بخشی از مقاله
مقدمه
سالمتی یکی از اصول پراهمیت در معماری و محیط زیست انسانها بهشمار میآید )رازجویان .)1367 ریزگردهای هوا۱ معضلی خطرناک در فضای زندگی مردم، بهویژه خوزستانیها، بهوجود آورده که بهداشت این سالمتی را بر هم زده است. غبار هوا از روزگاران گذشته، بهطور کم یا زیاد، ساکنان مناطق مختلف را بهصورت طبیعی، تحت تأثیر خود قرار داده است و مردم زندگی خود را با آن تطابق دادهاند، ولی در دو دهۀ اخیر، شدت نمایانتر غبار آلودگیها بهگونهای بوده که آمار روزهای همراه با کاهش دید افقی، تعطیلی مدارس و لغو پرواز هواپیماها و همچنین، آمار بیمارهای تنفسی و برخی دیگر از امراض، در زمان هجوم ریزگردها فراوانتر شده است۲ )فخیمی ابرقویی، نوفرستی
و صبوری .)1390 شایان ذکر است که در اتریش و فرانسه و سویس، ساالنه حدود 30 میلیارد پوند صرف بخش سالمت و بهداشت آلودگی هوا میشود یا برای درمان بیمارانی از این دست مصرف میگردد )دادخواه و روحی .)1390 نه تنها انسانها بلکه حیوانات و گیاهان نیز از این عامل در خطر بهسر میبرند )بیات، جمالی و احمدیان .)1390 این غبـارها در کاهـش محصـوالت کشـاورزی و دامــپروری، رابطـۀ مســتقیم داشته است )کریمی، بینصی و کری .)1390 منشأ اصلی ورود ریزگردها به اتمسفر، صحراهای ساهارا از آفریقا، با ورود بیش از 700 میلیون تن ذره به هوا (Schesinger, Mamane and Grishkan 2006) در مناطق غربی مالی و جنوب الجزایر
و شرق موریتانی است .(Viana, Kuhlbuseh and Querol 2008) عالوه بر اینها، دو منشأ اساسی که عامل این پدیده در غرب و جنوب غربی ایران است، در وهلۀ اول، صحراهای شمال غربی عراق و شرق سوریه و در وهلۀ دوم، صحراهای شرق و جنوب شرقی عربستان هستند)درویشی بلورانی و دیگران .)1390 در نهایت، بخشهای خشکشدۀ هور العظیم در نزدیکی مرز ایران ـ عراق و هورهای۳ خوزستان، از نزدیکترین منشأهای این پدیدهاند )قبادیان .)1371
گروههای بینالمللی متعددی، بهخصوص در آسیا، با هماهنگی و حمایتکنندههایی نظیر UNEP و WHO فعالیتهای آموزشی و ترویجی انجام میدهند. در ایران، متخصصان رشتههای مختلف برای بررسی این معضل، تالشهای گوناگونی کردهاند. معموالً هرساله، سمیناری با محوریت سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل میشود. دولتمردان نیز با تشکیل بخشهای مدیریت بحران، تالشهای فراوانی کردهاند. عمده پژوهشهایی که محققان در این زمینه انجام دادهاند، عبارتاند از مباحثی همچون:
- «رابطۀ ریزگردها و سالمتی )فخیمی ابرقویی، نوفرستی و صبوری 1390؛ )Culver 2002
- «ریزگردها و آلودگی هوا و محیط زیستHeicklen1976( »؛ عباسپور )1371
- «مباحث زمینشناسی و منابع طبیعی» )راهنمایی 1370 و قبادیان )1367
- «مباحث هواشناسی و ردیابی مسیرهای حرکتی آنهاViana, Kuhlbuseh and Querol 2007( »؛ درویشی بلورانی و دیگران، 1390؛Schesinger, Mamane and Grishkan 2006؛ نظری و دیگران )1392
- «مباحث اجتماعی و مهاجرت» )خاكسار .)1389
پژوهشهایی نیز درخصوص مباحث معماری در زمینههای کیفیت بازشوها و دستگاههای تأسیساتی Roulet,)
(Claude-Alain 2008 موجود است؛ البته نمونههایی نیز در معماری بومی سیستان بلوچستان و هرمزگان معرفی شدهاند )رازجویان 1390؛ حیدری، علی حیدری و ادیب .)1391 با اینکه راهکارهای منطقهای در مقیاس کالن، برای رفع این معضل، بسیار کارآمد بهنظر میرسند، متأسفانه روابط بین دولتهای همسایه، منجر به توافقی اساسی در این باره نشده است.۴ هر روزه با ادامۀ خشکسالی در مناطق تولیدکننده، بر شدت غبار آلودگی هوا افزوده میشود؛ لذا ضروری است چارهاندیشیها در مقیاس خردتری صورت پذیرد. در این مقاله، برای اولین بار، برای یافتن جهتگیری مناسب ساختمان برای مقابله با این پدیده، به این صورت، طرح سؤال میکند: آیا جهات مختلف ساختمان، دارای آلودگی غبار متفاوتی هستند؟ آیا رابطهای بین آلودگی غبار هوا و دادههای هواشناسی و اقلیمی وجود دارد؟
معمارانی که با سابقۀ درخشان خود، برای ایجاد آسایش و سالمتی از زمان باستان )بینا )1387 اقدام به خلق ابداعات متعددی همچون شوادون، بادگیر، آبانبار و ساخت پنامهای۵ گوناگون کردهاند، بسیار شایسته است در جستوجوی پاسخهایی درخور باشند. باد که از دیرباز، برای برودت و تعویض هوای فضاهای معماری، از اجزای مهم بخش مطالعات تنظیم وضعیت در معماری بهشمار میآید و نقش مؤثری بر آسایش در معماری ایفا میکند )حیدری و عینیفر 1390، )68-63، در این پژوهش نیز بهعنوان مهمترین عاملِ اقلیمیِ مؤثر بر غبار و ذرات معلق در هوا، مورد بررسی قرار گرفته است.
تا پیش از این، معماران در طراحیِ جهت قرارگیری بنا و انتخاب محل مناسبِ در و پنجره و منافذ، در مباحث تابش، باد و رطوبتِ هوا برای رسیدن به دمای مطلوب توجه وافر میکردهاند. اکنون، غبار آلودگی هوا نیز همانند سرمای زمستان، گرما و... وارد بخش دانش تنظیم وضعیت محیطی در معماری شده )نظری و دیگران 1392، -101 )111 و جـزء مسائل ضروری در طراحی معماری بهحساب میآید. با توجه با اینکه معماران و شهرسازان در انتخاب درست جهتگیری، در صدد مطالعۀ تمام موارد مؤثر بر طرح میباشند، پژوهشهایی از این دست در جهت تکمیل مطالعاتشان مؤثر خواهد بود. البته راهکاریابی برای این معضل یک امر بین رشتهای۶ است که نگارندگان قصد دارند تا همانند سایر مباحث تنظیم وضعیت محیطی، از اطالعات دانشهای مهندسی و علوم بهرهمند گردند.
.1 بستر تحقیق
دزفول یکی از شهرهای غربی ایران است که با بخشهای جنوبی همسایه است و بهعنوان یکی از شهرهایی که هم از ناحیۀ غرب و هم از جنوب، تحت تأثیر پدیدۀ هجوم ریزگرده واقع شده، مورد مطالعاتی این پژوهش انتخاب شده است. بناهای سایتهایی از این شهر برای آزمایشهای این پژوهش انتخاب شدند که در آنها تا حدودی، تشابه اوضاع محوطه و اطراف برای برقراری امکان قیاس و همچنین، حذف تأثیر عوامل مداخلهگر موجود باشد؛ البته تنوع در انتخاب بهگونهای بوده که نمایش وضعیت گوناگون برای بسط و گسترش این پژوهش میسر باشد. همچنین، امکان دسترسی و مساعدت متصرفان، یکی دیگر از پارامترهای مؤثر در انتخاب بوده است تا در نهایت، سایتهای دانشگاه صنعتی جندیشاپور، دانشگاه علوم پزشکی، شرکت شبکههای بهرهبرداری از آب شمال خوزستان و سازمان حفاظت از محیط زیست و همچنین، ساختمانهای نگارنده و دستیاران مورد آزمایش واقع شوند.
چنانکه در تصویر 1 نشان داده شده، سایتهای انتخابی «الف و د» در یک محل وسیع با بناهای پراکنده، و سایتهای «ج و ه» در یک فضای وسیع با بنای منفرد، سایت «ب» در بافت شهری یک طبقه حاشیۀ شهر و سایتهای «و، ز» در مرکز شهر واقعاند. سایتهای «الف تا ه» بهدلیل تأثیر پذیری کم از اطراف و حداقل عوامل مداخلهگر، بهخصوص بهلحاظ جریانات هوایی )دوری از ازدحام مرکز و بلندمرتبهسازیها( برای انجام آزمایشهای میدانی انتخاب شدهاند. البته با توجه به اینکه بادِ غالب در این منطقه، از سمت غرب و جنوب غربی است )کسمایی )1397، سایتهای «الف، ج، ه، د و ب» که در حاشیه همین جهتها قرار دارند، مورد توجه بیشتری واقع شدهاند.
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 6 ـ پاییز و زمستان 93
43
تصویر :1 جانمایی سایتهای انتخابی به روی عکس هوایی دزفول )از گوگل ارت۷( و مشخصکردن محدودههای
دو فصلنامه معماری ایرانی
شماره 6 ـ پاییز و زمستان 93 در این سایت، بناهای انتخابی یک یا دو طبقهاند؛ بهگونهای که ارتفاع بناهای «ب 2 و »3 چهار متر و بناهای «ب
44 »1 و «الف »2 شش متر است. چنانکه در تصاویر باالیی )تصویر بام بناها درحالیکه سمت شمال، باالی کاغذ
است( شکلهای 2 تا 5 نشان میدهد این بناها همگی سازۀ آجری دارند و منفک از سایر ساختمانها ساخته شدهاند.
تصویر :2 بنای ب 1 تصویر :3 بنای ب 2
دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 6 ـ پاییز و زمستان 93
45
تصویر :4 بنای ب 3 تصویر :5 بنای الف 2
.2 روش تحقیق
در این پژوهش، مقایسۀ وضعیتِ غبار مکانهای مختلفِ ساختمانها اصلیترین عامل تولید راهکار برای مقابله با معضل گرد و غبار است؛ لذا در این پژوهش، شیوۀ مقایسۀ وضعیت غبار هر مکان با مکان دیگر در اقلیم آب و هوایی یکسان اتخاذ شده است. ازآنجاییکه غلظت غبار هوا )بهعنوان نمایشدهندۀ وضعیت غبار( با گذر زمان، بهسرعت کم یا زیاد میشود، اندازهگیری همزمانِ متعدد، با توجه به وضعیت دستگاههای موجودِ سنجش غلظت غبار هوا۸ امکانپذیر نیست. پیجویی یک پارامتر قابل اندازهگیری مناسب که امکان بیان وضعیت پیوستۀ روزانۀ۹ محلهای مختلف را داشته باشد، سبب شد تا با مطالعات و مشاورههای نگارنده به انتخاب پارامتر «میزان ذرات جمعآوریشده بر سطوح افقی برحسب گرم بر متر مربع در هر واحد زمان» رهنمون گردد. بدین ترتیب، امکان تعیین و اندازهگیری غبارهای نشستیافتۀ مناطق متعددی در یک زمان واحد و اوضاع جوی یکسان با قرار دادن ظروفی )تصاویر6 تا)8 در آن مناطق بهوجود آید.
