بخشی از مقاله
چکیده
عمر طبیعی گاو حدود 20 سال است، اما این روزها در صنعت گاو شیری بیشتر گاوها قبل از 6 سالگی، بیشتر به دلیل مسائل اقتصادی حذف میشوند. گاوها به این دلیل حذف میشوند که نگهداری آنها اقتصادی نیست یا این که گاوهایی با سودآوری بیشتر جای آنها را میگیرند . - De Vries, 2013 - در سراسر دنیا حذف اجباری گاوها به دلیل بیماری، آسیبهای بدنی و ضعف عملکرد در مقایسه با حذف اختیاری بسیار بالاتر گزارش شده است که سبب شده مدت ماندگاری گاوها در گله زیاد نباشد.
با این وجود، بسیاری از گاوداریهای شیری توانستهاند با اعمال شیوههای مناسب در مدیریت جایگاه، مدیریت تغذیه، مدیریت بیماریها و آسایش دام آن را پایین نگه دارند. هرچند حذف اجباری به روشنی مدت ابقاء گاو در گله را کم میکند، دسته بندی کلی عوامل آن به صورت متداول - مثلاً مشکلات تولید مثلی، مشکلات گوارشی، ورم پستان، لنگش و ... - به تنهایی برای کنترل آن کافی نیست.
همه این مشکلات چند عاملی هستند و بدون تعیین عامل اصلی، برنامه ریزی برای کنترل، پیشگیری و پایش بیماریها دقیق نخواهد بود. در گاوداریهای ایران به نظر میرسد که با دقت نظر و تجزیه و تحلیل عوامل حذف، زمان تقریبی حذف در خلال شیردهی و سن حذف میتوان به راهکارهایی برای کنترل حذف اجباری دست یافت. توصیه میشود موازین علمی تشخیص، پیشگیری، کنترل و پایش بیماریهای عامل حذف اجباری در مدیریت روزانه گلهها با توجه به اندازه و امکانات اجرایی هر گله گنجانده و نهادینه شوند.
حذف اختیاری و اجباری: به طور کلی حذف یعنی خروج گاو از گله به دلیل پایین بودن تولید، فروش گاو - برای کسب درآمد یا مقابله با بحران - ، کشتار گاو یا مرگ آن . - Fetrow et al., 2006 - اگر حذف گاو به انتخاب دامدار، از میان گاوهای سالم و صرفاً به دلیل پیری، مازاد بودن، پایین بودن تولید یا کسب درآمد باشد آن را حذف اختیاری میگویند. در برابر حذف اختیاری، حذف اجباری قرار دارد که بر اثر آن گاو به دلیل بیماری، آسیبهای بدنی و ضعف عملکرد حتی در سنین پایین حذف میشود.
این روزها حذف اجباری گاوها در مقایسه با حذف اختیاری بسیار بالاتر است و سبب شده است که مدت ماندگاری گاوها در گله کم شود و توان تحرک اقتصادی گاوداریهای شیری کاهش یابد. متأسفانه ممکن است حذف گاو در شکم اول باشد، یعنی زمانی که گاو هنوز هزینههای قبلی خود را جبران نکرده است. با وجود این که میزان حذف اجباری در سراسر دنیا بالا گزارش شده است، کم نیستند گاوداریهایی که با اعمال شیوههای مناسب مدیریتی - اعم از مدیریت جایگاه، مدیریت تغذیه، مدیریت بیماریها، آسایش دام و ... - توانستهاند آن را پایین نگه دارند . - Rushen and De Passillé, 2013 - جدول 1 میزان حذف در گاوداریهای شیری در برخی از مناطق ایران را نشان میدهد.
طول عمر یا ماندگاری : - longevity - طول عمر یا ماندگاری گاو یعنی مدت زمانی که حیوان در گله میماند. این مدت به دو بخش تقسیم میشود: یکی دوره غیر تولیدی یعنی از زمان تولد تا اولین زایش و دیگری دوره تولیدی یعنی از اولین زایش تا زمان حذف از گله. حتی در دوره غیر تولیدی نیز شماری از گوسالهها و تلیسهها ممکن است حذف شوند.
میزان مطلوب حذف در این دوره %10 است. گاوهایی که دوره غیر تولیدی را سپری میکنند و وارد دوره تولیدی میشوند باید بتوانند در مدت باقی مانده عمر، ضمن جبران همه هزینههای قبلی خود، هزینه تلیسههای حذف شده در دوره غیر تولیدی را نیز جبران کنند و سودآور نیز بشوند. جبران هزینههای قبلی به احتمال زیاد در شکم اول میسر نمیشود و به شکم دوم میرسد.
روشن است که حذف زود هنگام گاو در شکم اول - پیش از جبران هزینهها - یا در شکمهای بعدی - زمانی که گاو تولید بالاتری دارد و میتواند سودآور باشد - ، هیچیک به نفع صنعت گاو شیری نیست. بررسیها در ایران نشان میدهد که میزان حذف قبل از 6 سالگی و به ویژه در شکم اول - قبل از 3 سالگی - زیاد است - جدول - 2 و در مجموع عمر تولیدی گاو پایین است
جدول .1 درصد حذف گاوهای مولد در برخی مناطق ایران
جدول .2 سن حذف گاوهای مولد در ایران و میزان آن قبل از 6 سالگی و سه سالگی
جدول .3 ماندگاری گاوهای شیری در گلههای ایران - سال -
علل حذف: حذف گاوها بیشتر بر پایه بینش گاودار و مشاورین وی صورت میپذیرد - Lehenbauer and Oltjen, 1998 - و دلایل آن معمولاً به صورت کلی - Eicker and Fetrow, 2003 - با عناوینی مانند پیری، تولید کم، ناباروری و مشکلات تولید مثلی، ورم پستان و مشکلات پستانها، لنگش و مشکلات اندامهای حرکتی، مشکلات گوارشی و ... دسته بندی و گزارش میشوند. بیشتر مطالعاتی که علل حذف را بررسی و گزارش کردهاند، دلایل اصلی آن را به ترتیب ناباروری، ورم پستان و لنگش میدانند.
مطالعات داخلی نشان میدهد که در ایران نیز همانند دیگر کشورها ناباروری - به طور کلی مشکلات تولید مثلی - در صدر علل حذف اجباری قرار دارد اما دلایلی که پس از آن میآیند میتوانند متفاوت باشند - جدول . - 4 برای مثال در استان فارس ناباروری 32/6 - % - ، جابهجایی شیردان و مشکلات پیرامون زایمان - %10 - ، عوامل ناشناخته و متفرقه - %17/1 - ، ورم پستان - %6/5 - و لنگش - %3/5 - در شمار عوامل اصلی حذف گاوها بودهاند
وضعیت کمابیش مشابهی در دیگر مطالعات داخلی نیز به چشم میخورد - جدول . - 4 گزارشعلل حذف به صورت کلی - مثلاً ناباروری، ورم پستان یا بیماریهای عفونی بدون تشخیص علت اصلی - و نیز نسبت دادن درصد قابل توجهی از حذفها به عوامل ناشناخته و متفرقه، تنظیم برنامههای کنترلی را دشوار میکند. باید معیارها و روشهای تشخیصی تقویت شوند.
جدول .4 عوامل حذف گاوهای شیری در برخی مناطق ایران - درصد از کل حذفها -
زمان تقریبی حذف در خلال چرخه شیردهی: توجه به روز شیردهی در زمان حذف گاو به تشخیص علل کلی حذف کمک میکند و در مواردی میتواند کاستیهای مدیریتی را نیز در این زمینه پدیدار سازد. میانگین و انحراف معیار روز شیردهی در زمان حذف در مطالعات داخلی نشان میدهد که تمرکز بسیاری از حذفها در دو زمان، یکی هفتههای آغازین شیردهی و دیگری ماههای پایانی شیردهی است
در استان فارس - Ansari-Lari et al., 2012 - که میانگین روز شیردهی در زمان حذف 240±176 روز گزارش شده است، %28/4 حذفها پیش از روز 100 و %31/3 بین روزهای 290 تا 360 شیردهی انجام شدهاند، یعنی جمعاً نزدیک به %60 حذفها در اوایل و پایان دوره شیردهی بوده است.
حذف در 100روز اول تقریباً همیشه اجباری و به دلیل کاستیهای مدیریتی در دوره انتقال است . - Salfer, 2002 - بررسی در استان فارس نشان میدهد که مدیریت دوره انتقال به ویژه پس از زایمان در گاوداریهای استان مناسب نیست
حذف در پایان دوره شیردهی بیشتر به دلیل ناباروری، پس از نومید شدن دامدار از آبستنی گاو صورت میگیرد . - Salfer, 2002 - این حذفها معمولاً پس از به کارگیری پروتکلهای مختلف و پرهزینه درمانی - شامل پروتکلهای هورمونی - صورت میگیرد اما غالباً از آزمایشهای تشخیصی برای تعیین علت ناباروری غفلت میشود.
جدول .5 روزهای شیردهی به هنگام حذف در خلال شیردهی
سن بهینه حذف: تصمیم به حذف گاو برآیندی است از عوامل متعدد مانند سطح تولید، قیمت شیر، قیمت تلیسه، وضعیت آبستنی، وضعیت سلامت حیوان، قیمت لاشه گاو حذفی و قیمت غذا. تعیین دقیق بهترین سن حذف کار سادهای نیست و از منطقهای به منطقه دیگر یا یک گاوداری به گاوداری دیگر میتواند متفاوت باشد، به ویژه آن که حذف اجباری بر اتخاذ تصمیم در این مورد اثر میگذارد. برخی مطالعات در مناطق مختلف با استفاده از معادلات ریاضی سن بهینه حذف را تعیین کردهاند. یک بررسی در استان تهران - Kalantari, et al., 2010 - سن بهینه حذف گاو را 3/18 سال پس از نخستین زایش برآورد کرده است.
