بخشی از مقاله
مرمت محیطی منظر باستانی تپه میل در منطقه بیابانی ورامین
چکیده
منطقه باستانی ری در بخش مرکزی فلات ایران، جایگاه ارزشمندی از توالیهای تاریخ انسانی طبیعی در بسـتر بیابـانی بـا منـابع طبیعی ارزشمند است که مورد توجه متخصصان تاریخ، باستانشناس و گردشگران بومی و غیر بومی مـیباشـد. محوطـه تـاریخی طبیعی آتشکده ری یا تپه باستانی میل ورامین در 12 کیلومتری جنوب شرقی ری و بر فراز تپهای بلند در کنار روسـتای تـاریخی قلعه نو یکی از محوطههای باستانی طبیعی مهم در این منطقه بیابانی است. در دشت ورامین و منطقه تپـه میـل کـه یـک دشـت آبرفتی - رسوبی است، با توجه به تخریب بستر محیطی بیابان از طریق فرسایش و افزایش شوری خاک و تغییر در ساختار زیست محیطی منطقه، مطالعات تخصصی لازم است تا مرمت محیط این منطقه بیابانی در کنار ارزشهای تاریخی آن صـورت پـذیرد. در پژوهش پیش رو، با استفاده از پردازش تخصصی دادههای ماهوارهای ETM و Quickbird از سطوح کلان تـا خـرد و در لایـههـای مطالعاتی متعدد، ساختار بوم شناختی (اکولوژیکی) و ویژگیهای منظرساز به همراه بستر تـاریخ طبیعـی منطقـه بررسـی شـد. در پایان ویژگیهای ساختار طبیعی- باستانی و اجزای شاخص منظر معین و ارتباطها و تعاملهای بین آنها در قالب منظـر فرهنگـی مشخص شد. از نتایج اصلی این پـژوهش تعیین حریم منظری و حریم حفاظتی تپـه میـل ورامـین در راسـتای حفاظـت از بسـتر طبیعی و ساختار تاریخی تپه میل ورامین میباشد که با در نظرگیری تعامـلهـای بـین پویـایی درون (سـاختار بـوم شـناختی) و رخنمونهای برون (زیبایی شناسی) و با رویکرد حفاظت جامع محیطی تعیین شده است. در پایان نیز راهکارهای طراحی محیطی منظر باستانی تپه میل ورامین ارائه شده است.
واژگان کلیدی: ساختار بوم شناختی؛ منظر فرهنگی؛ حریم حفاظتی؛ زیبایی شناسی؛ ری؛ تپه باستانی میل ورامین.
مقدمه
منطقه باستانی ری بخشی از فلات مرکزی ایـران و در دامنـه جنــوبی کوهســتان البــرز کــه از دیربــاز تــا کنــون سکونتگاه اقوام متعددی بوده است. این منطقـه در میـان زمینهای پهناور کشاورزی در جنوب شهر فعلی تهـران و در حاشیه غربی کویر مرکزی واقع شده اسـت. تنهـا کـوه منطقه بـیبـی شـهربانو در شـمال شـرقی و کـوه آراد در بیست و یک کیلومتری جنوب غربی آن است. در تقسـیم جغرافیایی جدید به عنوان شهرستان ری با وسعت 2293 کیلومتر مربع و از سه بخش مرکزی، کهریزک و فشـاپویه و پنج دهستان تشکیل شده اسـت. در پیشـینه تـاریخی، ری باستان پس از فـراز و نشـیبهـای فـراوان و در سـال 617 هجری قمری توسط مغولان به طور کامـل تخریـب
کوه بی بی شهربانو
تپه میل ورامین
شده است.
هرچند در زمان صفویه به بعد این شهر بـزرگ رونـق دوباره یافته اما هرگز به عظمت گذشته خـود بـاز نگشـته است. سوابق تاریخی منطقه ری را دارای پیشینه فرهنگی و قدمتی طولانی با جاذبههای طبیعی و فرهنگی متعددی مینمایاند. آنچه در زیر به نظر مـیرسـد، داده مـاهوارهای پردازش شدهای است کـه سـاختار طبیعـی منطقـه را در محدودهای کلان به نمایش میگـذارد (مسـتوفی، (1335 (شــکل.(1 منطقــه فــوق در منظــر یکپارچــه دشــت تــا کوهستانهای پیرامونی واقـع شـده اسـت. در ایـن میـان محوطه تاریخی طبیعی آتشکده ری یا تپه باسـتانی میـل ورامین در 12 کیلـومتری جنـوب شـرقی ری و بـر فـراز تپهای بلند در کنار روستای تاریخی قلعه نو قرار دارد.
شکل .1 محدوده فرهنگی ری باستان در بستر طبیعت پیرامون (نگارندگان، (1388
پیرامون ایـن تپـه تـاریخی، بسـتر طبیعـی دشـت در حاشیه کویر با ویژگـیهـای طبیعـی منحصـر بـه فـردی جایگاه رویش انواع گیاهـان مرتعـی بـومی و کشـتزارهای وسیعی است که بر جاذبههای طبیعی منطقـه مـیافزایـد. همچنین علاوه بر این تپه تاریخی آثار فرهنگی متعـددی
در منطقه وجود دارد (شکل .(2
علــی رغــم ارزشهــای باســتانی تپــه میــل ورامــین، بررســیهــای انجــام گرفتــه پیرامــون ایــن تپــه فقــط بــه کاوشهای باستان شناسـی در تپـه و پیرامـونش محـدود شده است و عدم تعیین حـریم حفـاظتی و حـریم منظـر
فرهنگی آن در کنـار توسـعه سـاخت و سـازهای نـوین و تغییر شکل در ساختار منظر با ایجاد کاربریهـای نـوین، زمینــه تخریــب بســتر طبیعــی و در پــی آن تخریــب ساختارهای باستانی را در پی داشته است. به همین دلیل و بر اساس پارادایم نوین جهـانی کـه بـر حفاظـت از اثـر باستانی ادغام شده با حفاظت جامع محیطی ضرورت ایـن
تحقیق بر آن است تا با تعیین ویژگیهای ساختار طبیعی و باستانی تپه میل و با تعیین حریم منظر فرهنگی آن در راســتای حفاطــت جــامع محیطــی بــه ارائــه راهکارهــای برنامهریزی محیطی و طراحی منظـر آن جهـت حفاظـت توام با گردشگری بپردازد.
شکل.2 تپه میل ورامین (آتشکده ری) در بستر طبیعت رو به بیابانی پیرامون ( نگارندگان-فروردین (13889
پیشینه باستانی تپه میل ورامین شناسان فرانسوی قرار گرفت. این هیـأت تپـه میـل را تـا
محوطه باستانی تپه میل ورامین با وسعتی معادل 72 شعاع 10 کیلومتری مورد جستجو و کاوش و گمانـه زنـی
هکتار و تپـههـای اطـراف، ناگفتـههـای زیـادی از دوران قرار دادند. همچنین نخستین بار در سال 1913 میلادی
پارتیان تا دورههای تکامل هنـر اسـلامی در خـود پنهـان »ژاک دومورگان« فرانسـوی ایـن آتشـکده و سـازه هـای
کرده است. این محوطه یکی از مجموعههای تاریخی مهم 1933توسـط پیرامون آن را مرمت کرد. این بنا در سـال
در ایران به شمار میرود. تپه میل یا آتشکده ری در کنـار باستانشناس آمریکایی به نام اریک اشمیت مورد کاوش و
روستای تاریخی قلعه نـو، آثـاری برجـای مانـده از دوران حفاری قرار گرفته است (آکام المرجان)، (شکل .(3
ساسانیان است. این محوطه بـرای نخسـتین بـار در سـال
1909 میلادی و اواخر دوران قاجار مورد کـاوش باسـتان
شکل .3 نمای آتشکده تپه میل ورامین (نگارندگان- فروردین (1388
بنای مرکـزی تپـه در بـالای تپـه وسـیعی قـرار دارد و مرکب از ایوان، چهار دیـوار تاقـدار و دو راهـروی مـوازی و پلکان شرقی مرتفعی است که به یک راهرو کـه اطـراف آن را حجرههایی دربرگرفتهاند، منتهی مـیگـردد. ایـن بنـا بـا سنگ و ساروج، خشت و گل شکل گرفتـه و قـدمت آن بـه زعــم بســیاری از باســتان شناســان بــه دوران ساســانیان میرسد. بر روی تخته سنگی در نزدیکـی بنـا ایـن چنـین نوشته شده است که "این محل که به نام تپه میل خوانـده شده بقایای آتشکده بزرگی از دوره ساسانیان است".
آثار متعددی از این بنا خارج شده و در حال حاضر در
موزههای داخل و خارج از کشور به نمایش گذاشته شـده است. هنوز برخی از نقش برجستههای گیاهان، جانوران و درختان موجود در این آتشـکده بـاقی مانـده اسـت. ایـن آتشکده تا چند قرن پیش مورد بازدید و عبادت زرتشتیان بوده و موبدان این مـذهب در حجـرههـای ایـن آتشـکده اقامت مینمودهاند. در تاریخ طبری آمـده اسـت:" بـه ری آتشگاهی بود که از آن قدیمی تر نبود". برخـی محققـان قدمت این آتشکده را به دوران فریدون نسبت مـیدهنـد. برخــی دیگــر نیــز آن را پــیش از ظهــور زرتشــت شــهری مذهبی و مرکز مغان میدانند.
شکل .4 منظر باستانی تپه میل و تلهای پیرامونی ( نگارندگان-فروردین (1388
بلندای تپه حدود 18 متـر نسـبت بـه دشـت اطـراف است؛ پهنایی معادل 35 متـر و درازایـی معـادل 17 متـر دارد. تپههـای کوچـک و کـم ارتفـاع متعـددی پیرامـون محوطه را احاطه کردهاند و تپه میل بـر آنهـا اشـراف دارد (شکل .(4
به نظر میرسد این تپهها ارتباط فیزیکی و سـاختاری با تپه میل دارند. سه نظریه کلی پیرامون این تپـه وجـود دارد. نخستین نظریه آتشکده بودن آن را تایید مینمایـد. بر اساس متون تاریخی آتشکده باستانی ری در حد فاصل میان ری و سیروان قرار داشته است و در زمـان سـلطنت انوشیروان وی در زمان عبور از کنار آن درون بتهـایی را میبیند و دستور بیرون ریختن آنها و روشن کـردن آتـش بزرگی به جـای آنهـا مـیدهـد. از سـویی دیگـر از قـدیم صحرای جنوب ری را صحرای یزدان مـینامیدنـد و آن را به آتشکدهای بزرگ نسبت میدادنـد کـه محـل پرسـتش
یزدان بوده است. مرحوم پیرنیا این بنا را مهریـز یـا بنـای مهر آذین (محل نیایش مهر) میدانسته است. وی معتقـد است که شـاهزادههـای ساسـانی ری کـه مـذهب مهـری داشتهاند و معبد آنان خارج از شهر بوده است، مانند ایـن بنا را میساختهاند (معجم البلدان، 1990 م).
فرضیهای دیگر این بنـا را کـاخی در دوران ساسـانیان معرفی مینماید که محل پـذیرایی از شـاه و درباریـان در زمان شکار بوده است.
با توجه به ویژگیهـای سـاختاری آتشـکدههـا (چهـار طــاقی) بــه زعــم بیشــتر باســتان شناســان بنــای مــذکور آتشکدهای بزرگ و با قدمتی طولانی در منطقـه ری بـوده است. در اغلب بررسیها انجام شده پیرامون این آتشـکده، آن را محلی برای نگهداری آتش مقدس معرفی مینمایـد. این آتش مقدس همان اسـت کـه زرتشـتیان معتقدنـد از آسمان فرستاده شـده و تـاکنون خـاموش نشـده و آتـش
دیگر آتشکده ها در ایران زمین نیز از آن گرفته شده است. از آنجا که ری در دوران پیش از اسلام محل استقرار موبد موبدان بود، آیین هـای مهـم مـذهبی زرتشـتیان در ایـن آتشکده برگزار میشد که بر ارزش آتشکده ری می افزایـد. بخشی از بنای آتشـکده ری در زمـان حملـه اسـکندر بـه ایران خراب شد و تنها قسمتی از بنای چهارطاقی و زیبای این آتشکده به صورت دو میل باقی ماند. بنای آتشـکده از سنگ، لاشه و آجر با ملات سـاروج سـاخته شـده کـه در ساختمان آن از خشت نیـز اسـتفاده شـده اسـت. آنچـه از پوشش بنا در زمان حاضر بـر جاسـت یـک جفـت قـوس هلالی با نقطه بیضی است، در راستای محور اصـلی تـالار راهروی کم عرض تونل مانندی سراسر طول تالار را از زیر طی می کند که از منتهی الیه غربـی راهـروی هـم عـرض
دیگری بر آن عمـود مـی گـردد و ورودی اصـلی راهـروی زیرین در جبهـه شـرقی، زیـر ایـوان اصـلی اسـت. بنـای چهارطاقی آتشکده دارای چهار دالان سرپوشیده بوده کـه آتش مقدس را برای حفاظـت از آب، خـاک و بـاد از ایـن دالانها عبور میدادند.
در سال 1970 میلادی پایگاه کـوچکی در کنـار تپـه میل برای جمع آوری قطعات و ظروف و... باسـتانی یافـت شده در محـدوده تپـه، اسـتراحتگاه و آزمایشـگاه و اتـاق مرمت به شکل یک مجموعه بـا معمـاری بسـیار سـادهای ساخته شده است (شکل .(5
در حال حاضر نیز ساختمان بارو مانندی در کنار تپـه برای تأمین اقدامهای حفـاظتی سـاخته شـده اسـت کـه تناسب و تعادلی با منظر تپه میل ندارد (شکل .(6
شکل .5 مسیر ورودی قدیمی به تپه میل ورامین (نگارندگان-فروردین (1388
شکل .6 پایگاه پژوهشی جدید در کنار پایگاه قدیمی و تپه میل (نگارندگان-فروردین (1388
مواد و روشها
منطقه مورد بررسی
همچنانکه مطـرح گردیـد، منظـر باسـتانی تپـه میـل ورامین در منطقه باستانی ری ساختار پیچیده و متنـوعی از همراهی انسان و طبیعت را در قالب منظر فرهنگـی بـه نمایش میگذارد. در این ساختار همه لایههای طبیعـی و تاریخی درهم تنیده شده است. صـرف نظـر از آنچـه بعـد تاریخی این منظر را در بر میگیـرد، در حـال حاضـر نیـز همگـــامی انســـان بـــا چـــرخش طبیعـــت ادغـــامی از سکونتگاههای روستایی و گستره مزارع و کشتزارها جریان مداومی از زنـدگی را در ایـن منظـر بـوم شـناختی ویـژه متداوم ساخته است.
در وضع موجـود، درحـدود %75 اراضـی کشـاورزی و زمـینهـای زراعـی بـا کشـت %40) غـلات، %20 نباتـات علوفهای، %13 سبزیجات و صیفی و %8/3 دانههای روغنی و نباتات صنعتی)، کمتر از %10 مراتع، %5 سکونتگاههـا و
%10 ســایر (منــاطق نظــامی، کارگــاههــا و کارخانــههــای صنعتی (دامداری و مرغداری، کورههای آجر پزی، تپهها).
قدمت حضور انسان در سطح منطقه موجـب پیـدایش محوطهها، تپههای باسـتانی، قلعـههـا و امـاکن تـاریخی، بقعهها و برجهای متعددی شده است. روستاهای متعددی نیز در منطقـه وجـود دارد و بیشـتر روسـتاها از پیشـینه تاریخی طولانی برخوردارند.
روستاییان ساکن در ایـن سـکونتگاههـا بیشـتر شـغل کشاورزی و دامداری دارند و گروهی نیز در شغل حمـل و نقل فعالیت میکنند. تعدادی از روسـتاهای تـاریخی نیـز متروکه شده و ساکنان آنها سکونتگاههـای جدیـدی را در حاشیه جادههـای جدیـد سـاختهانـد. پادگـانهـا نظـامی متعددی نیز در سطح منطقه پراکنده هسـتند. همچنـین کارخانهها و کورههای آجرپزی همراه با کانالهای متعـدد فاضلاب موجـب آلـودگی شـدید هـوا، آب و خـاک شـده است(منیری، .(1387
شکل .7 نظام آبیاری سنتی در بستر دشت که آبهای آلوده را به کشتزارها میرساند
روش پژوهش
در سالهای اخیر استفاده از دادههـای دورسـنجی در مقیاسهای گوناگون و تلفیق بـا برداشـتهـای تخصصـی میدانی برای بررسی و تشخیص هماینـدهای سـاختارهای بــوم شــناختی و ســکونتگاهی از دوران گذشــته تــاکنون اطلاعات جامعی ارئه میدهند. بهـرهگیـری از دورسـنجی رادیومتری و طیفی در بررسـیهـای میـان دانشـی نظیـر
اکوباســتان شناســی اهمیــت زیــادی دارد. از دادههــای دورســنجی و تفســیر هــوایی و مــاهوارهای مــیتــوان به عنوان ابزار مناسبی برای تشخیص ساختارهای طبیعی و مصــــنوع و عــــوارض ســــاختاری اســــتفاده کــــرد
.(Rössler, 2003; Rences 1999)
مراحــل اصــلی ایــن روش شــامل پــردازش دادههــای مـاهوارهای در مقیــاسهــای گونــاگون، تعیــین واحــدهای
طیفی یا بافتی و سرانجام مشخص سـاختن ویژگـیهـای منظر طبیعی- تـاریخی اسـت. بـه طـور کوتـاه، پـردازش دادهها شامل تصـحیح رادیـومتری، حـذف ناهنجـاریهـا، تصحیح هندسی، دادن مختصـات جغرافیـایی، تصـحیح و تهیه نقشههای موضوعی است. در تصاویر رنگی از ترکیب باندهای (قرمز-سـبز و آبـی) بـرای طیـفهـای مختلـف، نسبتها و مولفه اصلی استفاده میشود.
بهره گیری از فیلترهای چندگانـه از جملـه گـامهـای مؤثر برای آشکارسازی جزئیات است. بـا توجـه بـه اینکـه مناظر تاریخی-طبیعی از درهم آمیختگـی بافـت، شـکل، رنگ و ترکیب بندی، وابستگی، الگو و سایه شکل گرفته و بر حسب دانش مفسر و قیاس با دانستهها تعبیر و تفسـیر میشوند. تشخیص منظر و عوارض بر پایه تشـابه و ایجـاد تباین انجام میگیرد (بهبهانی و همکاران، .(1389
پس از تهیه نقشههـای موضـوعی و تطبیـق و تـدقیق اطلاعات با ویژگیهای محیطی در بررسیهـای تخصصـی میدانی، اطلاعات و تصاویر پردازش شده در سیسـتم نـرم افــزاری GIS بــه شــکل لایــههــای اطلاعــاتی جــامعی بــا مختصات دقیق جغرافیایی و قابلیـت تکمیـل و تغییـر بـه شــکل بانــک اطلاعــاتی جــامع و بــا تــوان بــه روز شــدن اطلاعات، در اختیار متخصصان قرار میگیـرد. بـر اسـاس چنــین روشــی، مطالعــه ســاختارهای طبیعــی بســتر دربرگیرنده اثرهای تـاریخی و شناسـایی تغییرهـای ایـن ویژگیها در طول زمان موجب فراهم آوردن قابلیتهـایی است که متخصصان به توانند همه لایههای اطلاعاتی را با یکدیگر سـنجیده و مـورد تحلیـل و بررسـی قـرار دهنـد (بهبهانی، بهرامی، سامانی، .(1388
در تحقیق پیش رو، با اسـتفاده از پـردازش تخصصـی دادههــای مــاهوارهای ETM و Quickbird از منطقــه در سطوح کـلان تـا خـرد و در لایـههـای مطالعـاتی متعـدد پیرامون ساختار بـوم شـناختی، ویژگـیهـای منظرسـاز و بستر تاریخی طبیعی منطقه، شاخص تـرین ویژگـیهـای ساختار طبیعـی-تـاریخی معـین و ارتباطـات و تعـاملات مابین آنها مشخص گردیده است (شکل .(8
بر پایه این روش و بررسیهای انجام شده شاخصهای اصلی محیط و منظر این منطقه را میتوان در مـوارد زیـر برشمرد:
وجود تنوع ساختاری که از لحاظ توپوگرافی کوهستان از ارتفاع 1700 متری در کـوه تـرکمن (رشـته کـوههـای شمال شرقی ) تا ارتفاع 1000 متـری دشـت و تپـههـای پراکنده در سطح دشت تا ارتفاعات 1400 متـری آراد در جنوب غربی را در بر مـیگیـرد. همچنـین همجـواری بـا زیستگاه منطقه جاجرود ( که جز مناطق چهارگانه محیط زیست است) موجب ایجاد تنوع در حیات وحش و پوشش گیاهی منطقه مطالعاتی شده است. علاوه بر آن گونههـای مختلفی از انواع پوشش گیاهی مرتعی، کشتزارها، گیاهان شورپسند و .... در منطقه وجود دارد. سـاختار فرهنگـی و بومی منطقه که شامل جوامع مختلف مـذهبی (اسـلامی، زرتشتی و ...) و سکونتگاههای شهری تا روستاهای متعدد کوچک و بزرگ میباشد در کنار ویژگیهای منظر سـازی که به واسطه وجود سیر تاریخی از دوران تاریخی پارتیـان تا حال حاضر در ساختار تاریخی منظر وجـود دارد، تنـوع بسیاری را در ساختار منظر ایجاد کرده است. در کنار این ویژگیها، وجود ساختار بوم شناختی مرتبط و نمایههـای تخریب های بوم شناختی موجود بویژه در راستای بیابانی شدن در محیط و منظر منطقه قابل ادراک است.
معرفی ویژگیها اصلی بستر طبیعی منطقه با استفاده از پردازش دادههای ماهوارهای
ساختار ژئومرفولوژی
بارزترین ویژگی منطقه گستره دشت مانندی است که منطقه جنوب تهران تا ورامین را میسازد. دشت تهـران-ری پهنه بین کوهستانهای حسن آباد در جنوب و البـرز در شمال است. این دشت با بسـتری از سـازند هـزار دره، لایههای سازند کهریزک و آبرفتهای دشت سر کوهستان البرز، رودخانه کرج و رودخانه سرخ حصار ساخته شـده و به شدت تحت نفوذ آبهای سطحی و فاضلاب شهر تهران
