بخشی از مقاله
چکیده
امروزه یکی از بزرگترین چالشهای پیشروی جامعه بشری که مورد توجه اهمیّت بسیاری قرار گرفته؛ مسألهامنیّت و سلامت غذایی جمیعت روبهرشد دنیا، است. بحرانجمعیّت از یکسو و محدودیت منابع اولیه تولید از سویی دیگر، سبب حرکت به سمت رهیافتهای جایگزین کشاورزی متعارف شده است، بهطوریکه توسعه کشاورزی ارگانیک، بهعنوان راهکاری نوین در راستای تولید مواد غذایی ارگانیک، یکی از بخشهایی است که بالاترین رشد را در صنعت مواد غذایی جهان دارا می باشد، مطرح گردیده است. پژوهش حاضر به واکاوی جایگاه ترویج و آموزش کشاورزی در توسعه کشاورزی ارگانیک در جهت امنیّت غذایی و ارتقای سلامت جامعه، از طریق مطالعه و بررسی منابع کتابخانهای و اسنادی مرتبط پرداخته است.
نتایج پژوهش حاکی از آن است که ترویج و آموزش کشاورزی، از جمله مهمترین و تاثیرگذارترین نهادهایی است که میتواند سبب ارتقای آگاهی، دانش، بینش و مهارت کشاورزان بهعنوان تولیدکنندگان مواد غذایی نسبت به تولید محصولات ارگانیک شود، بهگونهای که مروجان کشاورزی با دسترس قراردادن اطلاعات صحیح و دقیق پیرامون محصولات ارگانیک به کشاورزان و همچنین ارائه برنامههای آموزشی- ترویجی مناسب، سبب میشوند که کشاورزان با آگاهی و دانش بیشتری نسبت به کاشت محصولات ارگانیک و همچنین استفاده از سموم و کودهای شیمیایی تصمیمگیری کنند؛ بهگونهای که هم امنیّت غذایی جامعه تامین شود و هم سلامت انسانها و محیط زیست حفظ گردد.
واژگان کلیدی:امنیّت غذایی، کشاورزی ارگانیک، ترویج و آموزش کشاورزی.
مقدمه
نقش مهم و اساسی بخش کشاورزی در هر کشوری، تولید مواد غذایی مورد نیاز مردم آن کشور است. البته کشاورزی در سایر زمینهها از قبیل؛ اشتغال، تولید مواد اولیه برای صنعت صادرات نیز نقش بزرگی ایفا میکند، اما تمرکز و اهمیّت آن در تولید مواد غذایی است که اگر قادر باشد در این زمینه به خوبی نقش خود را ایفا کند، کمک شایانی به توسعه کشور مینماید - قدیمی و همکاران، . - 1391 از سوی دیگر، مسلهأ سلامت و کیفیّت مواد غذایی یکی از چالشهای فراروی جوامع است - شریفیمقدم،. - 1389
کشاورزی بعد از انقلاب سبز و گسترش تفکر افزایش عملکرد محصول در واحد سطح از طریق ترویج استفاده از ارقام پربازده، آفتکشها و کودهای شیمیایی مشکلات زیادی را در جهان و بهویژه در ایران برای منابع طبیعی - اتلاف و خسارت به محیط زیست و منابع، تخریب زیستگاههای اکولوژیک، مصرف بیرویه کودهای شیمیایی و آفتکشها، ترکیبات هورمونی و مواد نگه دارنده، افزایش ضایعات محصولات کشاورزی و غیره - به وجود آورده است - ملکزاده و همکاران، . - 1389
همچنین بروز انواع نقایص مادرزادی، تولد نوزادان با وزن کم، سقط جنین، بلوغ زودرس و یا دیررس، کاهش باروری و یا ناباروری، تغییر در سرعت متابولیسم، اختلال در سیستم غدد داخلی، ضعف عضلانی، کاهش حافظه، آسیب به سیستم عصبی و مغز، کاهش کارایی سیستم ایمنی بدن از دیگر آثار سوءمصرف محصولات کشاورزی و دامی دارای بقایای ترکیبات شیمیایی میباشد - رنجبرشمس و امیدینجفآبادی، . - 1393 مقدار مصرف کودهای شیمیایی در دنیا 135 میلیون تن است که 20 میلیون تن - معادل 15 درصد - از آن متعلق به آمریکا میباشد که به همین صورت در طی سالهای1950-1960 مصرف جهانی کودهای شیمیایی در جهان بیش از 2 برابر شده است - اکبری، . - 1387 این در حالی است که در ایران مصرف سرانهی سم در محصولات کشاورزی، به ازای هر نفر، 400 گرم و همچنین میزان مصرف کود شیمیایی از 2/5 به 3/5 میلیلون تن در 10 سال گذشته افزایش داشته است
که باقیماندههای این مواد، علاوه بر آلوده کردن آبهای زیرزمینی و هوا، جذب گیاهان و درختان شده و بخشی از آن در محصولات کشاورزی رسوب کرده و در طی مصرف، به بدن انسان منتقل میشود - میرسلیمی و همکاران، . - 1393 که با توجه به نقش مهم کشاورزی در تأمین مواد غذایی و نقش مهم آن در اشتغالزایی و پیامدهای عنوان شده برای کشاورزی متداول، ضرورت دارد که در کشاورزی معمول تغییراتی جهت کاهش مصرف نهادههای شیمیایی و کاهش خسارات وارد شده به منابع طبیعی و محیط زیست و همچنین بهبود کیفیّت محصولات کشاورزی، به کشاورزی ارگانیک به-عنوان یکی از مهمترین سیستمهای کشاورزی جایگزین برای تولید مواد غذایی سالم و بدون هرگونه مواد شیمیایی توجه شایانی شود - قدیمی و همکاران، . - 1391 در همین راستا پژوهش حاضر به واکاوی جایگاه ترویج و آموزش کشاورزی در توسعه کشاورزی ارگانیک در جهتامنیّت غذایی و ارتقای سلامت جامعه میپردازد.
روش تحقیق پژوهش حاضر، با استفاده از گردآوری، مرور و مطالعه منابع کتابخانهای و اینترنتی و به عبارتی دیگر با رویکردی اسنادی انجام شده است که در طی آن مفاهیم؛کشاورزی ارگانیک، امنیّت غذایی و غیره مورد بررسی قرار گرفته است و اشارهی کوتاهی بهوضعیت امنیّت غذایی جهان و ایران شده است. همچنین به بررسی موضوعاتی از قبیل؛ نقش کشاورزی ارگانیک در توسعه پایدار، چالش های پیش روی توسعه کشاورزی ارگانیک، ارتباط توسعه کشاورزی ارگانیک و امنیّت غذایی و نقش ترویج و آموزش کشاورزی در توسعه کشاورزی ارگانیک پرداخته شده است.
کشاورزی ارگانیک با توجه به مشکلات سیستمهای کشاورزی متداول، رویکرد کشاورزی زیستی در دو دهه اخیر بهطور فزایندهای در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از کارشناسان این رویکرد را پاسخی برای کاهش یا رفع مشکلات کنونی کشاورزی در دنیا در نظر گرفتهاند. کشاورزی زیستی شیوهای از کشت و کار کشاورزی است که بر مبنای اصول بومشناختی - اکولوژیک - استوار است، به همین خاطر برای تبیین و تعریف این شیوه از تولید کشاورزی از تعابیر و اصطلاحات بیولوژیک - زیستی - و کشاورزی بومشناختی - اکولوژیک - نیز استفاده میشود - رضایی و صفا، . - 1391
کشاورزی ارگانیک، بهوسیلهی نورث برن در سال1940 مطرح شد. وی نخستین فردی بود که واژه »ارگانیک« را بهکار برد - شریفیمقدم، . - 1389 کشاورزی ارگانیک را میتوان یک دیدگاه جامع از کشاورزی دانست که هدف آن انعکاس روابط متقابل ژرف بین موجودات زنده مزرعه، تولیدکشاورزی و محیط است. این نوع کشاورزی یک اگرواکوسیستم پایدار و ماندگار با تعادلی مناسب را توصیف میکند، به-طوری که بر منابع تجدید شونده محلی استوار بوده و براساس یک دیدگاه جامع بنا نهاده شده است که ابعاد اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی تولید کشاورزی را، هم از بعد محلی و هم از بعد جهانی با یکدیگر تلفیق مینماید. در کشاورزی ارگانیک، طبیعت بهعنوان یک کل، با ارزشهای ذاتیش در نظر گرفته میشود و انسان دارای یک مسئولیت اخلاقی برای کشت به شیوهای است که چشم انداز کشت شده، یک منظره طبیعی مثبت را ایجاد نماید - Danish Research Center for Organic . - Farming, 2000
همچنین کشاورزی ارگانیک بر حفظ تعادل اکولوژیکی و تقویت فرآیندهای بیولوژیکی تأکید دارد که سبب پایداری و توانایی اکوسیستمهای زراعی میشود. کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمونها و دستکارهای ژنتیکی استفاده نمیشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت، داشت و برداشت با استفاده از موارد طبیعی مانند کود زیستی و کمپوستها، حشرات سودمند و میکروارگانیسمهای سودمند انجام می-شود - سبزواری، - 1383 و بهعبارتی محصول کشاورزی ارگانیک، محصولی است که بدون استفاده از مواد شیمیایی، آفتکشها، افزودنیهای غذایی و طعم دهندهها یا ترکیبات آروماتیک تولید میشود - اکبری و همکاران، - 1387
و در کنار همه این عوامل، مدیریت منابع زیستی و تولید محصولات کشاورزی، به روشی کاملأ پایدار و مطابق با زیستبوم تولید میشود که در آن سلامت خاک، گیاه، انسان و سیاره زمینعنوانبه یک موجود زنده یکپارچه، اصول پایداری زیستی، کمیّت و کیفیّت محصولات از تولید تا فرآوری و انتقال به مصرفکننده مد نظر است - سبزواری، . - 1383 بنابراین میتوان اذعان داشت، کشاورزی ارگانیک بر حفظ تعادل اکولوژیکی و تقویت فرایندهای بیولوژیکی تاکید دارد که سبب پایداری و توانایی اکوسیستمهای زراعی میشود و تولید مواد غذایی ارگانیک یکی از بخشهایی است که بالاترین رشد را در صنعت مواد غذایی جهان دارا میباشد - کریمی و همکاران، . - 1390
با توجه به ماهیت کشاورزی زیستی، اهداف متعددی برای این شیوه کشاورزی در نظر گرفته شده است که برخی از مهمترین آنها عبارت از؛ تولید مواد غذایی با کیفیت عالی و مطلوب، به اندازه کافی؛ کنش متقابل میان بهبود ساختار و افزایش سطح زندگی با سامانهها و چرخههای زیست محیطی؛ گسترش اثر سامانههای تولید فرآوری ارگانیک بر توسعه اجتماعی و بومشناختی؛ توسعه سودآوری و ماندگاری زیستبوم آبزیان؛ نگهداری و توسعه بلند مدت حاصلخیزی خاک؛ نگهداری و تنوع ژنتیکی در سامانه تولید و پیرامون آن، مشتمل بر حفاظت گیاهان و زیستگاههای وحش؛ توسعه کاربرد درست و مراقبت مناسب از منابع آب و همه موجودات زنده درون آنها؛ ایجاد تعادل موزون میان کشاورزی و دامپروری؛ کاهش و به حداقل رساندن هر گونه آلودگی در سامانه تولید؛ فرآوری تولیدات زیستی با استفاده از منابع تجدید شونده؛
تولید محصولات و فرآوردههایکاملاً زوالپذیر زیستی؛ برآوردن نیازهای اساسی یک زندگی با کیفیت، همراه با احساس رضایت از یک محیط کار سالم برای همه افراد درگیر در کار تولید و فرآوریزیستی؛ توسعه یک زنجیره کامل از تولید، فرآوری و توزیع که برآورنده عدالت اجتماعی و پاسخگوی بوم شناختی باشد؛ استفاده بهینه از نیروی انسانی شاغل در بخش کشاورزی؛ برقراری امنیت غذایی متناسب با رشد جمعیت؛ ایجاد و افزایش درآمد و اشتغال به ویژه در مناطق روستایی؛حفاظت و حمایت از منابع کشاورزی، طبیعی و محیط زیست میباشند - رضایی و صفا، . - 1391
چالش های پیش روی توسعه کشاورزی ارگانیک اگرچه بوجود آمدن کشاورزی ارگانیک در راستای کاهش و حذف مشکلات و محدودیت های کشاورزی متعارف بوده است و فلسفه پیدایش این نوع کشاورزی، کاهش مصرف ترکیبات شیمیایی و آفتکشها در تولیدات کشاورزی جهت تضمین سلامتی و بهداشت انسان می باشد؛ اما کشاورزی ارگانیک نیز در عمل با محدودیت ها و مشکلاتی مواجه می باشد.
با توجه به اهمیت موضوع توسعه کشاورزی ارگانیک بهویژه در کشورهای در حال توسعه با مسایل و چالشهای متعددی در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و غیره مواجه شده و شیوههای مرتبط با آن به شکل مناسبی از سوی کشاورزان مورد پذیرش قرار نگرفته است - رضایی و همکاران، . - 1391 توسعه کشاورزی ارگانیک نیاز به عواملی چون آگاهی و اطلاعات، گرایش و تمایلات فردی و مهارتهای فنی، تکنولوژیکی و مدیریتی، مسائل اجتماعی و عوامل نهادی مانند قوانین و مقررات، بازارها و حمایتهای دولتی مورد توجه دولتها و سیاستگزاران دارد - خالدی و امجدی، . - 1390 همچنین عدم آگاهی کشاورزان، عدم حمایتهای دولت و تضمین بازار برای محصولات ارگانیک با قیمت مناسب از دیگر موانع کشاورزی ارگانیک میباشد - مرادی و همکاران، . - 1390 اما موانع و مشکلات توسعه کشت محصولات ارگانیک از دید کشاورزان ارگانیک کار شامل مسائل زیرساختی، مسائل اقتصادی، ضعف دانش و آگاهی کشاورزان، مسائل مدیریتی، مسائل حمایتی و موانع انگیزشی و نگرشی می-باشد - پاپزن و شیری، . - 1391
معمولسازی کشاورزی ارگانیک به تنهایی نمیتواند همه مسائل تولید را برطرف نماید. اگر چه در بیشتر مواردی که زمینهای کشاورزی بر اثر تداوم عملیات رایج کشاورزی نامناسب از بین رفتهاند، کشاورزی ارگانیک عملی ترین راهکارهای اصلاح، تقویت و نوسازی آنها را ارائه می دهد اما در جاهایی که کشتگاه و محیط طبیعی پیرامون آن به سختی دچار آسیب شدهاند، وسیله قرار دادن کشاورزی ارگانیک، به تنهایی نمیتواند ضامن تجدید حیات و احیاء باروری باشد - سبزواری، . - 1383
فواید کشاورزی ارگانیک در راستای سلامت جامعه سیستم کشاورزی متداول یا مرسوم با کاربرد بیرویه نهادههای شیمیایی، محیط زیست را ویران کرده و منابع طبیعی را دچار تحلیل می کنند. تاکنون راهبردهای متفاوتی برای حل مسائل کشاورزی متداول مطرح شده است؛ که از آن جمله توانمی به کشاورزی ارگانیک اشاره نمود. کشاورزی ارگانیک سیستمی است که چرخه اکولوژیکی و افزایش فعّالیّت خاک را بهبود و ارتقاء میبخشد و کمترین استفاده از نهادههای شیمیایی با هدف سلامت و کیفیّت محصولات تولیدی درون مزرعه را مد نظر دارد - شنگلینجفآبادی و آجیلی، . - 1391
با توجه به ماهیت و ویژگیهای منحصر بهفرد کشاورزی ارگانیک، توسعه این سیستم کشاورزی میتواند مزایای مختلفی را با خود به همراه داشته باشد که برخی از مهمترین آنها شامل افزایش عملکرد انواع تولیدات کشاورزی، امکان افزایش صادرات محصولات، بهبود وضعیت تغذیه و سلامت افراد جامعه، بهبود مدیریت منابع و استفاده پایدار از آنها و غیره میشوند - رضایی و همکاران، . - 1391 در کشاورزی ارگانیک آب توسط مواد شیمیایی
