بخشی از مقاله
مروری بر تاریخچه وسیر تحولات تقسیمات کشوری درایران
مقدمه :
تقسیمات کشوری، تقسيم کشور به مناطق مختلفه از طریق . استقرار مرزهای قراردادی است. به بیان دیگر تقسیمات کشوری نوعی سازماندهی برای تسهیل اعمال حاکمیت دولتهاست. با توجه به این مفهوم، تقسیمات کشوری از دو وجه حائز اهمیت است، وجه اول آنکه در تقسیمات کشوری سازماندهی مطرح می شود و در وجه دوم نحوه استفاده از این سازماندهی است که در واقع به عنوان ابزار می باشد.
در حالیکه استفاده از این ابزار در اختیار دولتها می باشد. نحوه استفاده بر رابطه بین دولت و مردم مبتنی است. در سرزمین ایران مسئله تقسیمات کشوری در ادوار مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و میزان توفیق در اداره سرزمین ارتباط کاملی با چگونگی اعتبار سلسله های حکومتی و جایگاه آنها، وحدت ملی و دلبستگی ملت به حکومت و در مجموع میزان اقتدار سیاسی حکومت مرکزی داشته است.
مطالعه سیر تاریخی تقسیمات کشوری در ایران
نخستین تقسیمات کشوری ایران در دوران داریوش اول هخامنش مقارن با قرن پنجم قبل از میلاد مسیح صورت گرفت. قبل از آن وسعت و قلمرو جغرافیائی ایران در حدی نبود که جهت اداره آن تقسیم کشور واحدهای اداری و کشوری کوچکتری را ایجاب نماید
ولی در زمان سلطنت داریوش اول قلمرو هخامنشیان سرزمین وسیعی را که امروز خاورمیانه و خاور نزدیک و آسیای مرکزی خوانده می شود، شامل می شد. داریوش این سرزمین وسیع را به نقل از کتیبه نقش رستم به ۳۰ قسمت بر اساس ملاحظات قومی و نژادی تقسیم کرده بود و برای اداره هر کدام یک والی و فرمانروا بر گمارده بود که به آن خشتر پاون یا (ساتراپ) می گفتند. هر یک از این قسمتها در واقع در حکم یک ایالت گاهی در حکم یک کشور بوده است چنانکه شاهان هخامنشی مخصوصا داریوش ایالت پارس را یک قلمرو سلطنتی می شمردند و اهالی آن از پرداخت مالیات معاف بودند. عدد این ایالات هیچگاه ثابت نبود بلکه بستگی به پیروزی و فتوحات سلاطین داشت. هرگاه که مملکت جدیدی فتح می شد برای هریک از ایالات آن تشکیلاتی مقرر می شد که اغلب در امور اقتصادی و اجتماعی داخلی تا حد زیادی دارای خود مختاری بودند،
معروفترین ایالات هخامنشیان به عهده داریوش اول عبارت بودند از:
ایالت ماد (هیرکانیا با گرگان) ایالت گندار (بخش غربی افغانستان سکاها)
و ولایت
ایالت سغدیانا (سمرقند و بخارا) ایالت ایلام (سوزيانا) . ایالت پارت (خراسان) ایالت بابل ایالت خوارزم (خیوه) ایالت کلده ایالت باختر (باکتريا) ایالت آشور ایالت عربستان (مشتمل بر قسمت عمده از سوریه و فلسطین) ایالت اسپاردا (مشتمل بر لیدیه و اراضی غربا رود هاليس و ارمنستان و کاپا دوکیه) ایالت مصر (فينيقيه ، قبرس و جزایر یونان)'
آنچه در دوره هخامنشی در مورد تقسیمات کشوری صورت می گرفت در سلسله های بعدی عملا دنبال شد و امر تقسیمات کشوری جهت آرامش داخلی همواره مورد توجه جدی بود. چنانکه پس از انقراض سلسله هخامنشیان در عهد سلوکيدها با آنکه وسعت و حدود قلمرو این دوره به وسعت عهد هخامنشیان نمی رسید اما دارای تشکیلاتی از نظر تقسیمات کشوری همانند هخامنشیان بوده اند و کشور به ۷۲ قسمت بزرگ و کوچک تقسیم می شد که دارای حکمرانی بودند که آن را ساتراپ می گفتند .
در زمان اشکانیان نیز نشانه هائی از تقسیمات کشوری دیده می شود با این تفاوت که در قلمرو حکومت اشکانیان دو نوع ایالت وجود داشت. یک دسته تابع پارتها یا اشکانیان بودند اما و الی نداشتند و بجای والی پادشاه برگزیده شاهان اشکانی که تابع پادشاهان اشکانی بودند حكمفرمایی می کردند. دسته دیگر از ایالات پارمت بشمار رفته و مستقیما تابع حکومت مرکزی اشکانی بودند و از طرف شاهسان اشکانی یک والی بنام وبتاک به معنی والی شاه است، برای این ایالات تعیین می گردید که در حقیقت همان خشتر پاون زمان هخامنشیان بوده است. عدد این گونه ایالات والی مشین تابعه در دوره اشکانی متفاوت ذکر شده است. برخی مورخین ۱۴ تا ۱۵ و بعضی دیگر تا ۱۸ ذکر کرده اند، شاید علت اختلاف احتساب برخی ایالات چون فارس و خوزستان و ... که بیشتر اوقات شاهنشین بوده اند زمره ایالات و الى نشین بوده است. از زمان ساسانیان در ابتدا تقسیمات کشوری مانند دوران قبل بود چون ساسانیان تقسیمات قبلی را در زمینه اصلاحات بدلایل وجود مسائل خارجی خصوصآ نظامی و مرکزیت فوق العاده شاه كافی نمی دانستند. در تقسیمات تجدید نظر نموده و در دوره خسرو اول انوشیروان کشور به ۴ استان یا بخش بزرگ بنام پادوکس تقسیم شده بود.
۱- استان خور آسان - در حقیقت استان شرق کشور می باشد شامل خراسان کنونی، خوارزم و بخارا، سغد و گرگان، سیستان و بلوچستان و دیگر ولایات شرق
۲- استان خوروران - استانهای غرب کشور شامل کرمانشاهان، کردستان و دیگر ولايات غربی منجمله عراق بوده است.
۳- استان او اختر - آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، قفقاز و مازندران و دماوند را شامل می شده که همان استان شمالی بوده
است .
۴- استان نیمروز - شامل خوزستان، پارس و کرمان تا سگستان و سند بوده است که همان استان جنوبی می باشد.
هر یک از این چهار استان حکمران با فرمانروایی جداگانه داشتند که به پاذوكسبان یا مرزبان نامیده می شدند.
این تقسیم بندی بیشتر جنبه نظامی و جلوگیری از تعرض دشمن و حفظ آرامش در مرزها موردنظر بوده و اطلاق نام مرزبان برای حکمران معرف علاقه حکومت مرکزی به حفظ مرزها و حدود و ثغور کشور بوده است .
از انقراض ساسانیان تا تشکیل دولت صفویه تقسیمات کشور ایران پیوسته دستخوش تغییر و تحول بوده است و همراه با جنگها و غلبه و شکست این تقسیمات تغییر می یافت. حمداله مستوفی در مورد تقسیمات کشوری ایران در دوران مغولها، سرزمین ایران را در این دوران شامل ۲۰ بخش دانسته و اسامی این بخشها را چنین باد کرده است عراق عرب، عراق عجم، آذربایجان، آران و مغان، شیروان، گرجستان، ملک روم، ولایت ارجن، دیار بکر و ربیعه، کردستان، خوزستان، فارس، شبانکاره، کرمان و مکران و هرمز، مغازه (کرمان، سیستان و بلوچستان)، قهستان، نیمروز، زاولستان، خراسان ، مازندران ، قومس و جرجان، گیلان در دوران صفویه ایران به ۴ والی نشین و ۱۳ بیگلربیگی تقسیم شده بود. والیان در این دوره در حقیقت همان استانداران ادوار قبل هستند. حدود قلمرو بیگلربیگی ها کوچکتر از والیان و همان حدود ایالات و ولايات بود و گاهی اوقات والی نشین ها تبدیل به بیگلر بیگی می شدند.
دو ضابطه عمده در تقسیمات کشوری زمان صفویه موثر بود یکی مالیات و دیگر مقتضیات نظامی و تقسيم کشور به ۴ بخش بزرگ
منطقه عمده) مناطق زیر را شامل می شده است: عراق - فارس - آذربایجان - خراسان.
بعد از صفویه به ندرت در ایران تقسیمات کشوری جدید تصورت گرفت بلکه حکومتهای بعدی مانند افشاریه و زندیه و حتی قاجاریه اغلب کار خود را بر روال گذشته قرار داده بودند چنانچه در دوره نادر شاه تقریبا همان ترتیب گذشته حفظ شده بود.
از اواخر عهد قاجار تا نهضت مشروطه مقررات ثابت و مدونی برای تقسیمات کشوری وجود نداشت و در سال ۱۳۲۴ در اصل سوم متمم قانون اساسی در باب تقسیمات کشوری این عبارت آمده است:
حدود مملکت ایران و ایالات و ولایات و بلوكات آن تغییر پذیر نیست مگر به موجب قانون یک سال پس از آن یعنی در سال ۱۳۲۵ ه ق قانون تشکیل ایالات و ولایات از تصویب مجلس گذشت که در ماده دوم آن تقسیمات کشوری ایران بشرح زیر توصیف شده است:
ایالت: قسمتی از مملکت است که دارای حکومت مرکزی است.
ولايت: قسمتی از مملکت و حاکم نشین جزء می باشد که دارای یک شهر حاکم نشین و توابع باشد اعم از اینکه حکومت آن تابع
پایتخت یا تابع مرکز ایالتی باشد.
پس از نهضت مشروطیت اولین قانون تقسیمات کشوری تحت عنوان قانون ایالات و ولایات در ۲۴ ذیقعده ۱۳۲۵ هق برابر با ۱۲۸۵ ه ش به تصویب رسیده که بر اساس آن کشور به ۴ ایالت به نامهای :
ا- ایالت آذربایجان ۲- ایالت کرمان و بلوچستان ٣- ایالت فارس و بنادر ۴- ایالت خراسان و سیستان
و ۱۲ ولایت به اسامی ۱- استرآباد ۲- مازندران ۳- گیلان ۴زنجان ۵- کردستان و لرستان ۷- کرمانشاهان ۸- همدان - اصفهان ۱۰- یزد ۱۱- عراق ۱۲۔ خوزستان (عربستان) و دارالخلافه تهران تقسیم می گردد .۷
پس از گذشت ۳۱ سال از تصویب قانون مذکور در سال ۱۳۱۶ قانون جدیدی برای تقسیمات کشوری مطرح و تصویب می شود . قبل از تصویب قانون سال ۱۳۱۶ تغییرات مهمی به غیر از تعدادی تغییر نام و یا انتزاع و الحاقهای موردی از قبیل تغییر نام علی آباد به شاهی، مشهد سر به بابلسر ، تیکان تپه به تکاب و طاطائو به سیمین رود و همچنین انتزاع ابرقو از اصفهان و الحاق آن به یزد و خلجستان از عراق (اراک) و الحاق به قم صورت گرفته است.
در آبان ماه ۱۳۱۶ با توجه به محدوده بندی قانون تقسیمات کشوری، ابتدا کشور به ۶ استان به شرح زیر تقسیم می گردد:
۱- استان شمال غرب ۲- استان غرب
- استان شمالی ۴- استان جنوب ها استان شمال شرق و استان مكران
این محدوده بندی بعلت نقائص موجود دوام چندانی نیافته و پس از دو ماه و اندی تغییر نموده و کشور به ۱۰ استان، ۴۹ شهرستان و ۲۹ بخش تغییر می یابد که مشخصات آنها بشرح زیر است:
۱- استان یکم شامل شهرستانهای : زنجان، قزوین، ساوه، سلطان آباد (اراک)، رشت، شهسوار (تنکابن)
۲- استان دوم شامل شهرستانهای : قم، کاشان، تهران، سمنان ، ساری
۳ استان سوم شامل شهرستانهای : تبریز، اردبیل
۴- استان چهارم شامل شهرستانهای خوی، رضائیه ، مهاباد، مراغه ، بیجار
۵ استان پنجم شامل شهرستانهای : ایلام، شاه آباد، کرمانشاهان ، سنندج ، ملایر، همدان
6- استان ششم شامل شهرستانهای : خرم آباد، گلپایگان، اهواز، خرمشهر
٧- استان هفتم شامل شهرستانهای : بهبهان ، شیراز، بهشهر،.. فيسا، آباده ، لار
۸- استان هشتم شامل شهرستانهای : کرمان ، بم، بندر عباس، خاش، زابل
9- استان نهم شامل شهرستانهای : سبزوار، بیرجند، تربت حیدریه ، مشهد، بجنورد، قوچان جویمند (گناباد)
۱۰- استان دهم شامل شهرستان های : اصفهان، یزد. از سال ۱۳۱۶ تا سال ۱۳۲۵ تغییرات انجام یافته محدود به ایجاد و تأسیس واحدهای تقسیمات کشوری به غیر از استان ، شهرستانها و بخشها بوده و با انتزاع و الحاقها و جابجائیهای استانی یا بین استانها که به عنوان نمونه می توان به تاسیس شهرستانهای نهاوند، محلات، بخش تراق و انتزاع و الحاق بخش خمین و روند تغيير اسامی نیز که قبل از قانون وجود داشت به همان صورت ادامه یافته و اسامی بسیاری تغيير می یابد که از جمله می توان به تغيير نام سیاهدهن به تاکستان، اشرفی به بهشهر ، بندر جز به بندر گز، کرد محله به کردکوی اشاره کرد.
از سال ۱۳۲۵ به بعد با توجه به ضروریاتی، اقدام به تاسیس تعدادی از استانهای کشور می شود. از تاریخ ۱۳۲۵٫۴٫۳ استانهای سوم و چهارم در هم ادغام و استان جدیدی بنام استان آذربایجان را تشکیل و یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۲۶ استان تهران که از توابع استان دوم بوده از آن استان مجزا و خود به استان جدیدی تبدیل می گردد .
همزمان با تشکیل استانهای جدید واحد جدیدی نیز در تقسیمات کشور مطرح و از سال ۱۳۲۶ اقدام به تاسیس فرمانداری های کل می گردد .
اولین فرمانداری کل در حوزه بلوچستان تشکیل که این فرمانداری کل از سه فرمانداری جزء که تحت نظر یک مامور عالی رتبه به نام فرماندار کل که هم ردیف با استانداری می باشد اداره و مرکز آن زاهدان و بخشهای تابعه زاهدان، خاش، میرجاوه، نصرت آباد بوده است. در ۲۹ آذرماه ۱۳۳۳ فرمانداریهای کل بنادر و جزایر خلیج فارس و بنادر و جزایر بحر عمان ایجاد گردیده که بدین ترتیب تعداد استانهای کشور تا سال ۱۳۳۶ که استان سیستان و بلوچستان تشکیل می شود، ۱۰ استان بوده و پس از تشکیل استان سیستان و بلوچستان به ۱۱ استان و دو فرمانداری کل تغییر می یابد. در تاریخ ۱۳۳۷٫۸٫۳ استان آذربایجان که از ادغام دو استان سوم و چهارم تشکیل یافته بود به دو استان تغییر و استانهای سوم و چهارم تشکلی دوباره یافته و سه روز بعد طی مصوبه ای شهرستانهای تابعه این دو استان به شرح زیر تعیین می گردد.
استان سوم آذربایجان شرقی شامل شهرستانهای : تبریز، مراغه ، میانه، اردبیل، سراب، مشکین شهر ، اهر (ارسباران)، هشترود، مرند، خلخال، آستارا۔
استان چهارم آذربایجان غربی شامل شهرستانهای: رضائیه، ماکو، خوی، مهاباد، شاهپور، میاندوآب . .
در سال ۱۳۳۷ به غیر از تأسیس دوباره استانهای سوم و چهارم فرمانداری کل چهارمحال و بختیاری و استان کردستان تاسیس می یابند.
تا سال ۱۳۳۹ به غیر از استانهای جدید التاسيس، استانها به همان نامهای قبلی سال ۱۳۱۶ یعنی یکم، دوم، سوم، چهارم ... بوده که از ۲۱ اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۹ با توجه به ماده ۱۳ قانون وظایف و اختیارات استانداران قید گردیده است از تاریخ اجرای این قانون استانها به اسامی اصلی خود نامیده شده و دولت مکلف می شود با توجه به سوابق تاریخی نام استانها را تعیین و اعلام نمایند از این تاریخ به بعد نام استانها به اسامی فعلی تغییر می یابد .
۱- استان یکم به گیلان ۲- استان دوم به مازندران ۳- استان سوم به آذربایجان شرقی ۴- استان چهارم به آذربایجان غربی 5- استان پنجم به کرمانشاه 6 - استان ششم به خوزستان ۷- استان هفتم به فارس ۸- استان هشتم به کرمان 9- استان نهم به خراسان -۱۰ استان دهم به اصفهان
و مضاف بر آنها استانهای سیستان و بلوچستان، تهران و کردستان .
پس از تاسیس فرمانداریهای کل بنادر و جزایر بحر عمان و خلیج فارس و چهار محال بختیاری در سالهای ۱۳۳۳ و ۱۳۳۷ اقدام به تأسیس تعدادی دیگر فرمانداری کل بشرح زیر می شود:
فرمانداری کل سمنان، همدان، لرستان در سال ۱۳۴۰ و فرمانداری های کل بویراحمد و کهگیلویه و ایلام و لرستان پشتکوه به ترتیب در سالهای ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ که شهرستانهای تابعه فرمانداری های مذکور بشرح زیر بوده اند:
الف: فرمانداری کل سمنان به مرکزیت سمنان شامل شهرستانهای : دامغان و شاهرود
ب: فرمانداری کل همدان به مرکزیت همدان شامل شهرستانهای : ملایر، نهاوند و تویسرکان
ج: فرمانداری کل لرستان به مرکزیت خرم آباد شامل شهرستانهای : بروجرد و علی گودرز
د: فرمانداری کل بویر احمدی و کهگیلویه به مرکزیت یاسوج شامل شهرستانهای : بویراحمد سردسیر که از استان فارس و شهرستان کهگیلویه که از استان خوزستان متنزع می شوند، فرمانداری کل ایلام و لرستان پشتکوه به مرکزیت ایلام شامل شهرستانهای : ایلام، دهلران، مهران و بدره
با توجه به این تغییرات تعداد استانهای کشور تا پایان سال ۱۳۴۳ : ۱۳ استانداری و ۸ فرمانداری کل می شود.
در سال ۱۳۴۶ فرمانداریهای کل بنادر و جزایر خلیج فارس و بنادر . چزایر دریای عمان منحل و استان بنادر و جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان به مرکزیت بندرعباس و متشکل از شهرستانهای زیر تشکیل می شود
بندرعباس، بندر بوشهر، بندر لنگه، برازجان، میناب
