بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با توسعه و پیشرفت صنعت ساختمان، لزوم توجه به معماری پایدار و ساخت و سازهای مبتنی بر معماری بـومی در راسـتای استفاده بهینه از منابع طبیعی موجود، بیش از پیش اهمیت پیدا می کند. معمـاری بـومی درحقیقـت معمـاری همـزاد بـا انسـان و همساز با اقلیم است. درمعماری بومی، سود جستن از راه حل هایی بس ساده وارزان، گاه ازبهترین پاسخ هـا بـه برخـی نیازهاسـت، چنانکه این معماری، درپاسخ به مشکلات اقلیمی وکاهش درهزینه های مصرف انرژی بسیار مثبت عمل نموده است. مقاله حاضر به متون تاریخی مربوط به مماری بومی گیلان، بررسی های مورخـان و باسـتان شناسـان معاصـر و همچنـین نکـاتی کـه معمـاران و هنرشناسان در آثار ارزشمند تحلیلی خود بیان نموده اند توجه دارد. بررسی تحقیقات انجام شده نشان می دهد که با بهره گیری از اصول معماری بومی و به روزرسانی آنها در روند طراحی ابنیه، می توان گام بزرگی در راستای ارتقای معماری پایدار و بومی همسان با طبیعت و اقلیم برداشت.
کلمات کلیدی: معماری پایدار، معماری بومی، معماری گیلان، ارزش های بومی
-1 مقدمه
جهانی شدن، همراه با رشد و پیشرفت تکنولوژی و افزایش سرعت در زندگی، سبب شده است تا آداب و رسوم کهن و میراث به جـا مانده از گذشتگان کمرنگ شده و به دست فراموشی سپرده شود. در عرصه معماری نیز، معماری بومی که بر اثر سـال هـا تجربـه و هماهنگی با اقلیم و فرهنگ هر منطقه به وجود آمره بود، به یکباره فراموش شد. در راستای بحران انرژی و ضـرورت صـرفه جـویی درمصرف آن و همچنین وضعیت نا مطلوب بناهای عصر معاصر، باید به این نکته بپردازیم که چگونه می توان به روش فعال و بـدون تحمیل هزینه اضافی، بتوان در مصرف آن صرفه جویی نمود،که این امر لزوم تجدید نظر در نحوه ساخت و ساز را به یکـی از ارکـان برنامه ریزی و طراحی کشور تبدیل نموده است . در بررسی بناهـای بـومی ، اسـتفاده بهینـه از انرژیهـای تجدیدپـذیر در سـاخت و سازها، مدنظر تمام سازندگان بوده و همچنین سعی شده است تا ساخت، کمترین تاثیر منفی را بر محـیط زیسـت داشـته باشـد. از این رو با استفاده صحیح از مصالح بومی و تلفیق آنها با شرایط جدید ساخت وساز میتوان با راه حـل هـایی بـس سـاده و ارزان، در پاسخ به مشکلات اقلیمی و کاهش در هزینه های مصرف انرژی بسیار مثبت عمل نمود. بدین لحاظ ما در این مقاله سعی داریـم بـا تحلیلی اجمالیبر تاًثیر عوامل طبیعی در بناهای بومی گیلان، علاوه بر استفاده از تجربه پیشینیان، خاطرنشان شویم که تکنیکهای طراحی اقلیمی که بر گرفته ازمعیارهای آب و هوایی معماری بومی میباشد، دارای حداکثر کارآیی خواهد بـود و ایـ ن امـر مسـتلزم ایجاد زمینه همکاری میان معماران و متخصصان امر میباشد. شرایط آب و هوایی گیلان، محیطی را ساخته که بـا قیـود فراوانـی از نظر معماری روبروست، پدیده های طبیعی همچون رطوبت قشر سطحی خاک، بارانهای شدید، بادهای مزاحم و میزان بسیار بـالای رطوبت هوا ،سبب گردیده که معماری بومی به راه حلهای مختلفی برای مقابله با آنها متوسل گردد تا فضای مسکونی را از زیر فشار این عوامل محیطی برهاند.
معماری بومی که برگرفته از آب و هوا ،پیشینه ،فرهنگ و مصالح و نیاز یک منطقه خاص میباشد، روش طراحی عمومی است که از معماری مردمی زاییده شده و میتوان آنرا شکل پیشرفته معماری طبیعی یک خطه معین به حساب آورد بدان معنـا کـه معمـاری بومی با مردم همزاد و با محیط همساز است. در گفتگو از معماری بومی گیلان سعی مـا بـر ایـن اسـت کـه آنـرا از جنبـه طراحـی معماری مورد بررسی قرار دهیم.
-2 اهداف تحقیق
در این مقاله سعی داریم راهکارهایی که معماری بومی گیلان در انطباق هرچه بیشتر معماری با محیط ارائه می دهد، مورد بررسـی قرار دهیم.
-3 روش انجام تحقیق
روش تحقیق متناسب با پژوهش، روش کیفی می باشد. در ایـن مطالعـه، اطلاعـات از طریـق بررسـی اسـناد و مـدارک و مطالعـات کتابخانه ای، مصاحبه با افراد صاحب نظر و مشاهدات میدانی انجام شده است.
-4 پیشینه موضوع
1-4 معماری پایدار
1-1-4 پایداری در لغت
واژه پایداری (Sustainability) همراه با واژه توسعه پایدار (Sustainable Development) امـروزه بصـورت گسـترده ای در مباحث توسعه اقتصادی، زیست محیطی و حتی اجتماعی به کار می رود.
دهخدا پایداری را به معنای بادوام و ماندنی آورده است. در فرهنگ سخن و فرهنگ فارسی معین نیز پایداری به مفهوم پایدار بـودن و مقاومت از مصدر پایش به معنای پایداری کردن و از خود استقامت نشان دادن آمده است. برای صفت پایداری نیز این معانی بیان شده است: دارای ثبات، همیشگی و مقاومت کننده. (سفلایی، 134، (1382
2-1-4 مفهوم پایداری
پایداری بعنوان رویکرد انسان به جهان زیستی، یک نگرش اخلاقی را مطرح میکند که در آن نحوه زیست و عمل انسـان در رابطـه بـا سـایر ارکان هستی مورد توجه قرار میگیرد. دیدگاه پایداری به مهمترین چـالش امـروز تمـدن بشـری مـی پـردازد : »بقـای تمـدن در ایـن سـیاره« 1997)،( Buchanam
شالوده اخلاق پایداری بر نظام اخلاق زیست محیطی بنا شده است و بر مبنای گرایش های مختلـف آن، نگـرش هـای متفـاوتی در رابطه انسان با دیگر ارکان نظام زیست جهانی تبیین می شود. وقتی می گـوییم »محـیط زیسـت « مقصـود آن فضـایی اسـت کـه طبیعت و انسان و فرهنگ و شرایط اجتماعی و تاثیرات متقابل آنها را در بر می گیـرد . تحـولات عصـر صـنعت اگرچـه بسـیاری از معضلات بشر را حل کرده ولی متاسفانه رابطه انسان را با محیط بریده است ، این در حالی است که مشکلات زیسـت محیطـی مـی تواند مسائل اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی مهمی را برای دولت ها ایجاد کنند . کمبود منابع قابل تجدید در اختلافات خشونت بـار در بسیاری از مناطق در حال توسعه نقش دارد ، منابع و ذخایر طبیعی محدودند و چنانچه انسان بی رویه از آن استفاده کنـد همـه چیز بر هم خواهد ریخت . خطر به حدی است که برای نسل آینده بحران هـای بسـیار جـدی پـیش بینـی شـده اسـت (اعتمـادی شلمزاری، 48، .(1386
3-1-4 تعاریف معماری پایدار
معماری پایدار به قرن 19 بر می گردد . جان راسکین ، ولیام مورسین و ریچارد راجرز از پیشگامان نهضت معماری پایدار محسـوب می شوند.
راسکین در کتاب هفت چراغ معماری خود می گوید که برای دست یابی به رشد و پیشرفت می تـوان نظـم هارمونیـک موجـود در طبیعت را الگو قرار داد. موریس بازگشت به فضای سبزه ،حومه سبز خود کفایی و احیای منابع محلی را توصیه می کـرد (زندیـه و پروردی نژاد،(1389 اما به طورکلی تعاریف زیر را از معماری پایدار می توان مطرح کرد:
-خلق محیط انسان ساخت و مدیریت متعهدانه آن بر مبنای اصول بوم سازگاری و بازدهی منابع. این اصول عبارتند از : بـه حـداقل رساندن مصرف منالع تجدیدناپذیر، ارتقاء و بهبود شرایط محیط طبیعی و حداقل آسیبهای بـوم شـناختی بـر محـیط (چـارلز کـی برت،.(1994
-تبیین رابطه متعادلتر و همزیستانه اثر معماری با محیط که بر کنش مندی خودآکاه اثر معماری نسـبت بـه شـرایط محیطـی پـی ریزی شده است(هاگان،(2001 -بر اساس طرح 2(& 1 بناهای پایدار، بناهایی تلقی می شوند که کمترین تاثیرات مخرب را بر محـیط هـای سـاخته شـده (
مصنوع) و طبیعی مجاور خود داشته باشند. ساختمان های پایدار به تمام چرخه حیات ساختمان، محیط با کیفیت، کارکرد مطلوب و آینده توجه می کند.
-معماری پایدار دربردارنده آمیزه ای از ارزش های زیباشناختی، محیطی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی است.2
1 Organization for economic cooperation and development
سامویل موک بی2
- طراحی پایدار، علم وهنر برقراری ارتباطی مناسب بین محیط انسانی و جهان طبیعت است.1 می توان به طور خلاصه معماری پایدار را معماری دانست که نسبت به ویژگی ها و شرایط محیطی و مکانی خود پاسـخگو و کـنش
منــد اســت و از قابلیــت هــای بســتر بــوم شــناختی برخــوردار خواهــد بــود، یعنــی کمینــه صــدمات را بــر محــیط زیســت دارد (اسدپور،67،.(1385
4-1-4 زندگی پایدار
زندگی پایدار می تواند به عنوان سبکی از زندگی تعریف شود که هدف آن عمل کردن و ارتباط با محیط به گونـه ای اسـت کـه در زندگی طبیعت جاندار و بی جان و نیز منابع طبیعی اختلالی ایجاد نکند و هیچکدام از ملاحظات اخلاقی را به چالش نکشد. در این نگرش تمامی اجزا طبیعت یک موجودیت واحدند و آسیب رساندن به هر جزء تنشی را در کل مجموعه منتشـر مـی کنـد و ایجـاد تغییر یا به هم خوردن تعادل هر کدام، کل نظام و اجزاء آن را که شامل انسان نیز می شـود نـابود مـی کنـد. ایجـاد و توسـعه یـک زندگی پایدار به نیازهای کلیدی انسانی همچون مسکن، پوشاک، خوراک، سلامتی و مراقبـت هـای بهداشـتی، آمـوزش و پـرورش، انرژی، حمل و نقل و تفریح می پردازد. در این شیوه ی زندگی تمامی اجزا و عناصر مرتبط با هم، بایـد بخـش هـای یـک سیسـتم هماهنگ و یکپارچه باشند تا یکدیگر را تقویت کنند، از کارایی هم نکاهند و حداکثر برآیند کلی را به وجود آورند. به عبـارت دیگـر در زندگی پایدار تمامی بخش های استفاده شده در ساختمان، محـیط بنـا و سـبک زنـدگی سـاکنان و اجتمـاع بایـد پایـدار باشـد (درودیان، 1389، .(63
-5 معماری بومی
1-5 قابلیت های معماری بومی
سابقه سکونت در ایران و پیشینه درخشان در زمینه معماری، لزوم توجه به تکنیکهای اقلیمـی معمـاری بـومی و اسـتفاده از آن بـا شیوه مدرن را ضروری می داند. بعبارت دیگر، هویت اصلی معماری پاسخگویی به نیازهای بشر در مکان اسـت کـه در طـول تـاریخ همراه با افزایش تجربه انسان تکامل یافته است. به همین سبب، شناخت و معرفی این ارزشها، نه تنها در شناسایی آن بـه جهانیـان مؤثر است بلکه موجب راهنمایی، جهـت اصـلاح و انطبـاق تکنیکهـای طراحـی اقلیمـی بـا شـرایط بـومی هـر محـل خواهـد بـود (اسپنانی:1378 ، .(85
لازمست با مطالعه و بحث درباره چگونگی شکل پذیری معماری سنتی و با توجه به نکات مثبت و قابل تطبیق شیوه زندگی امروزی
æ با بهره گیری از مزایای تکنولوژی در طراحی مجتمع های زیستی، سعی بر ایـن باشـد کـه در ادمـه رونـد مـذکور و در تطبیـق و ترکیب آن با شرایط زمانی حال، گام های بیشتری برداشته شود(پاکزاد 1386: ،.(70 که در این راستا معماری سنتی دارای پشتوانه های قوی و پربار از جنبه های گوناگون هنر و فرهنگ ایرانی است و خود سهم و ارزش ویژه ای را از این هنر و فرهنگ نمایش مـی دهد، ارزیابی این ویژگیها می تواند در خدمت برنامه ریزی، طراحی و مردمی کردن محیط زندگی امروز قرار گیرد. نیازهای مردم در شهرها و بخصوص در شهرهای سنتی امروزه به گونه ای مجرد و بدون شناسایی تأثیرات جانبی آن برآورد مـی گـردد. بـدون شـک پیشرفت تکنولوژی ضرورتی است که از آن نمی توان چشم پوشید، ولـی ایـن عامـل نبایـد ارزش هـای فرهنگـی مـا را دسـتخوش مخاطره نماید(پاکزاد،69،.(1386 در حقیقت این معماری دارای ویژگیهای ارزنده ای است که حاصل کنش و واکنش متقابل انسـان
æ طبیعت است و تؤمأ غنای ویژه ای به اقلیم می دهند(رضایی راد،1372،.(4
وین در رین1
2-5 ویژگی های بنای بومی
فقدان ادعای نظری یا زیبایی شناختی، آمیزش با سایت و اقلیم، احترام به دیگر افراد و خانه های آنان واحترام به کل محیط. بنـای بومی اثری است هماهنگ در درون یک زبان، با تغییرات ناچیز و در قالب یک نظم معین، در درون کادر یـا بسـتری کـه بتوانـد بـه طرق مختلفی خود را با خواسته ها هماهنگ بنماید(راپاپورت،17،(1388 بناهای بومی اغلب چنان به خوبی با محیط آمیخته شده اند که به سختی می توان سایت را بدون خانه، روستا یا شهر تصـور نمـود.
دورنمای معماری بومی، دورنمای زندگی روزمره بوده و مشخصه هایش به طریقی مستقیم و عیان توسط خانـه هـا گـردآوری شـده است.
3-5 مصالح مورد استفاده در معماری گیلان
معماری تنها هنریست که هم از قواعد زیبایی پیروی می کند و هم از قوانین سودمندی، شکلهایی که در معماری ظاهر مـی شـوند تنها به خاطر تجسم زیبایی نیستند بلکه به بهره دهی ساختمان و مصالح نیز بستگی دارند. در معماری بومی وجود عناصر و مصـالح خاص منطقه و استفاده از آنها، وجه مشخصه ای است که در معماری شهری بعلت ملاحظات گوناگون کمتر مطرح مـی شـود، چـرا که در معماری شهری ارزشهای هنری و معماری دیگری وجود دارد کـه بـه سـبب مناسـبات ویـژه در کـل معمـاری اثـر گذاشـته است(اصلاح عربانی 1374:، .(338
رشد سریع و انبوه گیاهان در منطقه که ناشی از بارندگی مداوم و شرایط مساعد آب و هوایی اسـت، تـاثیر بسـزایی در نـوع مصـالح مصرفی در بناهای سنتی این منطقه داشته است. به این ترتیب جنگل های انبوه و مزارع برنج موجب شده که چوب و سپس الیاف گیاهی (کولش1و گالی(2 عمده ترین مصالح ابنیه منطقه را تشکیل دهند (دیبا و یقینی: 1372، (10، پـس از آن سـنگ در منـاطق کوهستانی و خشت و سفال در نقاط شهری مصالح بکار رفته ابنیه را شامل می شوند (معماریان: 1387، .(87
ویژگی های طبیعی چوب نظیر سبکی، سهولت دسترسی، مقاومت در برابر زلزله، نامیرایی و پیمون وار (مدولار) بودن آن است کـه آنرا در شمار اصلی ترین مصالح ساختمانی در گیلان قرار داده است( معماریان: 1387، (87همچنین با توجه به رطوبت نسبی بالای منطقه چوب بدلیل دارا بودن ظرفیت حرارتی پائین به عنوان مصالحی مناسب در این اقلیم می باشد . نکته مهم در مورد استفاده از چوب درختان، زمان بریدن آنها و کاربرد چوب خشک در ساخت می باشد که مناسب ترین زمان بریدن چـوب در اواسـط زمسـتان برای جلوگیری از کرم زدگی چوب می باشند (قبادیان: 1389، .(45
اندود متداول در معماری بومی گیلان، کاه گل (برای پر کردن فاصله های خالی دیوار چوبی) و فل3 وگل کـه متشـکل از گـل رس، آب و پوست خرد شده دانه برنج (سبوس) که مانع ترک خوردگی می گردد، می باشند. هم چنین برای اندود نمای بیرونـی بنـا فـل گل را با خاکستر چوب و نمک مخلوط می کنند تا اندود سفید رنگ و مقاوم ایجاد شده و هم چنین اندود آهک و گچ نیز برای رویه نهایی دیوارها استفاده می شود (قبادیان: 1389، .(47 بدین صورت استفاده مطلوب از انواع مصالح بومی و تجدید پـذیر و مقـاوم در
- 1 به ساقه گیاه برنج گویند که همان کاه برنج می باشد، لازم به ذکر اسـت سـاقه بـرنج هنگـام درو بخشـی از آن در زمـین مـی مانـد کـه بـه آن در لهجـه مازندرانی آلم گفته و بخشی که بهمراه شلتوک برنج در خرمن کوب از آن جدا می شود، کمل گفته می شود که در فارسـی بـه آن کـاه گفتـه مـی شـود کـه مصارف گوناگون دارد از جمله به عنوان علوفه از آن استفاده می شود.
2 - گالی یا لی گیاهی است مردابی که لبه های آن بسیار تیز و برنده می باشد که پس از خشک شدن به رنگ قهوه ای سوخته در می آیـد و از ایـن گیـاه بـه عنوان پوشش سقف استفاده می شود. این پوشش در لهجه مازندارنی جره سرخنه گفته می شود.
3 - فل به پوسته شلتوک برنج گویند که در ساختمان سازی در شمال کشور در قدیم به گل اضافه می کردند تـا مقاومـت آن را در مقابـل انقبـاض و انبسـاط زیاد کنند و به عنوان تقویت کننده در چینه سازی با گل استفاده می شده است. همچنین اندودی که از اختلاط گل رس، آب و پوست خرد شـده بـرنج تهیـه می شود را "فل گل" گویند. این مخلوط گل را با دست به دیوار می مالند و با ماله چوبی آن را صاف و یکنواخت مـی کننـد و رنـگ آن قهـوه ای متمایـل بـه خاکستری است و گاهی اوقات برای آنکه سفید شود، به آن خاکستر چوب و نمک اضافه می کنند.
مقابل عوامل اقلیمی منطقه که در پی ابنیه تا سازه و دیوارها و سقف و اندود ساختمان ها استفاده می شود از خصوصیاتی است کـه میتواند مجوز طراح جهت خلق بناهای معماری در عصر معاصر گردد.
-6 تفکیک بناها براساس جنس مصالح در معماری گیلان
بناهای بومی در این منطقه بر حسب نوع پوشش بام و یا مصالح بکار برده شده در دیوار نام گذاری شده انـد کـه در ادامـه مـواردی چند از این نام گذاری و تأثیر پدیده های طبیعی روی آنها مورد بررسی قرار می گیرد.
1-6 انواع دیوار
1-1-6 زگمه ای، زیگامه، دارورچین
در این روش از اجرای دیوارها، الوارها (با مقطع چهارتراش یا دایره) را به صورت افقی یک در میـان روی هـم میچیننـدمعمـولاً. از قبل آنها را به صورت کام و زبانه (فاق و زین) در می آورند تا اتصالات در گوشه ها محکم گردد. فواصل بین ایـن الوارهـا را بـا تکـه های چوب و کاهگل می پوشانند و نیز جهت عایق بندی بیشتر روی کل دیوار، گل می مالند (قبادیان: 1389، .(59 در دیوار زگمـه ای به علت صعوبت اجرا، پنجره به میزان حداقل سطح طراحی می شود.
شکل -1 دیوار دارورچین با اندود کاهگل و بام گالی(قبادیان: 1389، (58
2-1-6 زگالی، نفار
نوع بسیار ساده آن در سرپناهای موقتی مشاهده میشود( معماریان: 1387، .(97 در این روش ابتدا یک قطعه چـوب چهـارتراش از نوع درخت آزاد در پایین ( در نقش شناژ افقی؛ نال) قرار گرفته و دو طرف آن چوب های عمودی یا سـتون اجـرا مـی شـود. سـپس تخته نسبتاً نازک یا چوب موسوم به زگال را به صورت مورب و با فاصله 10) تا 15 سانتی متر) در دو سـطح داخلـی و خـارجی بـه وسیله میخ به نال و ستون نصب مینمایند. سپس فاصله بین چوب ها را با کاه گل پر کرده و یک لایه اندود کاهگل و فـل گـل روی آن اجرا می گردد و در انتها با آب آهک یا گل سفید روی آن را پرداخت و سفید می کنند (قبادیان: 1389، .(59
شکل -2 اسکلت چوبی دیوار زگالی( فرج الهی راد:1387 ، ( 117
-بجز دیوارهای ذکر شده که در این منطقه متداول بـوده اسـت. دیوارهـای خشـتی و گلـی بـا سـنگ در طبقـه زیـرین در نـواحی کوهستانی و آجری در نقاط شهری نیز در ساخت ساختمان ها در گیلان بکار رفته است. اجرای همه این دیوارها در معماری استان گیلان بر پایه استفاده از مصالح بوم آورد و هماهنگی با طبیعت بوده و حداکثر بهره گیـری از مصـالح در جهـت ایجـاد آسـایش در ساختمان را به تصویر می کشد(گرجی مهلبانی و یاران:1389 ، .(48
2-6 انواع پوشش بام
همان طور که اشاره شد سقف های این منطقه به علت تداوم و شدت بارندگی ، شیبدار ( 2 یا 4 شبیه) ساخته می شـود. فـرم ایـن سقف ها ، علاوه بر سهولت هدایت آب باران ، به آسانی قابل اجرا است شیب. این سقف ها اکثراً زیاد می باشد. به گونه ای که برف های سنگین 30- 20 سانتی متری منطقه را نیز به زمین می راند(دیبـا و یقینـی:1372 ، .(10 پوشـش ایـن سـقف هـا در منـاطق مختلف و با توجه به فراوانی مصالح بومی انواع مختلفی دارند و بناهای ساخته شده با این روش ها بر اساس مصالح پوششـی سـقف به اسامی مختلف نامیده می شوند :
1-2-6 گالی پوش خانه
متداول ترین بنای سنتی در نواحی جلگه ای است که عنصر اصلی پوشش سقف گالی ( لی ، نوعی الیاف گیاهی حاشیه مـرداب) و یا کولش (ساقه گیاه برنج) می باشد ( قبادیان : 1389 ، (50 به این ترتیب که تمامی پوشش از جنس لی است . و بعضی قسمت ها از کولش می باشد و یا تمامی از کولش است . قبل از نصب کولش و یا لی ابتدا اسکت چوبی نگهدارنده سقف ساخته می شـود . بـه این ترتیب که ابتدا چوب های عمودی مقاوم (میاندار (1 را در وسط سطح حاصل از تیرهای سقف (واشان) قرار داده و سـپس چـوب های مورب را از یکسر به آنها و از سر دیگر به لبه بام به کمک وریس2 متصل می کنند ، سپس به فواصل حدود بیست سـانتی متـر زگال( شاخه های بلند و باریک از جنس درخت و آجاز) و یا ساقه های نی را روی آن نصب می کنند . بر روی ایـن قسـمت دسـته های کاه برنج (کولش) ، موسوم به فوکو3 و یا لی ( به شکل جارو) با قطری در حدود 15 و طول 120 تا 150 سانتی متـر قـرار مـی گیرند.( معماریان : 1387 ، .(105
