بخشی از مقاله
چکیده
آبیاري سطحی در تاکستانها باعث اتلاف بخش اعظمی از آب می شود که علاوه بر افزایش هزینه و تخلیه سفره هاي آب زیر زمینی اثرات متعددي روي درخت دارد. از طرفی این سیستم آبیاري منجر به رشد بی رویه علف هاي هرز، تماس میوه ها با آب و شیوع بیماري، افزایش رشد رویشی - وزن خشک هرس - ، کاهش رشد ریشه و تاخیر در زمان برداشت میوه میشود. ضمن آنکه در اکثر مناطق، به دلیل وفور آب در اوایل فصل رشد، آبیاري بی رویه باعث وابستگی زیاد بوتهها به آبیاري با دور کم می شود، این در حالیست که در تابستان به دلیل کاهش ذخایر آبی تاکداران، ملزم به افزایش دور آبیاري هستند و چون در این زمان بوته ها نیاز آبی بیشتري دارند ممکن است با تنش کم آبی و کاهش عملکرد مواجهه شوند. به همین خاطر استفاده از سیستم آبیاري قطره اي که میزان مصرف آب را کاهش داده و باعث رفع نواقص مرتبط با آبیاري جوي و پشته اي میشود در عصر حاضر امري ضروري است.
با توجه به کمبود آب در کشورمان و فرهنگ سازي در جهت مصرف صحیح آب و جلوگیري از هدر رفتن آن و همچنین توان تولید قطعات سیستم آبیاري قطره اي در داخل کشور، پیش بینی می شود که در سال هاي آتی با پیشرفت روزافزون صنایع کشاورزي، در اکثر مزارع، گلخانه ها و باغات ازاین سیستم جهت آبیاري استفاده شده و میزان زمین هاي زیر کشت آبی که این سیستم را بکار می برند افزایش یابد. با توجه به کاهش منابع آب در شهرستان ملایر تولید پایدار در این منطقه مستلزم استفاده درست و بهینه از ذخایر آبی موجود می باشد. بنابراین تاکستان هاي این منطقه باید به تدریج از حالت سنتی خارج و به سیستم ابیاري قطري مجهز شوند.
-1 مقدمه:
آب از دیرباز مهمترین عامل توسعه در جهان بوده است. انسان ها در دوران اولیه زندگی نزدیک رودخانه ها و منابع آب تجمع می کردند و به فعالیت هاي کشاورزي می پرداختند. 97 درصد منابع آبی غیرقابل استفاده براي کشاورزي بوده و مقدار بسیارمحدودي از آن ها به طور مستقیم از سوي انسان مورداستفاده قرارگرفته است. افزون بر آن، کمی بیش از 76,1 درصد از آب هاي کره زمین به صورت رودخانه هاي یخی از دسترس خارج شده و آنچه تقریباً باقی مانده در عمق زمین ذخیره شده است. بهره گیري از روش هاي نوین کشاورزي و استفاده بهینه از آب، عوامل حیاتی براي نیل به هدف تأمین غذاي جمعیت درحال افزایش دنیا است. طبق برآوردها، در 30 سال آینده مردم جهان نیازمند 60 درصد غذاي بیشتر خواهند بود. بخش قابل توجهی از این افزایش تولید، حاصل کشت متراکم - استفاده از زمین کمتر براي تولید بیشتر - که نیازمند آبیاري است، خواهند بود
بخش کشاورزي در ایران یکی از مهمترین بخشهاي اقتصادي میباشد و این در حالی است که کمبود و عدم دسترسی به آب اصلیترین عامل محدود کننده تولید محصولات کشاورزي و غذایی میباشد. در حدود 93 درصد 80 - میلیارد متر مکعب - منابع آب تجدید شونده کشور در کشاورزي فاریاب مصرف میگردد نتایج تحقیقات و مطالعات مختلف بیانگر آن است که در کشور ما ، آب به شکلهاي مختلف و به میزان زیادي تلف میشود به نحوي که بازده کل آبیاري در کشاورزي بین 33 تا %37 متغیر میباشد.
براساس آمار و اطلاعات منتشره، از کل اراضی 164 میلیون هکتاري کشور، درحال حاضر 18,8 میلیون هکتار در چرخه تولید محصولات کشاورزي قرار دارد. از این مقدار حدود 8 میلیون هکتار به صورت آبی و حدود 6,3 میلیون هکتار به صورت دیم و بقیه به صورت آیش آبی و دیم مورد بهرهبرداري قرار دارند. در ارتباط با منابع آب نیز از حدود 93 میلیارد مترمکعب منابع آب مصرفی کشور حدود 86 میلیارد مترمکعب به حساب مصارف کشاورزي منظور میگردد.
بر اساس آمار و ارقام موجود میانگین سالانه حجم بارندگی ایران حدود 400 میلیارد متر مکعب برآورد می شود که از این مقدار، 310 میلیارد متر مکعب در مناطق کوهستانی با مساحتی حدود 870 هزار کیلومتر مربع و 90میلیارد متر مکعب دیگر در مناطق دشتی به وسعت 778 کیلومتر مربع می بارد. از مقدار فوق حدود 294 میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود و از 116 میلیارد متر مکعب باقیمانده حدود 93 میلیارد متر مکعب از طریق منابع سطحی و زیرزمینی بهره برداري می شود و بقیه صرف تغذیه سفره هاي آب زیرزمینی می شود.
از این مقدار حدود 86 میلیارد مترمکعب جهت مصارف کشاورزي و نزدیک به 7میلیارد مترمکعب آن به مصارف شرب و صنعت اختصاص مییابد. از آنجایی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقمی ثابت است، تقاضا براي آب به علت رشد نسبتاً بالاي جمعیت، توسعه کشاورزي، شهرنشینی و صنعت در سالهاي اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است، به طوري که این رقم از حدود 5500 مترمکعب در سال 1340، به حدود 3400 مترمکعب در سال 1357، و حدود 2500 مترمکعب در سال 1367 و 2100 مترمکعب در سال 1376 کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور با نرخ فعلی رشد در سال 1385 به حدود 1750 مترمکعب و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوتهاي آشکار منطقهاي در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریاي عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوضههاي مرکزي که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایینتر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهاي آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی در سال 1385 و ورود به حد کم آبی جدي در سال 1415 شمسی خواهد بود.
-2 بخش کشاورزي، بزرگترین مصرف کننده آب در کشور
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در سال 1987 ، توسعه پایدار را چنین تعریف کرد: »توسعه اي که بدون مخاطره انداختن توان نسلهاي آینده براي رفع نیازهاي خود، پاسخگوي نیازهاي حال حاضر باشد.« این مفهوم طی تعریف زیر براي بخشهاي مواد غذایی وکشاورزي دقیقتر بیان شد و در سال 1988 توسط شوراي فائو مورد پذیرش قرار گرفت. »توسعه پایدار، مدیریت و نگهداري منابع طبیعی و جهت بخشی تحولات وساختار اداري است، به طوري که تأمین مداوم نیازهاي بشري و رضایتمندي نسل حاضر و نسلهاي آینده را تضمین کند. چنین توسعه پایداري - در بخشهاي کشاورزي، جنگلداري وشیلات - با حفاظت زمین، آب و ذخائر ژنتیکی گیاهی و جانوري همراه است، تخریب زیست محیطی به همراه ندارد، از فناوري مناسب استفاده می کند، از نظر اقتصادي بالنده و پایدار واز نظر اجتماعی مورد قبول است.«
آبیاري از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معناي واقعی کلمه ، پخش آب روي زمین جهت نفوذ در خاك براي استفاده گیاه و تولید محصول میباشد. هر چند فقط 15 درصد از زمینهاي کشاورزي دنیا تحت آبیاري قرار دارند و 85 درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاري مورد استفاده قرار میگیرند اما نیمی از تولیدات کشاورزي و غذایی مردم جهان از همین زمینهاي آبی حاصل میشود. که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاري در بخش کشاورزي است.
بخش کشاورزي با 92 درصد بزرگترین و مهمترین مصرف کننده آب در کشور به شمار می رود. بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده از تکنولوژي هاي پیشرفته آبیاري در این بخش به هدر می رود. تعدادي از کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب شده تا طی سالهاي اخیر شاهد کاهش منابع آب هاي زیرزمینی و نیز کاهش سطح زیرکشت کشاورزي در برخی مناطق باشیم. الگوي مصرف آب آشامیدنی بر اساس اعلام بانک جهانی براي یک نفر در سال، یک متر مکعب و براي بهداشت در زندگی به ازاي هر نفر، 100 متر مکعب در سال است.
بر این اساس، در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوي جهانی آب مصرف میشود! همچنین براساس آمار اعلام شده، میانگین آب مصرفی سرانه جهان - صنعتی ، کشاورزي و آشامیدنی - در حدود 580 مترمکعب براي هر نفر در سال است که این رقم در ایران حدود 1300 مترمکعب در سال است که این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی میباشد. مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهاي ایران در حدود 142 متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهاي اروپایی پرآب ، مانند اتریش 108 - مترمکعب درسال - و بلژیک 105 - مترمکعب درسال - بیشتر است که یکی از دلایل این امر آن است که در ایران از آب آشامیدنی تصفیه شده براي شستشوي اتومبیل ، حیاط ، آبیاري باغچه ها، استحمام ، شستن لباس و ظروف استفاده می شود. در حالی که در اکثر کشورها آب آشامیدنی از آبی که به سایر مصارف می رسد ، جداست.
هدر رفت آب در ایران بیش از میانگین جهانی است. براساس گزارشات موجود میزان هدر رفت آب در کشور ما 28 تا 30 درصد است درحالی که این مقدار اتلاف در دنیا 9 تا 12 درصد گزارش شده است که یکی از عوامل اصلی آن برداشت هاي غیرمجاز از شبکه آب رسانی و فرسودگی تاسیسات آب و شبکه هاي آبرسانی است. اصلاح الگوي مصرف، تنها راه براي گذر از بحران کم آبی، باتوجه به مصرف بیش از حد انرژي در کشور و همچنین کاهش منابع آبی، اصلاح الگوي مصرف در بخش هاي مختلف، مناسبترین و منطقی ترین راه حل براي گذراز بحرانهاي موجود به نظر میرسد. صرفه جویی در مصرف آب با استفاده از روشهاي نوین براي آبیاري مانند: قطرهاي، بارانی، کوزهاي، تراوا زیرزمینی، تانکر و ... میتواند بسیار تأتیر گذار باشد.
آبیاري قطرهاي روشی مناسب براي کاهش و هدر رفت آب در بخش کشاورزي روش آبیاري قطرهاي سالیان دراز در فرانسه و در کشورهاي دیگر براي آبیاري در گلخانهها مورد استفاده بوده است. در ایران این روش در دهه پنجاه ابداع شد و سطوح بزرگی با این روش آبیاري شدند ولی با مرور زمان مزایا و معایب این روش مشخص شد. هزینههاي زیاد و تکنیکهاي نسبتا پیشرفته این روش و نمکها و مواد جامد معلق در آبهاي ایران از معایب آبیاري قطرهاي بوده و باعث شده که کشاورزان کمتر از این روش آبیاري استفاده کنند ولی این دلیلی نیست که روش آبیاري قطرهاي را مطرود بدانیم و در پی رفع معایب آن باشیم. به یاد داشته باشیم با استفاده از روش آبیاري قطرهاي نسبت به روش غرقابی میتوانیم 5 الی6 برابر مصرف آب را کاهش دهیم.
-3 سیستم هاي آبیاري
سیستم هاي آبیاري به سه گروه زیر تقسیم می شوند 1: -سیستم آبیاري سطحی 2 -سیستم آبیاري تحت فشار - 3 سیستم آبیاري زیر زمینی
روش هاي سطحی شامل انواع آبیاري هایی است که در آنها براي پخش آب، از نیروي طبیعی ثقل استفاده می شود مانند روش هاي آبیاري جوي پشته اي، نواري، کرتی، سیلابی و غیره. حال آنکه در سیستم هاي آبیاري تحت فشار عامل توزیع آب در مزرعه نیروي خارجی است که به آب وارد می شود. از این روش ها می توان انواع آبیاري بارانی و قطره اي را نام برد .روش هاي آبیاري زیر زمینی شامل عملیاتی است که در آنها سطح ایستایی - سطح آب زیر زمینی - در عمق معینی از سطح زمین کنترل می شود تا صعود مویینه اي آب بتواند نیاز آبی گیاه را تامین نماید. این روشها در مناطقی کاربرد دارند که لایه هاي غیر قابل نفوذ در مجاورت سطح زمین وجود داشته و یا اصولا سطح ایستایی در منطقه بالا باشد. آبیاري زیر زمینی را نباید با آبیاري زیر سطحی که براي جلوگیري از تبخیر، آب مستقیما وارد منطقه توسعه ریشه ها می شود اشتباه کرد.
