بخشی از مقاله
نقش ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری و ضایعات محصولات کشاورزی
چکیده:
در جریان توسعه بخش کشاورزی به دلیل افزایش روز افزون جمعیت و محدودیت منابع، لزوم استفاده بهینه از منابع و ارتقای بهره وری عوامل تولید از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا ترویج و آموزش کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین ارکان و پایه های کشاورزی نوین می تواند در بهره وری و ضایعات کشاورزی و در کل بهبود شرایط زندگی کشاورزان نقش موثری داشته باشد. هدف اصلی از این مقاله تعیین نقش ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری و ضایعات کشاورزی است. با توجه به اینکه متاسفانه شاخص های بهره وری خصوصا" در بخش کشاورزی به دلایل مختلف طی سالهای اخیر کاهش یافته لذا بررسی هر چه دقیقتر مسئله بهره وری و ضایعات کشاورزی و توجه جدی و مطالعه و تحقیق درباره بخشهای اثرگذار بر آن نظیر ترویج و آموزش کشاورزی ضروری می نماید. تحقیق حاضر از نوع مطالعات کتابخانه ای و اسنادی است که به کمک منابع انتشاراتی موجود، مبانی اصلی و چارچوبهای نظری لازم ارائه شده با برداشتها و تحلیلهای کارشناسانه تلفیق و ادغام گردیده است. در ادامه بحث حول شش محور شناسایی وضعیت بهره وری و ضایعات کشاورزی در ایران، نقش ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری، نقش ترویج و آموزش کشاورزی در ضایعات کشاورزی، رابطه ترویج و آموزش کشاورزی، بهره وری و ضایعات کشاورزی، عوامل محدود کننده بهره وری و ضایعات کشاورزی و عوامل بهبود بهره وری و کاهش ضایعات کشاورزی ادامه می یابد و از این مباحث نتیجه گرفته می شود که به صورت کلی وضعیت بهره وری و ضایعات کشاورزی به هیچ عنوان مناسب نبوده و ترویج و آموزش کشاورزی می تواند به صورت کاملا مستقیم و موثر بر افزایش بهره وری و کاهش ضایعات کشاورزی نقش داشته باشد. در انتها نیز با شناختن عوامل محدود کننده و بهبود دهنده بهره وری و ضایعات کشاورزی می توان دریافت که با برنامه ریزی صحیح و توجه به این عوامل می توان گامهای موثری در جهت بهبود وضعیت بهره وری و ضایعات کشاورزی برداشت. در پایان نیز پیشنهاداتی عملی در جهت بهبود وضعیت بهره وری و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی جهت استفاده کارشناسان و مجریان بخش کشاورزی ارائه گردیده است.
واژه های کلیدی: ترویج و آموزش کشاورزی، بهره وری، ضایعات کشاورزی
مقدمه:
در جریان توسعه بخش کشاورزی به دلیل افزایش روز افزون جمعیت و محدودیت منابع، لزوم استفاده از منابع و ارتقای بهره وری عوامل تولید از اهمیت فراوانی برخوردار است تا بدینوسیله بخش کشاورزی علاوه بر پاسخگویی به نیازهای روز افزون محصولات غذایی، بتواند سایر وظایف خود را در جریان توسعه اقتصادی به خوبی انجام دهد. همچنین بخش کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین بخشهای تولیدی کشور در تامین مواد غذایی مورد نیاز مسئولیت بسیار سنگینی به دوش می کشد. افزایش جمعیت و کاهش منابع تولیدی دو مشکل بسیار اصلی در این بخش محسوب می شوند. ضایعات نیز به عنوان یکی از عوامل اصلی در تولید کشاورزی به این مشکلات دامن می زند و قطعا" افزایش بهره وری و کاهش ضایعات می تواند در متعادل کردن روند کاهشی و بهبود شرایط زندگی نقش موثری داشته باشد لذا در این راستا ترویج و آموزش کشاورزی می تواند به عنوان یکی از مهمترین ارکان و پایه های کشاورزی نقش بسیار مهمی را در افزایش بهره وری و کاهش ضایعات به عهده بگیرد. ترویج و آموزش کشاورزی یک نوع خدمت یا سیستم است که از طریق آموزش، به کشاورزان کمک می کند تا روشها و فنون کشاورزی خود را اصلاح کنند و بهره وری و درآمد خود را بالا برده، سطح زندگی خود را بهبود ببخشند و استاندارد زندگی روستائیان را ارتقاء دهند به عبارت دیگر ترویج و آموزش کشاورزی یک تشکل و ساختار یکپارچه نیست بلکه عبارتست از یک فرآیند آموزش که هدف آن انتقال اطلاعات مفید و ثمر بخش به کشاورزان و کمک به آنان در فراگیری اطلاعات مزبور و فراهم آوردن زندگی بهتر برای خود و خانواده و جامعه شان است (انصاری و همتی، .(1387 در تعریفی دیگر از ترویج و آموزش کشاورزی این گونه بیان می شود که ترویج مکتبی است با هدف ارتقای بهره وری مولدان عرصه های منابع طبیعی و تولیدات کشاورزی که در قالب سرمایه گذاری های عقلایی توسعه انسانی متبلور شده، با ایجاد انگیزه مشارکت داوطلبانه و خودجوش، مولدان را برای خود آموزی و دیگر آموزی تشویق می کند. این مکتب با احترام به رسالت انسان به عنوان علت فاعلی توسعه و تلاش، جوی پذیرا برای تسهیل یادگیری و ایفای نقش خلاق وی در محیط حرفه ای ایجاد کرده، خودکفایی و امنیت غذایی کشور را با تولید مایحتاج مردم توسط نیروی کارآمد و بهره ور محقق سازد. منظور از آموزش در بخش کشاورزی نیز فرآیندی رسمی و تشکیلاتی در محدوده قانونمندیهای متقن است که در آن فراگیر برعکس ترویج تابع نظام آموزش است و باید از این نظام پیروی محض نماید (آجیلی و منجم زاده، .(1387 بهره وری نیز به عنوان یکی از مفاهیم اقتصاد اینگونه تعریف می شود: مقدار کالا و یا خدمات تولید شده در مقایسه با هر واحد از انرژی و یا کار هزینه شده بدون کاهش کیفیت (ابطحی و کاظمی،.(1383 به دیگر سخن بهره وری عبارتست از بدست آوردن حداکثر سود ممکن با بهره گیری و استفاده از نیروی کار، توان استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول و... به منظور ارتقاء رفاه جامعه (ابطحی و کاظمی، (1383 با این حال متداولترین تعریف بهره وری عبارتست از نسبت بین مقدار معینی از یک یا چند نهاده یا عامل تولیدی (چابک، .(1387 ضایعات کشاورزی نیز به پسماندهای ناشی از فعالیت های کشاورزی که قابل مصرف نبوده و کیفیتشان را از دست داده اند
اطلاق می گردد (صبوری و همکاران، .(1387 ضایعات موجب خروج بخش قابل توجهی از تولیدات کشاورزی از چرخه تولید تا مصرف می شود و این روند تا خروج منابع ارزی از کشور و وابستگی ادامه خواهد داشت. در زمینه بهره وری و ضایعات کشاورزی و نقش ترویج و آموزش کشاورزی مطالعات فراوانی انجام شده است. اسپیلمن و دیویس در مقاله ای تحت عنوان نوآوری راه حل پایه برای افزایش بهره وری کشاورزی و پایان دادن به فقر در سال 2008 به بررسی رابطه نوآوری و بهره وری و ارائه راهکارهایی در جهت افزایش بهره وری می پردازند. همچنین ملک محمدی در سال 2006 در مقاله ای تحت عنوان مدیریت آموزش ترویج ضایعات کشاورزی نیاز نهایی برای بهره وری فکری به بیان سیستم مدیریتی جهت کاهش ضایعات کشاورزی می پردازد. صبوری، محمدی و قره چلو نیز در (1378) در مقاله ای تحت عنوان دیدگاه ترویج نسبت به زنان در ضایعات کشاورزی به بررسی ضایعات و پیامد های آن و راهکارهای کاهش ضایعات به کمک زنان روستایی پرداخته اند. انصاری و همتی نیز با مقاله ای تحت عنوان نقش آموزش و ترویج در افزایش بهره وری در (1387) ضمن بررسی اصول تعیین و تنظیم اهداف آموزش و ترویج، به نقش زنان روستایی در کاهش ضایعات می پردازند. آجیلی و منجم زاده در (1387) در مقاله ای تحت عنوان بهره وری زنان روستایی و نقش ترویج و آموزش کشاورزی در افزایش آن ضمن بررسی عوامل محدود کننده بهره وری در اقتصاد روستا به مواردی نظیر آموزش و بهره وری و زنان روستایی وبهره وری می پردازند. طبائیان و آجیلی نیز در (1385) در مقاله ای تحت عنوان زنان روستایی، بهره وری و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی به بررسی رابطه این سه عامل پرداخته و عوامل موثر در بهره وری زنان روستایی را بر می شمرند. صرفنظر از دیدگاههای جهانی کهن ثبت شده در مورد لزوم توجه جدی به ترویج و آموزش کشاورزی، بهره وری و ضایعات کشاورزی با نگاهی به وضعیت کنونی کشاورزی ایران و مولفه های ساختاری آن می بینیم که متاسفانه شاخص های بهره وری خصوصا" در بخش کشاورزی با وجود رشدی که در سالهای گذشته داشته است همچنان نسبت به دیگر فعالیت های کشور همانند صنعت و خدمات از فاصله قابل ملاحظه ای برخوردار است. لذا بررسی هر چه بیشتر و دقیقتر مسئله بهره وری و ضایعات و توجه جدی به بخشهای اثر گذار بر آن نظیر ترویج و آموزش کشاورزی و تحقیق و مطالعه در این زمینه ضروری می نماید. هدف کلی از این مقاله تعیین نقش های ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری و ضایعات کشاورزی می باشد و جهت رسیدن به این هدف، اهداف اختصاصی از قبیل شناسایی وضعیت بهره وری و ضایعات در کشاورزی ایران، نقش ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری، نقش ترویج و آموزش کشاورزی در ضایعات کشاورزی، رابطه ترویج و آموزش کشاورزی، بهره وری و ضایعات کشاورزی، عوامل محدود کننده بهره وری و ضایعات کشاورزی و عوامل بهبود بهره وری کشاورزی و ضایعات کشاورزی متصور است.
مواد و روشها:
تحقیق حاضر از نوع مقالات کتابخانه ای و اسنادی است که منابع اطلاعاتی با بهره گیری از منابع موجود در ذخایر انتشاراتی تدوین شده و همچنین مبانی اصلی و چارچوب های نظری ارائه شده با برداشتها و تحلیل های کارشناسانه تلفیق و ادغام گردیده است.
بحث و نتایج:
شناسایی وضعیت بهره وری و ضایعات محصولات کشاورزی در ایران:
بررسی های نشان داده است که به صورت کلی از منابع و عوامل تولیدی که در اختیار بخش کشاورزی و منابع طبیعی است حدود 28/5 تا 87/8 درصد استفاده می شود. گفتنی است به طور متوسط حدود 45 درصد از ظرفیت بالقوه بخش کشاورزی بدون استفاده و بهره برداری رها شده است (خیری، .(1387 باید دقت کنیم که علاوه بر عدم بهره گیری کامل از امکانات بالقوه، ظرفیت های دیگری نیز در بخش کشاورزی وجود دارد که بدون استفاده رها شده اند که در صورت توجه قابل بهره برداری و معطوف به نتیجه خواهند بود. در همین راستا ابراهیمی خرم آبادی عضو هیئت مدیره انجمن بهره وری ایران در سال 1387 ذکر می کند که شاخص بهره وری کل در ایران از رقم 100 در سال 1344 به میزان 88 در سال 1385 رسیده است بنابراین شاخص های بهره وری ایران 12 درصد کاهش یافته است. در راستای کشاورزی متاسفانه اطلاعات و شاخص های بهره وری حاکی از عقب ماندگی شدید ما از استاندارد های بین المللی است به عنوان مثال تنها 25 درصد از زمین های قابل کشت کشور مورد بهره برداری زراعی قرار دارد و یا بهره برداری آب کشاورزی در ایران 31 درصد است و براساس برآوردهای فائو بیش از 56 میلیون هکتار از زمین های ایران سالانه با فرسایشی بالاتر از 10 تن در هکتار روبروست همچنین کار مفید هفتگی در کشور ما در صنایع و کشاورزی به ترتیب
6 تا 9 ساعت است (چابک،.(1387 در زمینه ضایعات کشاورزی نیز متاسفانه آمار ها آنچنان دلخوش کننده نیست و به عنوان یکی از چالش های بزرگ در کشور محسوب می شود آنچنانکه به صورت کلی ایران جزء سه کشوری است که بیشترین میزان ضایعات مواد غذایی را در جهان دارد. به طوری که 30 درصد مواد غذایی در ایران از بین می رود که این میزان معادل غذای 15 میلیون نفر است (چابک، .(1387 این میزان ضایعات می تواند معادل 25 درصد درآمد نفتی ایران باشد. از دیگر ضایعات چشمگیر در ایران ضایعات آب می باشد که برابر 50 درصد آب ذخیره شده پشت سدها است. تبدیل 130 هزار هکتار مراتع به زمین هایی با کاربری دیگر، از دست دادن 48 هزار هکتار جنگل در سال و پیر شدن سن کشاورزان نیز از رکوردهای کم نظیر در دنیا به شمار می روند که در ایران به ثبت رسیده است (خیری،
.(1387 جهت آگاهی بیشتر با موضوع چند مثال در خصوص ضایعات محصولات کشاورزی آورده می شود: ضایعات سیب در ایران 50 درصد، غلات 20 تا 25 درصد، سیب زمینی 70 درصد و خرما 40 درصد می باشد (صبوری و همکاران، .(1387 این وضعیت بهره وری و ضایعات کشاورزی در ایران باعث شده که کشور ایران در بسیاری از محصولات به مرز خوکفایی برسد ولی خودکفایی پایدار نماند.
نقش ترویج و آموزش کشاورزی در بهره وری کشاورزی
نظریه سرمایه انسانی، اساس نظر مستحکمی است که ضرورت ترویج کشاورزی را در بخش کشاورزی نشان می دهد.
بر اساس این نظریه منابع انسانی پایه اصلی ثروت ملت ها را تشکیل می دهند (خیری، .(1387 اهمیت بنیادی و حیاتی ترویج و آموزش کشاورزی از آن جهت است که برای توسعه کشاورزی نقش نیروی انسانی را محور قرار می دهد و به دنبال توانمندسازی منابع انسانی (کارشناسان و مروجین کشاورزی) و انتشار دانش فنی میان تولید کنندگان برای افزایش کمیت و کیفیت تولید توسط بالا بردن بهره وری عوامل تولید است از سویی تغییر در دانش، بینش و مهارت تولید کنندگان، مروجین، کارشناسان و محققان بخش کشاورزی هدف اصلی ترویج کشاورزی می باشند. باتوجه به به اینکه 33 درصد از رشد بهره وری بخش کشاورزی در ایران مربوط به منابع طبیعی، 30 درصد مربوط به فناوری و جانشین کردن نهاده های صنعتی و 35 درصد مربوط به کیفیت کار نیروی انسانی است (ابراهیمی، .(1387 مشخص می شود که کیفیت کار نیروی انسانی بیشترین تاثیر را در افزایش بهره وری بخش کشاورزی دارد. پس ارائه ترویج و آموزش کشاورزی خصوصا آموزش نیروی انسانی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی به منظور افزایش بهره وری نیروی کار درصد بهره وری بیشتری را در مقایسه با افزایش موجودی زمین و منابع طبیعی و فن آوری خواهد داشت و این نقش حیاتی ترویج و آموزش کشاورزی را به خوبی نشان می دهد. از سوی دیگر به کارگیری نیروی انسانی فنی و متخصص و کارآزموده، مهمترین و زیربنایی ترین عامل در کنار تامین سرمایه های مادی مورد نیاز برای تجهیز عوامل و منابع تولید می باشد (ابراهیمی، .(1387 نتیجه می گیریم با توجه به درصد بالای بیسوادان در بخش تولید کشاورزی نقش ترویج و آموزش کشاورزی در انتقال داده ها به کمک روشهای مختلف ترویجی نظیر کلاسهای آموزشی، تماس انفرادی، بازدیدهای آموزشی و با کمک رسانه های سمعی و بصری مختلف می توان راهنمایی ها و توصیه های لازم را به تولید کنندگان رسانید که این افزایش آگاهی و دانش به تبع در بالا رفتن میزان بهره وری بخش کشاورزی نقش بسزایی خواهد داشت. بر همین اساس وزارت جهاد کشاورزی در سال 1386مبلغ 150 میلیارد ریال صرف آموزش کشاورزی نموده است (رجب بیگی، 1387 ؛ جلیلی، .(1388 چنانچه در سیاستها و برنامه های ترویج کشاورزی سال
1386 در بخش اجرایی دو عنوان برنامه مشخص تحت عنوان »ارتقاء سطح بهره وری فعالیت های آموزشی ترویجی با استفاده از روشهای موثر آموزشی ازجمله «FFS و »توجه به بهره وری عوامل تولید، کاهش ضایعات، محصول ارگانیک و سالم، ارزش افزوده محصولات کشاورزی در برنامه های آموزشی ترویجی« در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته است (اسکندری، 1386 ؛ پرهمت، .( 1387
