بخشی از مقاله
طرح تامين آب خام جهت آبرساني فضاي سبزو جداسازي از سامانه آب شرب با تاکيد بر ضرورت مديريت منابع آب و حفظ و توسعه فضاي سبز شهري
چکيده
يکي از فاکتورهاي اساسي درحفاظت و توسعه فضـاي سـبز شـهري، اسـتفاده بهينـه از منـابع آبـ در دسترس متناسب با ويژگيهاي فضاي سبز در هر منطقه است . در اين مقاله طرح تامين آب خام جهـت تـامين آب مورد نياز فضاي سبز و جداسازي آن از سامانه آب شرب شهري که در طي سال هاي گذشته تصـويب و در حـال اجرا ميباشد بررسي ميشود. ابتدا دورنمايي از اهداف طرح ارائه شده و چالشـها و فرصـت هـاي طـرح شـبکه آبرساني فضاي سبز شهري پرداخته ميشود. سپس نقاط قوت و ضـعف طـرح در مراحـل مطالعـاتي و اجـرا کـه هم اينک در سطح کشور در حال انجام ميباشد طرح ميشود. در ادامه نيز راهبردهاي توسعه مـورد نيـاز بـراي موفقيت طرح در هر دو بخش مطالعات و اجراي طرح پيشنهاد شده و براي دوره هاي کوتاه مدت ، ميـان مـدت و بلندمدت برنامه ريزي مورد نياز ارائه ميشود.
١-مقدمه
نقش و جايگاه فضاي سبز در ارتقاء کيفيت محيط زيست بر همگان آشکار اسـت کـه مـ توانـد يکـي از ارکـان پيشرفت سيماي شهري نيز قلمداد شود. بنابراين حفظ و نگهداري فضاي سبز موجود و توسعه و پيشرفت آن ميبايست جـزء يکي از اهداف اصلي مسؤلين شهري و شهرداريها قلمداد شود. از طرف ديگر در حال حاضـر سـرانه فضـاي سـبز در اکث ر شهرهاي کشور با استاندارد جهاني فاصله زيادي داشته و لازم است برنامه ريزيهاي لازم جهت حفـظ و توسـعه مطلـوب آن توسط شهرداريها صورت گيرد.اما يکي از موانع اصلي در جهت حفاظت و توسعه فضـاي سـبز شـهري، تـامين آب مـورد نياز فضاي سبز شهري است . وجود خشکساليهاي دوره اي در مناطق کم آب کشور نيز از دلايل اصلي نابودي فضاي سبز و عدم گسترش است . با توجه به اينکه بسياري از مناطق کشور نيز از مشکلات کم آبـي رنـج مـ برنـد، لـزوم برنامـ ريـزي صحيح در جهت تامين منابع آب خام مطمئن براي فضاي سبز شهري بيش از پيش احساس ميشود.
٢- نگاهي به بحران مديريت منابع آب در جهان و ايران
منابع آبي در سراسر جهان در مرحله بحراني است ، مشکل کمبود آب و کيفيت آن ، مسائل عديده اي براي جهانيان بوجود آورده است . بررسيهاي کارشناسي در سطح ملي و بين المللي ،نشانگر اين حقيقت است که کره زمين در سالهاي نه چندان دور،با بحران جدي در رابطه با تامين منابع آب مطمئن قابل مصرف روبرو خواهد شد . لذا اتخاذ روشهاي اصولي و عملي در زمينه توسعه ، حفاظت و بهره برداري و مديريت منابع آب ، امري اجتناب ناپذير است . بر اين اساس لازم است متدهاي عملي استحصال آب که کمترين اثرات مخرب زيست محيطي را داشته و نيز هدررفت آب را به حداقل برسانند توسعه يابند .بحران مديريت منابع آب بيانگر عدم قانون گذاري درست و اراده سياسي براي حل بحران آب مي باشد. (ببري و هنربخش ، ١٣٨٧)
. نظري به گذشته و تاريخ کهن کشور، نشان مي دهد که براي تعديل مشکلات ناشي از محدوديت منابع آب ،ابتکارات و ابداعات متنوعي در زمينه بهره برداري ازمنابع آب سطحي وزير زميني در ابعاد سازه اي و مديريتي مورد توجه بوده است که احداث قنوات ، سدهاي مخزني و انحرافي در بعد سازه اي و نظام هاي حقابه بري مدون همچون طومار شيخ بهايي در بعد مديريتي آن قابل ذکر است .
رشد سريع جمعيت ،مهم ترين عامل کاهش سرانه آب تجديدشونده کشور در طول هشتاد سال گذشته بوده است . جمعيت ايران در طي اين هشت دهه ، حدود ٦.٨برابر شده و از کمتر از ١٠ميليون نفر در سال ١٣٠٠به بيش از ٧٠ميليون نفر در حال حاضر رسيده است . ميزان سرانه آب تجديد پذير کشور از ميزان حدود ١٣٠٠٠مترمکعب در سال ١٣٠٠به حدود ١٩٠٠مترمکعب در سال ١٣٨٠تقليل يافته و در صورت ادامه اين روند، وضعيت در آينده به مراتب بدتر خواهد شد.
نمودار ١و ٢گوياي واقعيت هاي ياد شده مي باشد. (ببري و هنربخش ،١٣٨٧)
نمودار٢: روند کاهش سرانه آب تجديد شونده کشور نمودار١: روند افزايش جمعيت کشور در طي مدت ٨٠سال گذشته بانک جهاني در گزارش سال ٢٠٠٧خود با تأکيد بر اينکه کاهش سالانه منابع داخلي آب شيرين در ايران ٦.٣برابر استانداردها و شاخص هاي جهاني است ، اعلام کرد که کشاورزي، عامل ٩١درصد کاهش سالانه منابع آب شيرين در ايران است (٢٠٠٧,world Development Indicators,WB)
جهت رفع معضلات فرارو و دهه بين المللي اقدام "آب براي زندگي "و تحقق "اهداف هزاره سازمان ملل "، يونسکو متعهد شده است تا سال ٢٠١٥، شمار افرادي را که در جهان به آب پاکيزه آشاميدني دسترسي ندارند، به نيم برساند. در اين راستا ايران و يونسکو، تفاهم نامه اي مبني بر افزايش آگاهي عمومي درباره مصرف بهينه و محافظت از منابع آب طي سالهاي ٢٠٠٥تا ٢٠١٥امضا کرده اند. همچنين يونسکو به کمک ايران ، مرکز بين المللي قنات دائر کرد. ايران تعهد کرده است که امکانات و نيازهاي سرمايه اي مرکز بين المللي قنات و سازه هاي تاريخي آب را تأمين کند و يونسکو هم متعهد به دراختيار گذاشتن منابع مورد نياز مرکز فوق در قالب برنامه ها و طرح هاي خود شده است . چرا که نخستين قنات جهان بيش از ٢٨٠٠سال قبل در شمال غربي ايران حفر شده و سپس اين شيوه آبياري در سراسر کشور رواج يافت و در حال حاضر ٣٢٠٠٠رشته قنات در ايران فعال است و حدود ١٥درصد منابع آبي کشور از اين طريق تأمين مي شود. (ببري و هنربخش ،١٣٨٧)
٣-تاريخچه آبرساني فضاي سبز در کشور
حدود ٩٠درصد منابع آبي کشور صرف نياز آبي محصولات کشاورزي شده و مابقي صرف مصـارف صـنعتي و شهري خواهد شد.عمده مصارف شهري نيز، به تامين آب شرب و فضاي سبز شهري اختصاص دارد. در اين بـين ، يکـي از مشکلات اساسي ،نحوه تامين آب مورد نياز فضاي سبز شهري بـوده اسـت . رونـد توسـعه و تـامين آب شـهري در شـهرها کشور از گذشته تا به حال عمدتاً بدين شکل بوده است که با توجه به لزوم تامين آب آشاميدني سالم براي مردم اين آب از طريق خط انتقال و شبکه توزيع آب شرب از منبعي مطمئن نظير چاه يا سدهاي مخزني اطراف شهرها تامين ميشـده اسـت .
در گذشته با توجه به اندک بودن سطوح فضاي سبز شهري در اکثر شهرهاي کشور،آب مورد نياز آنها يـا بصـورت گـرفت انشعاب جزئي از شبکه توزيع آب شهري تامين ميشده است يا اينکه باايجاد تعداد معدودي چاه ،آب مورد نياز پارکهاي بزرگ تر تامين ميشده است . تامين و انتقال آب مورد نياز فضاي سبز نيـز معمـولاً بـا اسـتفاده از تانکرهـاي حمـل آب انج ام ميشده است . روش آبياري نيز عمدتاً بصورت آبياري سنتي انجام ميگرفته است . از گذشته تـا بحـال نيـز تقريبـاً ايـن روش بعنوان يک روش اساسي براي آبرساني فضاي سبز شکل گرفته است [١].
بتدريج با توسعه فضاي سبز در طي سال هاي متمادي و نياز به تامين آب بيشتر بـراي فضـاي سـبز، آب مـورد نيـاز فضاي سبز افزايش يافت . از طرف ديگر با رشد جمعيت و فعاليت هاي انساني در شهر، آب شرب مورد نياز مصارف شهري نيز افزايش يافت بنحويکه حتي در شهرهاي بزرگي مانند تهران ، تامين آب شـرب شـهري از طريـق سـدهاي مخزنـي ديگـر جوابگوي تامين نيازهاي آب شرب نگرديد و آب منطقه اي بمنظور تامين آب شرب شهري مجبور به حفر چـاه هـاي متعـدد در سطح شهر شد [١].در کنار اين رويداد، وقوع خشکساليهاي دوره اي در سطح کشور سبب کسري شديد در حتي تامين آب شرب شهري گرديد. در زمان وقوع کم آبي در سال هاي خشکسالي، يکي از راه کارهاي اضطراري مديريتي که توسط مسولين آب منطقه اي انجام شد، قطع مصرف آب شرب شهري براي ديگـر مصـارف نظيـر آب فضـاي سـبز بـود. همچنـين استفاده از برخي از چاه هاييکه شهرداريها براي تامين آب فضاي سبز استفاده مينمودند با توجه به نزديکي به چاه هاي آب شرب شهري ممنوع شد تا آب موجود تنها بتواند جوابگوي نيازهاي شرب شهر شود. نتيجه اين رويـداد، وقـوع کـ آبيـاري شديد براي درختان و فضاي سبز شهري شد که در نهايت لطمه شديدي به کليه گياهان فضـاي سـبز وارد آمـد [١]. بنـابراين لزوم تامين آب خام مطمئن براي فضاي سبز شهري و جداسازي آب فضاي سبزازآب شرب بشدت احساس ميشد.
بعلاوه نگاهي به الگوي مصرف آب در وضعيت موجود آبياري فضاي سبز نشان ميداد که راندمان مصـرف آب در اين بخش کمتر از ٤٠درصد است که در کنار استفاده از سامانه هاي آب شرب در بعضـي از شـهرها بـراي فضـاي سـبز، وضعيت نگران کننده اي در مديريت منابع آب شهري احساس مـيشـد. بنـابراين يکـي از مهمتـرين اقـدامات مـورد نيـاز در مديريت منابع آب شهري، بالا بردن راندمان درمسير انتقال و توزيع آب فضاي سبز شـهري احسـاس گرديـد. آب مصـرفي شرب و فضاي سبز علاوه بر جداسازي، انتقال و توزيع آنها نيز مي بايست از طريق سيستمهاي ايمن و مطمئن انجام گيـرد تـا از هدر رفتن آب جلوگيري شود و از آلودگي آب انتقال يافته نيز ممانعت گردد.
در نتيجه مواردفوق ، متوليان امر در بخش آب شهري و فضاي سبز شهري را به اين تفکر هدايت نمـود کـه منـابع آب خام مطمئن براي تامين آب فضاي سبز شهري را در کليه شهرهاي کشور مطالعه نمايند و سپس طرح جداسـازي تـامين آب فضاي سبز از آب شرب شهري را اجرا نمايند تا بتوانند از تنش هاي آبي درحـال وقـوع در کشـور کـه نتيجـه آن عـدم تامين آب فضاي سبز در زمان هاي بحران و کم آبي بوده است اجتناب شود. در ادامه تفاهم نامه برقرار شده بين وزارت نيـرو بعنوان متولي بخش آب کشور و وزارت کشور بعنوان متـولي فضـاي سـبز شـهرداريهـاي کشـور ارائـه و سـپس جنبـ هـاي مختلف آن شامل چالشها و فرصت هاي طرح آبرساني فضاي سبز شهري بهمراه نقاط قوت و ضعف آن بررسي ميشود.
٤-طرح تامين آب خام فضاي سبز
ايران يکي از مناطق کم آب جهان است و بدليل باران کم که از حد متوسط خاورميانه نيز پايين تر است ، از آب زيرزميني استفاده مي شود. با توجه به رشد جمعيت که از ١٦ميليون نفر در سال ١٣٣٧به بيش از ٧٠ميليون نفر در حال حاضر رسيده است ، انتظار مي رود که ايران در آينده با بحران شديد آب مواجه شود . به عقيده برخي از کارشناسان ، با توجه به کمبود آب در کشورلازم است در مصرف آب به طور جدي صرفه جويي شود . راههاي مختلف صرفه جويي در ايران ؛ تجديد نظر در روشهاي آبياري و سمت گيري به سمت روشهاي آبياري تحت فشار (قطره اي وباراني )،تجديد نظر در نوع گياهان مورد استفاده و تغيير الگوي فضاي سبز و سمت گيري به سمت درختان مقاوم به خشکي است .
با توجه به اينکه سالهاست در اکثر شهرها از روش سنتي جهت آبياري فضاي سبز استفاده مي شود و مشکلات استفاده از آن نيز به خوبي مشهود است . لذا ضرورت دستيابي به روشي که بتواندعلاوه بر جلوگيري از اتلاف هزينه هاي حمل آب ، انرژي لازم براي تأمين فشار ، اتلاف وقت ،تأمين نيروي انساني و ماشين آلات مورد نياز ، کاهش تصادفات و در نهايت بالا بردن راندمان آبياري را پاسخگو باشد به خوبي محسوس است .
از طرفي در پي افزايش جمعيت ، علاوه بر افزايش مصرف آب شرب نياز به افزايش تحت پوشش فضاي سبز مشهود است. اين امر در گام اول منوط به دراختيار داشتن منابع آب بيشتر ياصرفه جويي در مصرف آب از منابع موجود خواهد بود .
لذا لازم است تا با جداسازي سامانه آب شرب از سامانه آبرساني فضاي سبز از طريق مطالعه ، طراحي و احداث سامانه هاي مستقل آبرساني به فضاي سبز، بستر هاي لازم جهت حفظ و توسعه فضاي سبز کشور مهيا شود . ٥-ضرورت جداسازي سامانه هاي آبرساني فضاي سبز از سامانه آب شرب کشور ما با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و با برخورداري از متوسط بارندگي حدود ٢٥٠تا ٣٠٠ميليمتر ، از جمله کشورهاي خشک و کم آب جهان به شمار مي رود. از سوي ديگر تأمين آب شرب براي شهرهاي کشور، هم اکنون از معضلات اصلي مديريت شهري کشور محسوب مي گردد. يکي از منطقي ترين روش ها براي مبارزه با کم آبي ، جداسازي آب شرب از ديگر آبهاي مصرفي مانند آبي که براي آبياري فضاي سبز مورد استفاده قرار مي گيرد مي باشد. در حال حاضر بخش عمده اي از مقدار آب شرب مصرفي شهرهاي کشور صرف مصارف غير شرب از جمله آبياري فضاي سبز مي گردد. اين مسئله مصرف آب و هزينه تهيه آن را به ويژه در شهرهاي بزرگ به شدت افزايش داده است . اين در صورتي است که براي مصارف غير شرب لزومي براي چنين سرمايه گذاري گزافي نيست . از طرف ديگر با توجه به احداث تصفيه خانه فاضلاب در برخي از شهرهاي کشور و روند رو به گسترش آن و سياست دولت در جهت تعميم آن به اکثر شهرهاي کشور، مي توان از آب حاصل از اين تأسيسات – پس از طي فرايند تصفيه _ جهت آبياري فضاي سبز شهرهاي کشور استفاده نمود. بر اين اساس ، جداسازي آب شرب از آبي که براي مصارف ديگر شهري مناسب است ضرورت مي يابد.
