...) مقولاتي مثل کاربري گردشگري ، کاربري فضاي باز ، کاربري پياده راهها ، کاربري تسهيلات حمل و نقل ، کاربري مجامع عمومي و حتي کاربري کمپينگاها ، جايگاه مستقلي در طرح هاي شهري بخود اختصاص داده اند و روش ها و فنون زيادي براي برنامه ريزي و ساماندهي آنها ابداع شده است .معيارهاي تعيين سهم کاربري ها در طرح هاي ساختاري شامل مجموعه اي از معيارهاي محيطي ، اقتصادي ، اجتماعي و کالبدي است که براساس شاخص هاي کمي و کيفي تدوين مي گردد عملکرد کيفي کاربري هاي مختلف از نظر توسعه پايدار ، تأمين رفاه عمومي، گسترش عدالت اجتماعي و بهسازي سيماي شهري نيز مورد بررسي و ارزيابي قرار مي گيرد بديهي است که نحوه و ميزان استفاده از زمين بستگي به شرايط هر کشور و حتي هر شهر دارد در واقع برنامه ريزي براي کاربري زمين و شکل گيري نظام واقعي آن در هر جامعه شهري ، بازتاب تأثير متقابل عوامل و نيروهاي مختلفي است که بر روند تقسيم و توزيع کاربري ها و تعيين نسبت ها و سرانه هاي آنها دخالت دارند هر چه زمينه ها و پيش شرط هاي لازم براي نظارت وهدايت توسعه شهري بيشتر ايجاد شود امکانات تهيه و اجراي برنامه کاربري زمين بصورت مطلوب و موفق آماده تر خواهد شد در الگوي برنامه ريزي راهبردي – ساختاري که بر نگرش سيستمي استوار است اهداف و سياست هاي کاربري زمين در جهت تلفيق اهداف کالبدي با اهداف اقتصادي – اجتماعي ارتقا يافته و وظايف برنامه کاربري زمين از تهيه نقشه کاربري زمين ، جدول کاربري زمين و جدول سرانه ها به سمت اهداف راهبردي يعني ساماندهي فضايي فعاليت ها براساس آمايش سرزمين ، توسعه پايدار ، رفاه عمومي و کيفيت زندگي معطوف شده است . ( مهديزاده ، ١٣٨٥)
٤-اهداف برنامه ريزي کاربري اراضي شهري :
استفاده از زمين در دراز مدت بايد از نظر اقتصادي ماندگار و از نظر اجتماعي مورد پذيرش باشد ، چرا که يکي از اهداف اصلي برنامه ريزي ، استفاده موثر و مناسب از منابع موجود است در بحث برنامه ريزي کاربري اراضي همواره مطلوبترين نوع استفاده از اراضي مورد نظر مي باشد بطوريکه بيشترين فايده و کمترين هزينه را عايد جامعه کند بطور کلي اهداف اصلي در برنامه ريزي کاربري اراضي با ملاحظه توسعه پايدار عبارتند از:پايداري ،کارايي ، برابري ( عسگري، رازاني ، رخشاني ، (1381
٥-معيارهاي لازم در برنامه ريزي کاربري اراضي شهري :
٦-طبقه بندي کاربري هاي شهري :
طبقه بندي بر مبناي طرح هاي شهري « جامع ، تفصيلي ، مادي »
طبقه بندي بر حسب تقسيمات شهر : « محلات مسکوني ، بازار ،مراکز تجاري شهر ،مراکز اداري شهر ، باغات »
طبقه بندي بر مبناي عملکردي : « مناطق صنايع سنگين ، عملکردهاي عمده و بزرگ ، تفريحي ، عمده فروشي ، عملکردهاي اداري »
طبقه بندي ترافيکي : «عملکردهاي با جذب سفر روزانه دائم زياد ، متوسط ، کم »
طبقه بندي براساس گروههاي درآمدي
زونينگ « لگوي آمريکا »
طبقه بندي از لحاظ حوزه ي نفوذ کاربري
طبقه بندي از نظر مالکيت : « خصوصي – عمومي و غير... »
طبقه بندي از نظر فعاليت : « مسکوني – تجاري – صنعتي »
طبقه بندي از نظر تقسيمات سلسله مراتبي : « واحد همسايگي ، محله ، ناحيه ، منطقه ، حوزه ، شهر »
طبقه بندي از نظر همجواري : مثبت « مجاز » منفي «غير مجاز » با شرايط خاص ( رضويان ، ١٣٨١)
در مورد آخرين شماره همجواري فعاليت ها از نظر سازگاري و يا ناسازگاري مطرح است و اينکه چه فعاليت هايي مي توانند در کنار يکديگر بدون مزاحمت و آلودگي فعاليت داشته باشند.
٧-معني ناسازگاري کاربري شهري :
در نظر اول مفهوم ناسازگاري کاربري هاي شهري ، در ذهن انسان کاربري هاي نظير منابع آلوده ساز در شهر مجسم مي شود ، ليکن ناسازگاري از ابعاد بزرگ و نامتناسب هندسي ، آمد و شدهاي سنگين روزانه ، انتشار انواع آلودگي ها نيز پديد مي آيند صنايع بزرگ ، پايانه ها ، ميادين ، انبارها ، ترمينال ها ، بيمارستان ها ، مراکز بزرگ دولتي و انواع کاربري هاي فرامنطقه اي و گاه فراشهري که وجود خود را به اشکال مختلف به شهر تحميل نموده اند مشکلات فراواني در بافت شهري ايجاد مي نمايند.( جهانشاهي ، ١٣٨٢ )
در شهرهاي قديم ايران نحوه استقرار واحدهاي توليدي و خدماتي ، اصولا به نوعي سلسله مراتب عملکردي و انطباق فعاليت با مکان « براساس اصل فرد مداري » با مراعات مقياس انساني ، استوار بوده است به همين دليل در شهرهاي قديم به طور کلي ، مکان گزيني و ساماندهي مراکز فعاليتي متناسب با نوع ويژگي عملکردي آن ، فعاليت انجام مي شد و در نتيجه آلودگي و يا مزاحمت کمتر رخ مي نمود اما در تحولات جديد شهرنشيني به دليل رشد سريع و بي رويه توسعه شهري تمرکز گسترش صنايع و خدمات ، توليد و ... پيدايش مشاغل و خدمات جديد و رواج وسايل حمل ونقل ماشيني ، مکان گزيني و ساماندهي کاربري ها را با مسائل و مشکلات جديدي رو به رو شده و ايجاد تعادل ميان فعاليت و فضا را بسيار دشوار ساخته است .( جهانشاهي ، ١٣٨٣ )
٨-معني سازگارسازي و ساماندهي کاربري شهري :
سازگارسازي کاربري هاي شهري متأثر از اين ديدگاه است که فعاليت کل کاربري هاي استقرار يافته در يک منطقه ، نبايد در ارائه ي خدمات مزاحم و مانع يکديگر باشند بررسي سازگاري کاربري هاي شهري ، به آن دليل است که در مناطق توسعه يافته شهري و در حال توسعه ، ايجاد يک کاربري جديد طوري باشد که بيشترين تعامل و ارتباط مثبت را با واحدهاي همسايه داشته باشد ؛ يعني بررسي سازگاري بين کاربري ها براي اطمينان از اينکه با توسعه شهر هر کاربري جديد ، همسايه خوبي براي ساير همسايه ها خواهد بود صورت مي گيرد براي اين کار ، ويژگي هاي هر کاربري شهري ، روابط ميان کاربريها با يکديگر و تأثيراتي که کاربريها بروي يکديگر دارند ، بطور کامل بررسي و در نهايت ، عوامل زير بعنوان عوامل مؤثر در سازگاري و ناسازگاري کاربريها استخراج گرديد :١- آلودگي صوتي ٢- آلودگي هوا ٣- امنيت عمومي ٤- راحتي و آسايش ٥- زيباشناسي. واژه ساماندهي را ميتوان استفاده مطلوب از امکانات موجود ، ضمن حفظ و نگهداري بافت موجود معنا کرد که براي حل مشکلات در مقياس محله يا منطقه تلاش مي نمايد تا به هدف حداقل هزينه و کمترين تخريب ناموزوني ها و نارسايي هاي بافت موجود را از پيش روي بردارد. تعريف و درک ساماندهي ، امري نسبي است نه مطلق ، که در واقع مشابهت هاي فراواني با طرح هادي پيدا مي کند اما با قدرت اجرايي بيشتر از آنجا که در ساماندهي با بافتي زنده و حاضر روبه رو هستيم براي دست يافتن به راه حل بهينه بايد مسائل و مشکلات را شناسايي نموده و سپس با توجه به امکانات زماني ضمن بکارگيري مطلوب و مناسب آنها ، طرح را ايده آل نموده و در عين حال بايستي توجه داشت که تمام مشکلات و مسائل را در يک مرحله و در يک طرح نمي توان حل نمود و لذا مي بايست امر برنامه ريزي و ساماندهي تداوم يابد. ( سعيدنيا ، ١٣٨٢)
جدول ١-١ : روش هاي منطقه بندي در برخي از شهرهاي جهان
مأخذ : وزارت مسکن و کار هندوستان ( فرنهاد ، ١٣٨١ ، ص ١٨٢)
• در طرح قاهره صنايع به گروههاي خدماتي سبک بدون آسيب ، آسيب زا و صنايع سنگين ( آسيب زا يا بدون آسيب ) تقسيم شده اند.
جدول ١-٢ : انواع روش هاي منطقه بندي صنعتي در شهرهاي هندوستان
مأخذ : وزارت مسکن و کار هندوستان ( فرنهاد ، ١٣٨١ ، ص ١٨٥ )
جدول ٢-٣ : الگوي پيشنهادي منطقه بندي در هندوستان ( در آخر تجربه آمريکا و بالاي قسمت آسيب شناسي )
مأخذ : وزارت مسکن و کار هندوستان ( مهديزاده ، ١٣٨٥ ، ص ٢٥ )
٩-منطقه مورد مطالعه :
منطقه چهار تهران با گستره ديد دامنه هاي البرز و سطوح سبز گسترده در درون و حريم منطقه همچون دره هاي سد لار ، لتيان و دره هاي سرسبز فشم ، اوشان و ميگون و مناطق ورزشي تفريحي دربندسر ، شمشک و آبعلي را در شرق کلان شهر تهران واقع شده است .از طرف شمال ، به خط ١٨٠٠ و حريم منطقه يک ،از طرف غرب ، در حدود خيابان لنگري با منطقه يک ودر پاسداران با منطقه سه ، از طرف جنوب با مرز خيابان رسالت با مناطق هفت وهشت و در محدوده خيابان دماوند با منطقه سيزده از طرف شرق به حريم منطقه چهار محدود ميشود. بدين ترتيب منطقه چهار با مناطق يک ، سه ، هفت ، هشت و سيزده داراي بدنه مشترک و همجوار است . شهرداري منطقه چهار به عنوان يکي از پرجمعيت ترين ، وسيعترين ، مهاجرپذيرترين ، پرساخت و ساز ترين ، دارنده بزرگترين حريم با دارا بودن پارک جنگلي لويزان و همچنين با ويژگيهايي چون وجود نابرابري اجتماعي - اقتصادي شديد در آن ، جوان بودن ميانگين سني جمعيت ، وجود اقشار آسيب پذير در محله هايي همچون خاک سفيد ، شميران نو ، شيان و ... از ساير محله هاي تهران قابل تمايز و تفکيک است .
نقشه تهران با تفکيک منطقه چهار ( منبع : همشهري آنلاين )
