بخشی از مقاله
مصالح و تکنيک هاي بومي، راهبردي به سوي معماري نوين پايدار
مورد مطالعاتي: بناهاي کيسه خاکي
چکيده
طراحي معماري را مي توان پروسه اي دانست که به خلق يک اثر معمارانه منجر مي شود. آنچه در اين ميان حايز اهميت است ، چگونگي ايجادشيوه هاي مناسب براي آفرينش فضايي است که بتواند پاسخگوي نيازهاي عملکردي، فيزيکي، اجتماعي، اقتصادي و محيطي ساکنان آن باشد. بهره گيري از اصول معماري پايدار يکي از اين روشها در جهت بر آورده کردن نيازهاي بشري است که در معماري بومي ايراني متجلي گشته است . آنچه که معماري بومي ايراني را پايدار مي سازد، توان پاسخگويي آن به نيازهاي گوناگون بشري در طول تاريخ بوده و سازگاري با اقليم به عنوان يکي از اصلي ترين وجوه پايداري، که در اکثر اين فضاهاي معماري مشاهده مي شود. نوشتار حاضر بر آن است تا با اهدافي چون ، معرفي معماري بومي و ويژگي هاي آن ، شناسايي مصالح بوم آوردي همچون خاک بعنوان يکي از ارزان ترين و اقليمي ترين مصالح موجود در اين سرزمين ، به ارايه روشهاي نويني چون استفاده از تکنيک ابرخشت و ايجاد بناهاي کيسه خاکي با بهره گيري از شيوه هاي ساخت و مصالح بومي بپردازد. اين روش که توسط معمار ايراني نادر خليلي با الهام از معماري بومي خشتي ايراني ابداع شده است ، پاسخگوي شرايط زيست محيطي در اقليمهاي گوناگوني در جهان بوده است . مطالعه و شناخت اين رويکردهاي بومي همساز با اقليم مي تواند الگويي مناسب در معماري امروز بوده و راهگشاي بسياري از مشکلات اقتصادي و محيطي در طراحي بناهاي نوين سرزمين ما باشد. روش تحقيق اتخاذ شده در اين پژوهش با توجه به ماهيت بحث به صورت توصيفي - تحليلي بوده و بر پايه مطالعات کتابخانه اي شکل گرفته است .
١- مقدمه
در چند دهه اخير در سرزمين ما، به دليل افزايش درآمدهاي صادرات نفت ، الگوهاي مصرف تغيير نموده و در نتيجه افزايش بي رويه انرژي هاي تجديد ناپذير و سوختهاي فسيلي آغاز گشته است . يکي از موضوعات مهم جامعه ي امروز ما بحث مصرف بهينه ي انرژي و به ويژه مصرف آن در فضاهاي معماري ماست که ضرورت اين موضوع ما را بر آن مي دارد که برخورد گذشتگان خود را در اين زمينه وچگونگي همزيستي آن ها با محيط طبيعيشان را در بحث طراحي معماري مورد بررسي قرار دهيم . چرا که امروزه به دليل عدم انطباق روشهاي نوين در طراحي با الگوهاي مبتني بر پايداري معماري سنتي و بومي، معماري ما فاقد ويژگي هاي لازم براي برآورده کردن نيازهاي انسان مي باشد.
فقدان مفاهيمي همچون آسايش ، آرامش ، سازگاري با محيط و..که روزگاري از خصوصيات بارز معماري بومي ما بوده اند در بناهاي امروزي به وضوح مشاهده گشته و بناهاي امروزي تنها به ساختمانهايي براي سکونت تقليل پيدا کرده اند که تاثير آن در درازمدت مي تواند لطمات جبران ناپذيري بر پيکر انسان مدرن امروزي وارد سازد.
در اين راستا و به منظور صرفه جويي در مصرف انرژي اقداماتي در سطح جهان صورت گرفته که باز خواني و مطالعه الگوهاي معماري بومي بعنوان يک معماري همساز با اقليم يکي از آنها مي باشد.
سازه هاي بومي در رويارويي صريح ساکنان آن وضعيت اقليمي است و ويژگي هاي اقليمي انسان را در انتخاب و استفاده از عناصر همان سرزمين (بوم )،اقليم را بارور و مجرب مي گرداند (فلامکي، ص ١٣٨٤،١٠١). لذا، شناخت روشها ، تکنيکها و مصالح بومي بعنوان يک راهبرد همساز با اقليم و بهره گيري از آن در معماري نوين رويکردي مناسب تلقي مي شود.
در سده اخير پيرامون استفاده از متريال هاي بومي و روشهاي ساخت ، راهکار هايي ارائه شده است که يکي از آنها ايجاد بناهايي تحت عنوان بناهاي کيسه هاي خاکي (Earthbag Buildings) مي باشد. در گذشته از اين روش براي ساختن سنگرها و پناهگاههاي نظامي به دليل ارزان بودن و سرعت بالا استفاده مي شد. در روزگار معاصر مبدع و مبتکر اين روش نادر خليلي، معمار معاصر ايراني بوده که اين سازه دايمي را با الهام از معماري بومي سرزمين مادري خويش به صورت همگاني و قابل اجرا در اقليمهاي گوناگون در آورده است . وي نه تنها اين ايده را براي ايجاد مکانها و سر پناههايي در کره ماه پيشنهاد داده بلکه با ايجاد کارگاهها و آموزش بسياري از افراد ايده ساخت بناهاي کيسه خاکي در بسياري از نقاط جهان را بسط داده است . بر آورد شده که در حدود ١٠٠٠تا١٥٠٠ بناي کيسه خاکي در جهان ساخته شده که در برگيرنده کاربري هايي چون ، منازل مسکوني، دفاتر اداري، فروشگاهها، مدارس ، معابد، درمانگاهها و حتي دهکده هاي اکولوژيکي مي باشند.
اين پژوهش برآن است تا ضمن بر شمردن ويژگي هاي معماري بومي ، روش ساخت ، نوع مصالح و ومزاياي سازه بناهاي کيسه خاکي را بيان کرده و در نهايت به معرفي چند بنا با سازه کيسه خاکي در جهان به عنوان دستاوردهايي از روشهاي بومي در طراحي معماري امروزي پرداخته و ويژگي هاي مبتني بر پايداري در آنها را تبيين کند.
٢- معماري بومي (Vernacular Architecture( و ويژگي هاي آن
معماري بومي، معماري است که در آن توجه به منابع طبيعي و داده هاي زمين شناختي سرزمين بوده است و انسان با تغير شکل دادن به داده خام موجود در محيط ، آنرا جهت استفاده از فضاي زندگيش آماده مي کند(فلامکي،ص ٥٤، ١٣٨٤). همچنين مي توان معماري بومي را هموار کردن طبيعت براي پاسخگويي به نيازهاي مکاني دانست که با انتخاب و استفاده از مقدورات هر سرزمين پديد آمده است .
از ويژگي هاي معماري بومي مي توان به نکات زير اشاره نمود:
- استفاده از مصالح منطقه اي و بوم آورد.
- استفاده و بهره گيري از شکل زمين ، مثلا در مناطق کوهستاني تبعيت از شيب تند زمين بيانگر زمينه اي از تاثير پذيري از فضاي ساخته شده از شرايط محيطي است .
- معماري خودجوش ، در اين معماري هيچ چيز تصادفي نيست بلکه روال عادي خود را طي مي کند.
- ناشناس بودن سازندگان اثر و عدم مرزبندي بين سازندگان و مصرف کنندگان .
- بي نياز بودن تاريخ تولد هر اثر
٣- استفاده از شيو ه هاي نو در معماري بومي با بهره گيري از مصالح خاکي
٣-١- سازه هاي کيسه خاکي و ابر خشتها (Super Adobe)
از بارزترين اين روشها همانگونه که پيشتر اشاره شد مي توان به روش ابداعي نادرخليلي موسوم به گل تافتن و ايجاد ساختارهاي کيسه خاکي اشاره داشت . خليلي با روش گل تافتن دوازده خانه در روستاي قلعه مفيد در ايران را بازسازي نموده است . گل تافتن ترکيبي از دو واژه گل و تافتن بوده که گل همان مخلوط آب و خاک و تافتن به معناي گداختن است که متريال اساسي در اين طراحي گل مي باشدکه مي تواند جزء ابتدايي ترين و کارا مد ترين مصالح معماري بر شمرده شود. در روش گل تافتن ، خشت تشکيل دهنده کلبه ها را با استفاده از هوا کشهايي که در آنها تعبيه شده است ،پخته و آن را در برابر زلزله و نزولات جوي مقاوم مي گرداند. وي همچنين با کيسه خاکي در بيابانهاي موهاوي در کاليفرنياي جنوبي بناهاي ويژه اي احداث کرده است که در اين طرح ها، معماري خشت ساده تر شده است و با استفاده از کيسه هاي طويل و يا تيوبهاي خاکي، خانه هاي ارزان قيمت و مقاومي ساخته مي شوند که بدون استفاده از بلوک خشتي، در هر شرايط اقليمي مي توانند بنا شوند. فرم بناهاي کيسه خاکي همانند ساختمانهاي بومي ايراني به صورت طاق و گنبد مي باشد. سقف گنبد دار مي تواند با شيبدار شدن تدرجي ديوارها شکل بگيرد. ديوار ها نيز مي توانند به صورت مستقيم يا خميده باشند که ديوارهاي خميده مقاومت
بيشتري در برابر نيروهاي جانبي دارند.
دومين همايش ملي اقليم ، ساختمان و بهينه سازي مصرف انرژي (بارويکرد توسعه پايدار)
٣-٢- چگونگي اجراي بناهاي کيسه خاکي
براي ايجاد اين گونه بناها نخست گودالي به ضخامت ٣٠ سانتي متر و عرض ٢-٤متر حفر نموده وبخشي از آن توسط قلوه سنگها و ماسه ها پر مي گردد. براي مناطق زلزله خيز فونداسيون بتني پيشنهاد مي شود. دو رديف کرسي چيني بر روي اين فونداسيون موجب افزايش مقاومت در برابر رطوبت شده و سپس بر روي آن ،کيسه ها يا تيوبهاي خاکي به طور متوالي قرار داده مي شود. براي دوام بيشتر اين کيسه ها، در داخل آن از گل مرطوب استفاده شده است . اين لايه ها همانند آجر برروي هم قرار گرفته و براي جلوگيري ازلغزش و باز شدن آنها، بر روي هر کدام از اين لايه ها يک يا دو رشته سيم خاردار قرار مي گيرد.
جنس مصالح به کار رفته در داخل اين کيسه ها گل رس فشرده و خشت بوده که در برخي نقاط از متريالهايي چون پولي پرولين ، برنج و ديگر غلات استفاده مي گردد. پولي پرولين به سبب ارزان بودن ، دوام در برابر رطوبت ، آسيب حشرات و فساد جزو مصالح مناسب در ايجاد بناهاي کيسه خاکي مي باشد. همچنين براي مقاومت در مقابل اشعه فرا بنفش خورشيدو بارندگي سطح خارجي
