بخشی از مقاله
چکیده
از بین رفتن بخش زیادی از محصولات کشاورزی و اتلاف آن ها از چرخه تولید تا مصرف رایج می باشد، طوری که به طور متوسط 35 درصد از محصولات کشاورزی در ایران ضایع می شوند و این مقدار غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است.ضایعات کشاورزی در سه مرحله پیش از برداشت، برداشت و پس از آن روی می دهد.جابه جایی نامناسب در زمان رساندن محصول به بازار موجب آسیبهای مکانیکی محصول میشود و امکان فعالیت و رشد ریززنده ها را فراهم می کند.
در مرحله نگهداری در انبار نیز عدم کنترل شرایط محیطی سبب افت کمی و کیفی میگردد.کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نیاز به برنامهریزی هماهنگ با جمیع عوامل مؤثر دارد.افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی ومحدودیت منابع آبی در بسیاری از نواحی امکان پذیر نیست بنابراین برای تأمین مواد غذایی باید بهره وری از عوامل تولید به ویژه آب و خاک افزایش و ضایعات مواد غذایی کاهش یابد.
عوامل ایجاد کننده ضایعات کشاورزری
دلایل اصلی تولید ضایعات در محصولات کشاورزی بویژه میوه ها، سبزیها و محصولات غدهای در زیر شرح داده میشود:
1. ضایعاتی که منشأ فیزیکی دارند و بر اثر آب و هوای نامطلوب مانند گرما یا سرمای بیش از حد یا ناکافی به وجود می آیند. در بسیاری موارد شرایط محیطی نامناسب سبب ضایع شدن محصول ذخیره شده میگردد.
2. عوامل فیزیولوژیکی که موجب پیری محصول در طول مدت نگهداری در انبار می شود و به علت واکنش های طبیعی یعنی بیوشیمیایی یا شیمیایی به وجود می آید، در بسیاری موارد فرآورده های نهایی و حد واسط این واکنش ها نا مطلوب بوده، موجب افزایش قابل توجه در افت ارزش غذایی محصولات کشاورزی میشود.
3. آسیب هایی که منشأ بیولوژیکی یا میکروبیولوژیکی دارند و بوسیله حشرات، باکتری ها، کپک ها، مخمرها، ویروس ها، جوندگان و دیگر حیوانات به وجود میآیند.
4. آسیب های مکانیکی که به علت نبود روش های مناسب در طول دوره برداشت، بسته بندی و حمل و نقل منجر به زخم های پوستی، خراش، شکستگی، فشردگی و لهیدگی میوه و سبزی ها می گردند به طوری که مستعد فعالیت و رشد ریززنده ها می شوند، جابه جایی نامناسب در زمان رساندن محصول به بازار موجب زخمی شدن و آسیب های مکانیکی شده مزایای سرد کردن پس از برداشت را کاهش می دهد.
از طرف دیگر بر اثر صدمه دیدن بافت سلولی فعالیت آنزیم ها تا حد زیادی افزایش یافته و محصول آسیب می بیند. به طور کلی ضایعات پس از برداشت محصولات غیر دانه ای در کشورهای در حال پیشرفت در مرحله جابه جایی، حمل و نقل، انبارداری و فرآوری و در محصولات دانه ای در مرحله خشک کردن و ذخیره سازی رخ میدهد.
ضایعات ناشی از عوامل اجتماعی و اقتصادی
سیاستگذاریها
شامل شرایط سیاسی خاصی می شود که در آن یک راه حل تکنولوژیکی کافی نیست یا برای به مرحله اجرا گذاشتن آن با مشکلاتی روبرو است. برای مثال نبود اطلاعات و برنامهریزی ضعیف در رابطه با مدیریت منابع انسانی، اقتصادی و علمی از جمله این موارد است که سبب ضایعات غذایی میگردد.
منابع
کمبود منابع انسانی، اقتصادی و فنآوری جهت گسترش برنامههای مورد نیاز برای جلوگیری یا کاهش ضایعات پس از برداشت مواد غذایی.
آموزشی
نبود اطلاعات کافی از اصول علمی مربوط به نگهداری، فرآیند، بستهبندی، حمل و نقل و توزیع محصولات غذایی.
خدماتی
ناکارآمدبودن سازمانها و نهادهای تجاری دولتی یا خصوصی برای بازاریابی محصولات.
حمل و نقل
تجهیز نبودن وسایل حمل و نقل محصولات خام به ویژه میوهها و سبزیها به سیستم خنک کننده، موجب آسیب دیدن حجم زیادی از آنها میشود.
نقش مراحل گوناگون در اتلاف محصولات کشاورزی
تولید
در رابطه با محصولات دامی تولید مواد اولیه سالم از دام زنده آغاز می گردد. بازرسی قبل و پس از کشتار زمان تولید گوشت و معاینه دام های شیری در زمان تولید شیر و به کار بستن روش های صحیح و بهداشتی دوشش و سردکردن شیر از جمله اقدامات ضروری برای جلوگیری از رشد ریززنده ها و تغییرات شیمیایی نامطلوب در محصول و به عبارت دیگر افزایش کیفیت و ماندگاری آن می باشد.
در رابطه با مواد غذایی با منشأ گیاهی باید محیط را برای رشد و نمو و تکثیر آفت ها و عامل های بیماریزا نامساعد ساخت. از روش های کاهش ضایعات قبل از برداشت محصولات کشاورزی، می توان به تناوب یا گردش زراعی، شخم و از بین بردن بقایای محصول و گیاهان خودرو، تاریخ کاشت مناسب، انتخاب بذر و نهال سالم و استفاده از گونه ها و ارقام مقاوم در برابر آسیب حشرات و بیماریها، ضدعفونی کردن خاک و استفاده از مقادیر مناسب کود اشاره کرد.
نگهداری در انبار
بیشتر فرآورده های کشاورزی فصلی هستند و پس از برداشت باید در انبارها و سیلوها نگهداری شوند. افزون برآن کشاورزان برای تامین نیاز خود به انبار کردن محصولات کشاورزی نیاز دارند ضمن این که انبار کردن محصولات کشاورزی جهت برقراری تعادل در عرضه و تقاضا امری ضروری است از طرفی با همه اقدام ها و فعالیت هایی که در کشورهای گوناگون برای توسعه اقتصادی و افزایش رشد کشاورزی به عمل می آید مقدار زیادی از محصولات به علت نبود شرایط مناسب نگهداری از بین میروند و از این راه زیانهای فراوانی به تولیدات کشاورزی وارد میشود.
فرآوری
یکی از علت های مهم وجود ضایعات و یا افت کیفیت در محصولات کشاورزی عدم توسعه فعالیت های صنعتی و تبدیلی است. به کمک فرآوری می توان موجب کاهش حجم و وزن مواد اولیه شد و آنها را به اشکالی که از نظر عملی و اقتصادی قابل حمل تر و قابل مبادلهتر باشد تبدیل نمود. برای حفظ خواص فیزیکی و کیفیت مواد اولیه صنایع تبدیلی باید دقت ها و مراقبت های ویژهای در جریان حمل و نقل، تخلیه و نگهداری آنها به عمل آید و سرعت خاصی به کار گرفته شود که در دیگر صنایع تا این حد مطرح نبوده و ضرورتی ندارد تا مقدار ضایعات تا حد امکان کاهش یابد.
پیشنهادات برای افزایش بهرهوری
برای افزایش بهره وری از عوامل تولید کشاورزی باید در زمینه کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، بهبود تولید آنها و متعادل کردن مصرف به صورت منسجم و هماهنگ برنامهریزی و اقدام نمود.
1. انجام عملیات زراعی مناسب، شامل تهیه زمین، عملیات داشت، مبارزه با آفات و بیماری ها، استفاده بهینه از کود و سم های شیمیایی و برداشت محصول در زمان مناسب آن ضایعات برداشت و قبل از آن را کاهش میدهد.
2. از نظر مقاومت به فساد بین محصولات دانه ای شامل غلات و دانه های روغنی و محصولات فاسد شدنی شامل میوه، سبزی و گیاهان غده ای بصورت طبیعی تفاوت های اساسی وجود دارد هر چند در حالت کلی در تمامی این محصولات نیازهای اولیه مانند زمین، آب، کود و دیگر نهاده ها یکسان خواهد بود ولی به کارگیری برنامه مجزایی برای جلوگیری از ضایعات مراحل پس از برداشت آنها ضروری است.
