بخشی از مقاله
چکیده
بازگرداندن طبیعت به درون شهر و احیای فضاهای مرده و فراموش شده، در ایجاد شهری فعال و سرزنده بسیار مؤثر است. شهر به عنوان یک موجود زنده برای ادامه حیات خود به سرزندگی و نشاط نیازمند است. بههمین علت نقش فضاهای شهری در ایجاد سرزندگی و پویایی بسیار مورد اهمیت قرار میگیرد. بسیاری از نظریهپردازان به ارتباط انسان، طبیعت و شهر و لزوم حفظ و بهرهگیری از این تماس در محیطهای ساخته شده اعتقاد دارند اما به این نظریه ها کمتر بهعنوان یک پژوهش و یک ضرورت در قالب تحقیقات سازمانیافته پرداخته شده است.
با نگاه به شهرهای مدرن جهان مشاهده می شود که به وسیله آوردن طبیعت به شهر با استفاده از عنصر آب به عنوان یک عامل اصلی در افزایش جاذبههای شهر و ایجاد فضاهای شهری فعال و پویا و یک عامل بهبود درجه حرارت استفاده می شود و علاوه بر محیط زیست، چهره مطلوب و زیبایی به شهرها بخشیده است.
در این پژوهش تلاش گردید که با توجه به اهمیت احیای فضاهای فراموش شده و همچنین نقش طبیعت در کیفیت زندگی شهروندان در تقابل با زندگی ماشینی، بتوان ارتباط مؤثری میان طبیعت - به طور خاص رودخانه خشک - ، مردم و سرزندگی در شهر یافت.
در چارچوب این مقاله پس از مرور مفاهیم و نظریات مرتبط، با بررسی نمونه موردی - رود دره خشک شیراز - و شناسایی تأثیرات بهوجود آمده از فضاهای مرده و ایجاد سرزندگی در فضاهای شهری به اثبات فرضیات پژوهش پرداخته شده است. روش تحقیق تحلیلی توصیفی و روش گردآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی است.
نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که با بررسی عوامل اثرگذار بر سرزندگی فضاهای شهری و پیشنهاداتی در راستای طراحی متناسب، برنامهریزی و سیاستگذاری میتوان مناظری سودمند از نظر اکولوژیکی بهوجود آورد و همچنین با ایجاد فعالیتها و تفریحات سالم به گونهای سازمانیافته، جهت حضور فعال مردم و به تبع آن افزایش سرزندگی و زیستپذیری، فضایی مطلوب ایجاد کرد.
-1 مقدمه
ایرانیان از چند هزار سال پیش به ارزش رابطه انسان و طبیعت در درون شهرهایی پی بردهاند و در ایجاد این رابطه پیشگام بودهاند. در چند دهه اخیر، توسعه شهری شتابان موجب گسترش ساخت و ساز فضاهای شهرها شده و این میراث ارزشمند و رابطه آن با انسان را در معرض فرسایش و نابودی قرار داده است. آب واجد خصلتی است که به عمیقترین و درونیترین بخش طبیعت ما باز میگردد و در میان غوغا و آلودگیهای شهری، ما را به سرشت وجودیمان پیوند میزند.
آب و رودخانه از ارکان مهم طبیعت محسوب میشوند. در بعضی از فرهنگ های کهن، آب و رودخانه به عنوان عناصری مقدس و حیات بخش مورد ستایش و احترام بوده است. از دیرباز ایرانیان از ارزش آب به عنوان مادهای زندگی بخش و ارزشمند آگاهی داشتند.
امروزه وجود رودخانه در درون شهر، نقش بسیار زیادی در زنده و پویا کردن شهرها ایفا میکند. رودخانه عنصر طبیعی در منظر شهری است که فرصتی جهت کشاندن طبیعت در دل شهر را فراهم میکند و به عنوان منابعی بالقوهای است که مردم را به سوی خود میکشاند و باعث گذراندن پارهای از اوقاتشان در کنار آب میشود.
رودخانه عنصری منظرین است که جزء حساس ترین و تغییرپذیرترین منابع طبیعی می باشد. حفظ و احیاء و ساماندهی نهرها و آبراهه ها و مسیل های شهری رودخانه ها به دلیل قابلیتهای فراوان زیست محیطی و افزایش کیفیت آن در کنار ارتقای کیفیت بصری در شهرها به شدت احساس می شود
حفظ و احیاء طبیعت در دل و هسته شهر عاملی اثرگذار بر سرزندگی فضای شهری است. درهها، رود درهها و باغات شهری از مهمترین عناصر پیوند انسان، شهر و طبیعت میباشند که در حال حاضر در شهرهای ما به فراموشی سپرده شدهاند و باید با ارائه راهکارهایی به فضای شهری بازگردانده شوند.
-2 اهمیت و ضرورت موضوع
فضای باز شهری، برای شهروندان و تبلور زندگی جمعی آنهاست، و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی آنها باشد. در این فضاها شهروندان با همدیگر برخوردهای اجتماعی چهره به چهره دارند. تصویر ذهنی شهروندان از این فضاها و مقیاس آنها به گونهای است که فضایی متنوع و پر از رویداد را توقع دارند. مخاطبان این فضاها را طیف وسیعی از اقشار اجتماعی، گروههای سنی مختلف و نظایر این ها تشکیل میدهند.
رودخانه ها به عنوان یکی از عوامل مهم در مکانیابی، شکل گیری و گسترش شهرها، از جمله عناصر طبیعی هستند که از آغاز پیدایش شهرها، با آنان همراه بودهاند و در نتیجه در استخوان بندی اصلی و ساختار شکلی آنها نقش مهمی دارند. و در حال حاضر به کارگیری پتانسیل های گسترده رودخانهها در بهبود سیما و منظر شهری و ایجاد تنفسگاه های عمده شهری، خلق کمربندهای سبز طبیعی در حاشیه رودخانه و فضای باز و سرزنده شهری نشانگر اهمیت بسیار این منبع حیاتی و طبیعی است.
متأسفانه در عصر حاضر و شهرهای کنونی سرزمینمان، ایران، آنطور که شایسته است به این عامل حیاتبخش توجه کافی نمیشود و کناره رودخانهها با پتانسیل بسیار بالا برای زیباسازی و بهبود سیما و منظر شهری، بیاستفاده مانده و حاشیهای نازیبا از خود به نمایش گذاشته است.
با بازگرداندن فضاهای فراموش شده در شهر میتوان این فضاها را به فضاهای باز شهری تبدیل کرد و از توانایی و قابلیت این گونه فضاها برای ایجاد فضای شهری سرزنده استفاده نمود.
-3 اهداف
هدف اصلی پژوهش بازیابی و احیای فضاهای فراموش شده شهری است که بی توجه رها شده اند و به رغم پتانسیلهای فراوانی که دارا میباشند استفاده کامل و درخوری از آنها نمیشود وطبعاً کمک چندانی نیز به شهر نمیکنند. فرصتهایی که خصوصاً با توجه به کمبود فضاهای باز شهری در شهرهای ما، می توان استفاده مضاعفی از آنها کرد و خلاء مذکور را جبران نمود.
اما از اهداف دیگری که در دل پژوهش نهفته اند می توان به ایجاد زمینه ای برای برخوردهای اجتماعی و برقراری ارتباط بین شهروندان از یک سو و ایجاد حس تعلق خاطر به شهر و فضای عمومی از سوی دیگر با استفاده از عناصر طبیعی اشاره نمود، که این خود باعث ایجاد سرزندگی فضای شهری میشود.
-4سوالات و فرضیات
درهها، رودها و باغات شهری از مهمترین عناصر پیوند انسان، شهر وطبیعت می باشند. امروزه وجود رودخانه علاوه بر محاسن بسیار زیاد از جمله تأمین آب مورد نیاز برای آشامیدن، کشاورزی، صنعت و تولید انرژی نقش بسیار زیادی در زنده و پویا کردن شهرها نیز ایفا می کند. رود جاری در شهر، تنفسگاه آن محسوب میشود. سیما و منظر شهری که رودی در آن جاری است بر دیگر شهرها فخر میفروشد که این فخر فروشی هم بیدلیل نیست؛ چرا که رودخانهها میتوانند نوارهای زیبایی از سبزی و طراوت در شهر بپراکنند و روان ساکنین را از دغدغه های روزمره خارج کنند. اما سوالی که مطرح می شود این است؛ چرا با وجود نقش مؤثر روددرهها در فضای شهری، این فضاها به فراموشی سپرده شدند؟ و اینکه چگونه میتوان روددرهها را به عنوان آخرین مظهر طبیعت در شهرها از حالت انفعال و رکود خارج نموده، مورد استفاده قرار بهینه قرار داد و آنها را به صورت پتانسیل در خدمت شهر و فضای شهری دید و به فضای پویا و فعال شهری تبدیل کرد؟
در پاسخ باید به این نکته اشاره کرد که شاید یکی از عوامل بهوجود آمدن چنین شرایطی را باید در کمبود و خلاء اطلاعات و عدم آگاهی مسئولان و متخصصان در این زمینه دانست.
-5 پیشینه پژوهش
وجود رودخانهها در مناطق شهری میتواند به عاملی جهت تعدیل آب و هوا و ایجاد چشم اندازهای بسیار مناسبی برای شهرنشینان تبدیل گردند. لذا در قرن اخیر در جهان و در سالهای اخیر در ایران و بخصوص در تهران توجه زیادی توجه زیادی به این گونه فضاها شده است و سعی میشود که ضمن حفظ بستر معمول رودخانه اراضی حاشیه آن را ساماندهی نموده و از ان برای کاربری های مختلف از جمله فضاهای سبز و پارکها استفاده شود. در این عملیات ضمن آن که بستر رودخانه شکل مناسب و قابل قبولی گرفته است و از حالت زبالهدانی و ... خارج شده، اراضی مجاور آن هم از کاربری مطلوب برخوردار گردیده و چشماندازهای مناسبی برای شهروندان فراهم شده است.
لینچ در کتاب سیمای شهر به تفسیر شهرهایی که از دید او آراسته و زیباست میپردازد. اکثر شهرهایی که لینچ در کتاب سیمای شهر از آنها یاد میکند در کنار رودخانه و فضاهای آبی طراحی شدهاند. لینچ در این کتاب میگوید: "فرصت موجود است که شهرهای تازه خود را به قسمی بسازیم که سیما و منظرهای نمایان داشته باشند، یعنی مظاهر آنها روشنی و پیوستگی داشته و به آسانی به دیده آیند . برای انجام این امر، ساکنین شهر باید روشنی تازه اتخاذ کنند که عرصه زندگی ایشان را فرمهایی بخشد که به دیده نشیند و نظام آن در مراحل گوناگون در زمان و در فضا میسر باشد و نشانه و معرف زندگی شهری گردد.
تحقیقات انجام شده در رابطه با رودخانه خشک شیراز:
با بررسی بهعمل آمده مشخص گردیده که مطالعات و یا پیشنهادهای متعددی بر روی رودخانه خشک شیراز صورت گرفته است. . حجم این گزارشات نشاندهنده آن است که پتانسیلهای فراوانی پیرامون این رودخانه وجود دارد و بایست به هر طریق ممکن از این پتانسیلها استفاده نمود.
در مطالعات انجام گرفته بر روی رودخانه خشک شیراز توسط آقایان دکتر منجمی و دکتر بیدختی این چنین نتیجه گیری نموده اند: »وضع موجود رودخانه های شیراز مخصوصا رودخانه خشک چهره زشتی به شهر داده است
