بخشی از مقاله
چکیده
امروزه گسترش شهرها باعث تشدید عوارض منفی توسعه شهری از جمله آلودگی های محیطی شده است، پس به نظر می رسد تقاضا برای توسعه پایدار شهری مهمترین چالش فراروی بشریت در قرن بیست و یکم باشد . بنابراین نیازمند توسعهای همه جانبهاند که بتواند به موازات مفاهیم پایداری، سلامت انسانها و نظام های اکولوژیکی را بهبود بخشد و نیازهای بشری را بدون از بین بردن توانایی نسل آینده تامین کند. توسعه پایدار در واقع با رفاه مردم در مناطق شهری رابطهای مستقیم دارد، از این رو تمامی ابعاد و جوانب زندگی شهرنشینی چه از نظر اقتصادی، چه اجتماعی، چه سیاسی و چه کالبدی و ... را در بر می گیرد و بدین طریق باعث ایجاد یک محیط پویا به منظور رفع نیازهای اساسی انسان و یک شهر پایدار با فضاهایی با عملکرد و کالبدی مطلوب، باعث افزایش خدمات به تمامی اقشار جامعه و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و سطح مشارکت آنان را در فعالیتهای اجتماعی می شود. روش پژوهش بکارگرفته شده در این مقاله از نوع توصیفی تحلیلی است و به سبب مباحث وسیع نظری و مقوله های کلی، مطالعات انجام شده بر اساس اصلیترین منابع موجود کتابخانهای و اسنادی انجام گرفته است. هدف اصلی از نگارش مقاله حاضر، بررسی چارچوب های نظری توسعه پایدار شهری در جهت بازساخت زندگی هدفمند در شهری پایدار است.
واژه های کلیدی:شهر پایدار، توسعه پایدار شهری، ارتقای کیفیت
مقدمه
توسعه شهری در قالب شهرسازی به عنوان اقدامی از پیش اندیشیده شده برای سکونت انسان، سابقهای بس طولانی دارد. رشد و توسعه شهرها بر اثر حوادث مختلف، در تمام ادوار تاریخی دارای افول و صعود بوده است. عواملی که به توسعه و رواج شهرنشینی پس از کشف قوه بخار در سال 1765 انجامید عبارت بودند از : اختراع برق اتومبیل، لوکوموتیو، هواپیما که به توسعه و بسط راهها انجامید و به انقلاب صنعتی موسوم گردید.این عوامل شالوده شهر نشینی و اساس شهرهای بزرگ امروزی را بنیان گذارد.[1]
گاهی شهرها چنان عظمت و توسعه ای یافتنه اند که به صورت یک کشور درآمده اند که در این مورد می توان به وجود شهرهای اور، آشور، نینوا و اربیل اشاره نمود و در دوره های بعدی شهر نشینی به وجود شهرهایی مثل آتن و اسپارت در یونان قدیم و شهر روم نیز، بر میخوریم. اما آنچه اساس شهرنشینی و بسط و توسعه شهرها را بنیان گذارد، به قرن هیجدهم میلادی باز می گردد که به عصر انقلاب صنعتی شهرت دارد.پس از انقلاب صنعتی با توجه به مسائل و معضلاتی چون کمبود انرژی، ترافیک شهری، انواع آلودگی ها بیکاری، فقر؛ بی عدالتی بزهکاری، انواع مشکلات اقتصادی - اجتماعی و نیز بحرانهای زیست محیطی و اکولوژیکی و نیز انواع مشکلات در رابطه با شهر نشینی مدرن و همچنین نگرانی از عدم تأمین نیازهای نسل آینده با توجه به معضلات و مسائل ایجاد شده در رابطه آن، پایداری و مفهوم شهر پایدار جانشین موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن20 شد.
در واقع مفهومی که در عصر صنعتی در رابطه با شهر پایدار مطرح شد، شهر پایدار را شهری نامید که در آن تنوع برقرار می شد و تفکیک و جدایی وجود نداشت و تمام طبقه های اجتماعی، امکان بهره گیری از خدمات و تسهیلات رفاهی را داشت. به دنبال آن با توسعه و گسترش روز افزون شهرها، اصل توسعه پایدار در راستای مفهوم پایداری نیز مطرح گردید و این سوال مطرح شده که توسعه شهرها، باید به چه شکل صورت گیرد که نیازهای آیندگان را برآورده سازد و به عبارت دیگر به پایداری بیانجامد؟توسعه پایدار در سالهای پایانی قرن بیستم راه حل هایی را در مقابل الگوهای سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه پایدار قرار می دهد که بتواند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستمها، آلودگی، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانها جلوگیری کند.[2]
بنابراین به عنوان گستره ای نوین با داعیه ی پاسخگویی به مسائل خطیری که چرخه ی حیات و طبیعت و نوع بشر را به مخاطره افکنده است در عصر جدید مطرح شده است.انسان، محور توجه توسعه پایدار است و انسانها سزاوار و مستحق یک زندگی سالم همراه با طبیعت می باشند. از سوی دیگر توسعه پایدار به زبان فنی میتواند به عنوان مسیر توسعهای که در آن، بهینه سازی رفاه برای نسل امروزی که منجر به کاهش رفاه آینده نمی شود،تعریف شود . قرار گرفتن در این مسیر مستلزم از بین بردن زیاده روی هایی است که به تهی شدن منابع طبیعی و تخریب محیط زیست منجر می شود. بنابراین باید شرایطی فراهم شود تا امکان بستر سازی توسعه پایدار انسانی و بهبود رفاه اجتماعی شهروندی، فراهم گردد.
بدنه اصلی مقاله چارچوب های نظری توسعه پایدار -1 توسعه: در مورد توسعه تعاریف، بحثها ونظریاتی فراوان وجود دارد و هر یک آنرا از یک جنبه خاص مورد بررسی قرار داده اند. توسعه از لحاظ لغوی به معنی تغییر اجتماعی، رشد اجتماعی، تکامل اجتماعی، مدرنیزه شدن و پیشرفت می باشد.[3]از یک طرف توسعه به مفهوم افزایش تولید و جریان کالا و خدمات مطرح شده است و از طرف دیگر توسعه به مفهوم تغییر در گرایش مردم تلقی شده است. بر این اساس برخی توسعه را بر مبنای مراحل رشد اقتصادی مورد سنجش و ارزیابی قرار داده اند. در برخی از مطالعات نیز، توسعه یافتگی بر مبنای سطح زندگی و سطح رفاه مورد سنجش قرار گرفته است. که این نشان دهنده جامع بودن مدرن مفهوم توسعه می باشد . با لحاظ کردن همه این جوانب می توان تعریف عملیاتی توسعه را اینگونه مطرح کرد: منظور از توسعه یک کشور یا منطقه افزایش تولید، دسترس به تسهیلات زیر بنایی و خدماتی، فرصتهای شغلی مناسب و به کارگیری تکنولوژی جدید و افزایش نرخ سرمایه گذاری و مصرف است.[4]
-2 پایداری:
در فرهنگ لغت فارسی، از پایداری در لغت، به معنای بادوام و ماندنی یاد شده است.[5] پایداری معنایی نسبی دارد، پایدار ماندن یعنی به جلو رفتن و ادامه دادن.[6] پایداری یعنی درنظر گرفتن ذخیره های طبیعی منابع زمین در هرگونه فعالیت انسانی و جدی گرفتن محافظت آنها از جهت برنامه ریزی شهری. منابع عبارتند از: زمین، مصالح و اعتباراتی مالی و...که زمین مهمترین منبع تجدیدناپذیر است. ذخیره های طبیعی زمین شهری آن چیزی است که باید مورد توجه اولیای محترم مربوطه، قرار گیرد. اگر محافظت از زمین جدی گرفته نشود، با تمام شدن زمینهای شهری، لابد زمینهای کشاورزی و روستاهای همجوار باید مورد استفاده قرار گیرند.
در این باره نه تنها باید حد و مرزی برای توسعه شهری در نظر گرفت، بلکه این گونه توسعه را در روی زمینهای کشاورزی باید قطعا محدود کرد.[7]در واقع، پایداری مفهومی پویاست که شامل نیازهای در حال افزایش جمعیت جهان می شود، جمعیتی که شمارش آن در حال رشد است. مفهوم پایداری بسته به شرایط زمان و مکان جوامع مختلف متفاوت است.برای تحلیل وضیعت پایداری باید سه بعد را در نظر گرفت:-1 سیاست های عمومی -2 جنبه های تاریخی -3 ارزش های جایگزین.[8]
- توسعه پایدار:
واژه توسعه پایدار در دهه 70 شکل گرفت " اولین بار در سال 1980 در نشریات مربوط به استراتژی حفاظت جهانیرسماً وارد ادبیات توسعه شد و اهمیت آن از دیدگاه محیط زیست جهانی و توسعه جوامع مورد توجه قرار گرفت.[9]عمومیت یافتن و رسمی شدن عبارت توسعه پایدار به گزارش برانت لند در سال 1987 بازمی گردد و توسعهای را مطرح می کند که نیازهای نسل حاضر را برآورده نماید بدون آنکه توانایی نسلهای آینده را برای برآوردن نیازهای خود با خطر روبهرو کند. واژه توسعه پایدار در مفهوم گسترده آن شامل اداره و بهره برداری صحیح و کارآ از منابع پایه، منابع مالی و نیروی انسانی به منظور نیل به الگوی مصرف مطلوب همراه با بکار گیری امکانات مورد نیاز و ساختار تشکیلاتی متناسب برای رفع نیاز نسلهای امروز و آینده، همه جانبه و رضایت بخش است. توسعه پایدار، توسعه ای مبتنی بر تمامی ابعاد بوده وکلیه جوانب فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی را به طور یکجا مورد توجه قرار می دهد.[10]
استراتژی توسعه پایدار از مهم ترین و کارآمد ترین مباحث برای دستیابی به رفاه و پیشرفت زندگی بشر با توجه به حفظ و ماندگاری منابع برای نسل های آینده است. کمال مطلوب در این توسعه مشارکت همه جانبه و فعال روستاییان، جنگل نشینان، کشاورزان و کلیه اقشار شهری و روستایی در برنامه ریزی طرح های توسعهای می باشد. توسعه پایدار در سالهای پایانی قرن بیستم به عنوان یکی از مناظرات محوری جهان تقریبا همه ی عرصه های حیات بشری نظیر فقر، نابرابری آموزش و بهداشت، محیط زیست، حقوق زنان و کودکان، آزادی ملتها و نیز صنعت و سیاست و اقتصاد و همکاریهای بین المللی را تحت تاثیر قرار داده و به عنوان گستره ای نوین با داعیه ی پاسخگویی به مسائل خطیری که چرخه ی حیات و طبیعت و نوع بشر را به مخاطره افکنده است در عصر جدید مطرح شده است.
معرفی شهر پایدار -1 شهر پایدار:
شهر پایدار شهری است که دارایی آن چنان پایه ی اقتصادی باشد که نه تنها کمترین اثر نامطلوبی را بر محیط زیست نداشته باشد، بلکه در احیا و ارتقا کیفیت آن نیز موثر باشد.[11]همچنین شهر پایدار شهری است که به دلیل استفاده ی اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش ازحد ضایعات و بازیافت انها تا حد امکان و پذیرش سیاست های مفید در دراز مدت قادر به ادامه ی حیات خود باشد.
از دیدگاه برنامهریزان شهری، شهر پایدار، شهری است که از نظر رشد æ توسعه اقتصادی، درآمدزایی، اشتغال بتواند نیازهای شهروندان را تامین نماید و از نظر زیست محیطی به وضعیت بهداشتی و سلامت شهرنشینان توجه نموده و مسائل و مشکلاتی از نظر آلودگی هوا، آب æ فاضلاب و فضاهای سبز و گذران اوقات فراغت و … نداشته باشد. به عبارتی باید هدفشان را بر ایجاد شهرهایی با ورودی کمتر انرژی ومصالح و خروجی کمتر ضایعات و آلودگی متمرکز کنند .[12] همچنین به جنبههای کالبدی و فیزیکی شهر و نیز توسعه بهینه آینده شهر به ویژه در بخش مسکن توجه داشته باشد و از نظر کاربریهای شهری هماهنگ و منسجم عمل نماید و مشارکت شهروندان را در حل تمامی مشکلات شهری دارا باشد. در مجموع میتوان پایداری شهری را در سه شاخص زیر تعریف نمود، شهری که: -1 از نظر فرهنگی و اجتماعی، بالنده باشد. -2 از نظر اقتصادی و عملکردی، کارآمد باشد. -3 از نظر فیزیکی و فضایی دارای تعادل باشد.[13]
-2 ویژگی های شهر پایدار:
شاخصهای شهر پایدار که در سال 1994، توسط آژانس بین المللی محیط زیست شهری اروپا ارائه شدند عبارتند از :
-1 محیط زیست سالم و مطلوب -2 دسترسی به فضای سبز -3 کارایی در استفاده از منابع -4 نسبت استفاده از انرژی تجدید پذیر به انرژی تجدید ناپذیر -5 اقتصاد سبز -6 حیات بخشی -7 عدالت اجتماعی -10 رضایت از کیفیت زندگی شهری -11 رفاه.[14] بنابراین یک شهر پایدار میبایست چنین ویژگی هایی داشته باشد.
بسط مفاهیم توسعه پایدار شهری -1 توسعه پایدار شهری : از نظر کالبدی ،توسعه ی پایدار شهری یعنی، تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه ی مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل میاید تا در طول زمان، شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی و از نظر اقتصادی با دوام و از نظر اجتماعی همبسته نگه دارد.[15]
-2 شاخصهای توسعه ی پایداری شهری:
در حقیقت توسعه پایدار تنها بر جنبه زیست محیطی تمرکز ندارد، بلکه به جنبههای اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه میکند. توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است.شاخص های توسعه ی پایداری شهری از طریق ارتباط ابعاد پنچگانه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مکانی و زیست محیطی قابل تشخیص است. هر شاخصی که برای پایداری شهری تعیین میشود باید در برگیرنده ی ابعاد فوق باشد.در شهر سیاتل امریکا مجموعه ای متشکل از 40 شاخص با عنوان شاخص های شهر پایدار به منظور ارزیابی کیفیت محیط شهر تعیین شده است.این شاخص ها در چهار گروه اصلی : محیط زیست،جمعیت و منابع،اقتصادی و فرهنگ و جامعه دسته بندی شده اند.[11]
-3 اهداف توسعه ی پایدار شهری:
اهداف چندگانه ی توسعه ی پایدار شهری به بر آوردن نیازهای فعلی اقتصادی،اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و سیاسی و به خاطره نینداختن توانایی نسل آینده در بر آوردن نیازهایشان توجه دارد. الف- بر آوردن نیازهای فعلی ب- برآورد کردن نیازهای اجتماعی – فرهنگی و بهداشتی
ج- برآورده کردن نیازهای سیاسی د-به مخاطره نینداختن توانایی نسل آینده در بر آوردن کردن نیازهایشان.[16]
توسعه پایدار شهری در جهت بازساخت زندگی هدفمند:
کیفیت زندگی، ارتباطی متقابل با توسعه دارد بگونهای که تمامی تلاشهای توسعه در ابعاد مختلف آن، همانا بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی است. کیفیت زندگی به عنوان احساس فرد از سلامت، رضایت یا عدم رضایت از زندگی، سرور و شادمانی یا ناخشنودی و نظایر آن تعریف شده است.[17] هدف از توسعه کیفی شهرها نیز افزایش کیفیت، عملکرد و کارایی خدمات شهری برای ارتقای کیفی سطح زندگی در شهرها میباشد.[18]توسعه پایدار روشی است که با رفاه مردم در مناطق شهری رابطه ای مستقیم دارد و ارتقای کیفی سطح زندگی و معیشتی مردم در درجه اول اهمیت قرار دارد.
بهداشت و فقر نیز که از ابعاد مهم رشد اقتصادی است، در مسائل مربوط به توسعه پایدار اهمیت اساسی دارد، بنابراین بدیهی است که توجه به توسعه اقتصادی و ارتقای کیفیت ابعاد اقتصادی اولین گام به سوی ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و اهداف پایداری است. البته رشد اقتصادی به خودی خود نمی تواند باعث بهبود کیفیت زندگی و ارتقای شرایط بهداشتی کافی که در اختیار تمام گروه های اجتماعی قرار گیرد، شود و بهبود و ارتقا تمام شاخص های انسانی و سایر فاکتورها، به میزان و قیمت دسترسی به خدمات بهداشتی و افزایش درآمد مطلق و نسبی در خانوارهایی که جزء 40 درصد انتهایی جامعه به شمار میروند، بستگی دارد. در عین حال، این عوامل بر تحولات دراز مدت توسعه و پایداری نسبی معیشتی و زیست محیطی نیز تاثیر میگذارد.[19]
از طرف دیگر دیدگاه مبتنی بر بعد اجتماعی یا لایه برابری، مساوات و عدالت اجتماعی توسعه پایدار در حوزه اکولوژی اجتماعی و شاخه فرعی آن اکولوژی شهری مورد بحث قرار می گیرد که معتقد است، بازیگران اصلی در توسعه، انسان و اجتماعات او هستند [ 20]، لذا برای اینکه پایداری در شهر بتواند از اعتبار و ارزش لازم برخوردار باشد، باید جنبه های اجتماعی را نیز در بر گیرد. بنابراین به موازات توجه به مسائل زیست محیطی شهر پایدار باید به مسائل اجتماعی و انسانی نیز توجه داشته باشد که منظور، ایجاد و حمایت از محیطهای انسانی فعال، فضاهای زنده و شهرهایی است که کیفیت بالایی را برای شهروندانش فراهم نماید .[21] امروزه گسترش شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه، موجب تشدید عوارض منفی توسعه شهری شده است که تشدید آلودگی های محیطی از
