بخشی از مقاله
چکیده:
جنوبشرقایران، محدوده ی جغرافیایی وسیع وکمتر مطالعه شده ای از زمینه ای کشور ایران در همسایگی کشورهای افغانستان و پاکستان در شرق و کشورهای عربی حاشیه ی دریای عمان در جنوب، تنها منطقه از سرزمین پهناور ایران است که یک زون آبی اقیانوسینئوژن، با در برگرفتن ساختارهای منحصربه فرد زمینساختی، جلوه های بدیع از پدیده های ژئومورفولوژیکی را در محدوده ی کوچک و دردسترس به نمایش گذاشته.
فروافتادگی-گسلی دشت سیستان و بزرگترین دریاچه ی روبه خشکی گرائیده ی آب شیرین ایران - دریاچه ی هامونصابوری - در سرزمین های مرزی ایران و افغانستان، بزرگترین منابع آزبست ایران در منطقه ی حاجات، گرانیت- فلیش- افیولیت-در منطقه ی زاهدان- میرجاوه، سرزمین متنوع کویرلوت با بزرگترین کلوتها، تل ماسه ها و مرتفع ترین نبکاها، تنها آتشفشان نیمه فعال ایران - تفتان - ، گل فشان درون قاره ای پیرگل، آتشفشان – گرانیت بزمان، گودال جازموریان، سواحل برآمده ی چابهار و تنها بنادر و خلیج های اقیانوسی ایران به همراه مجموعه ای از گلفشان های ساحلی، بدلندها و سنگفرش های بیابانی، گالیها و ..... از پدیده های مهم ژئومورفولوژیکی در این محدوده میباشند.
واژه های کلیدی: ژئومورفولوژی، جنوبشرقایران، ساختارهای زمینشناسی.
مقدمه :
وسیع ترین بخش های سرزمینی ایران در جنوب شرق، شامل محدوده ی جغرافیایی استان سیستان و بلوچستان و مناطق مجاور آن در جنوب استان خراسان جنوبی و در شرق استان کرمان در گستره ی 58 تا 63 درجه ی شرقی و24 تا 32 درجه ی شمالی، از شرق با طولی حدود900کیلومتر با کشور پاکستان و در مسافتی حدود300کیلومتر با کشور افغانستان مرز مشترک آبی- خشکی داشته، در قسمت جنوبی با طول تقریبی 270کیلومتر با دریایعمان و اقیانوس هند از طریق سواحل چابهار، مرزآبی دارد.
محدوده ی جغرافیایی جنوب شرق ایران، از نظر آب وهوایی دارای دو فصل متمایز زمستان با درجه حرارت معتدل وخنک در ماه های آذر، دی و بهمن و تابستان گرم و خشک در بقیه ی ای امسال بوده، در این گستره از سرزمین وسیع ومتنوع ایران، اختلاف ونوسان اتدما بین فصول زمستان وتابستان و حتی در یکشبانه روز، بسیارزیاد بوده، آب و هوای عمومی جنوب شرق ایران از نوع بیابانی وخشک با حداکثر دمای سالانه ی بالای 40درجه-ی سانتیگراد تعیین شده، در تابستان، درصد رطوبت نسبی در جنوب شرق ایران به شدت کاهشی افته، سرزمین-های نواحی ساحلی در جنوب شرقی ترین مناطق ایران، به علت رطوبت ناشی از مجاورت با دریای عمان و اقیانوس-هند، دارای رطوبت بیشتری هستند.
بحث وگفتوگو
محدوده ی جنوب شرق ایران، شامل زون های تک تونیکی بلوک هیرمند، رشته کوه های مکران، گودال جازموریان و منطقه ی زاهدان- بیرجند - نبوی - 1362 و بلوکلوت، تنوع ویژه ای از حوادث زمین ساختی و پدیده های منحصر به فرد ژئوموفولوژیکی به شرح زیر را به نمایش میگذارد.
.1 دشت سیستان
سیستان در شرقی ترین سرزمین های ایران، دشت آبرفت ی وسیع، باضخامت متوسط 500 تا2500 متر رس - درمحل شهر زابل - حاصل از رسوبات کواترنر رود عریضه یرمند بوده - پورکرملانی، زمردیان، - 1369، دریاچه یکم عمق هامون باحداکثر عمق در ایام پرآبی، حدود 5متر آبگیری، در فصول پرآبی، پهناورترین سطح آب شیرین در سرتاسر فلات ایران، سومین سرزمین های دریاچه ای بزرگ ایران - بعد از خزر و ارومیه - در دشت سیستان بوده، در پی کم شدن تدریجی آب رودخانه ی هیرمند بعد از پایان آخرین دوره ی یخبندان، شروع به خشکشدن و پرشدن از رسوبات رودخانه ای نموده - آقانباتی، - 1383،.
.تشکیل دشت گسلی سیستان و دریاچه ی هامون بر اثر فروافتادگی حاصل ازحرکات تکتونیکی بلوکلوت در غرب و مقاوم ترشته کوه های هندوکش در شرق، بوده، گودال های طبیعی-چاه نیمه ها در قسمت جنوبی دشت سیستان و در حوالی مصبرود هیرمند درنزدیکی مرز ایران- افغانستان واقع شده - ابراهیمزاده، - 1387، بخشی از آب های ورودی رودهیرمند به سرزمین ایران از طریق سد مرزی کوهک به اینگودال-ها واردشده، سد چاه نیمه در نقطه ی صفر مرزیایران و افغانستان برای کنترل ورود این آب ها ساخته شده است.
شکل:1 تشکیل تختک در دریاچه ی هامون در منطقه ی دشت سیستان
وزش بادهای تقریبا دائمی و شدید120روزه و خشک بودن طولانی مدت دریاچه ی رسی هامون، سبب حرکت و تجمع شنها ی روان و تشکیل تپه های ماسه ای در سطح منطقه گردیده، ته نشست این مواد در مناطقی که سرعت-باد کاهش مییابد که عموما سبب دفن سازه های طبیعی همچون پوشش کندروی گیاهی و سازه های انسانی هم-چون مسکن روستایی، جاده ها و .... شده است.
ساکنان بومی برای بهره گیری از وزش باد گرم وخشک در تلطیف هوا و خنک نمودن محیط، مسکن خود را با استفاده از خشت همراه با سقف های گنبدی مرتفع با بادگیرهایی پشت به وزش باد بنانموده - ابراهیم زاده، - 1387، تقریبا در سرتاسردشتسیستان، تشکیل تل ماسه بانمایش ژئومورفولوژی-های متنوع بادی همچون ریپلمارک، برخان، بادساب، دشتریگی، سیف و... به همراه تشکیل تختک براثر فرسایش آبی عمیق و شدید در لایه های رسی که جان پناه طبیعی در این ایام است، دیده میشود.
.2 با تولیت زاهدان
باتولیتزاهدان با سن ائوس- پالئوسن، براثرذوب پوسته ی قاره ای درپی حرکات چرخشی بلوک افغان درمشرق و بلوکلوت درمغرب، همزمان با این فعالیت های تکتونیکی وسیع از گوربند در غرب زاهدان تا میرجاوه در مرزپاکستان تشکیل شده پتروگرافی باتولیت زاهدات شامل گرانیتوئید با زینولیت های فراوان به همراه فاز مافیکدیوریتی دراطراف و فاز پگماتیتی با ساخت گنایسی در مراحل انتهایی تشکیل بوده، نفوذ دایکه ای-حدواسط به اشکال عموماموازی در جهت شمالی - جنوبی و پدیده های آلایش ماگمائی و تفریق ماگمائی به فراوانی در باتولیت دیده شده.
، محلتماس باتولیت با سنگ های در برگیرنده ی فلیش قدیمی در مقابل تختک-قطارخنجک به خوبی رخ نمون یافته، هوازدگی فیزیکی شامل پدیده های پوسته پیازی و نمای کارستی- لانه زنبوری براثر خروج زینولیتها، هوازدگی بیومکانیکی به دنبال رشدگیاهان در سنگ های آذرین منطقه و هوازدگی کیسه-آردی در شکستگی های مزدوجت کتونیکی در سنگهای فلسیکتر ایجادشده است.
.3 گلفشان پیرگل
گلفشان پیرگل، مرتفع ترین گل فشان ایران - نگارش، - 1383، در فاصله ی225 کیلومتری زاهدان، در جنوب غرب کوهستان تفتان و شمال شرق آتشفشان بزمان در منطقه ی کوه های سیاه بندان خاش و با فاصله ی-هوایی حدود 300کیلومتر از دریای عمان در مناطق درون قار های، در منطقه ای واقع شده که مناظر بدلندی، ریل-ها، گالیها و درهه ای کور متعددی آنرا فراگرفته، رشدهیچ گیاهی در اطراف آن دیده نمیشود.
