بخشی از مقاله
نمونه ها و الگوهاي معماري بومی در البرز مرکزي
»نمونه مورد مطالعه معماري بومی شاهاندشت «
چکیده
شونادشت (شاهاندشت) یکی از روستاهاي کوهستانی آمل در دهستان بالا لاریجان است . این پژوهش تلاش دارد که به الگوهاي معماري بومی این روستا بپردازد و یافته هاي پژوهش بررسی و تحلیل دو اثر شاخص منطقه مورد مطالعه با کدهاي AM -001 و AM- 015 است. روش تحقسق توصیفی و تحلیلی و بررسی میدانی است. سوال پژوهش آن است که طرح، فرم و سازه یافته هاي پژوهش در ارتباط با معماري بومی منطقه چگونه قابل تبییین است؟ فرضیه تحقیق مبتنی بر آن است که شرایط زیست محیطی ( کوه هاي صعب العبور) و ایده پردازي معماران و طراحان از مولفه هاي اصلی شکل گیري طرح و فرم سازه هاي مذکور است. نتایج پژوهش نشان می دهد شکل گیري و ساخت بناهاي مذکور نه تنها در ارتباط با شرایط زیست محیطی است، بلکه در موقعیت سوق الجیشی و استراتژیکی منطقه نیز نهفته است؛ بخصوص اینکه یکی از شبکه هاي ارتباطی اصلی ارتباط دهنده مناطق شمالی ایران با فلات مرکزي از این محور عبور می کرده و قلعه و برج به نحوي ساخته شده که مسلط بر این راه ارتباطی بوده است.
واژههاي کلیدي: آمل، شاهاندشت، معماري بومی، قلعه، برج، زیست محیط.
-1 مقدمه
شونادشت که امروزه به غلط شاهان دشت می گویند یعنی دشت شونا و شونا دهکده اي قدیمی در دو سه کیلومتري ملک قلا و در سمت شرق آن بوده است که امروز امامزاده و گورستانی قدیمی در آنجا بجاي مانده و طی بررسی هاي باستانشناختی انجام شده توسط نگارنده محل آن نیز شناسایی شده است. دمرگان در سال 1307 ق. از این محل تحت عنوان شونه دشت نام برده است. کوهستانی بودن این روستا و شرایط زیست محیطی آن در طرح و فرم معماري منطقه موثر واقع شده است. مهمترین اثر شونادشت که یک نمونه کامل از معماري بومی منطقه است و در ارتباط با زیست محیط، توپوگرافی و اکولوژي منطقه شکل گرفته است، قلعه ي روستا به نام ملک بهمن ست و بعد از قلعه، باید از برج یا مقبره شونادشت به نام گنبد سی باید نام برد. هر دو اثر نامبرده در محور قدیمی ارتباطی هراز و در ارتباط با آن شکل گرفته اند. این شبکه ارتباطی یکی از راه هاي مواصلاتی و پیونده دهنده ي مناطق شمالی ایران با فلات مرکزي و یا به عبارتی یکی از شاخه هاي راه ابریشم بوده است به نحوي که محققین قرون اولیه اسلام از جمله ابن حوقل[1] ، اصطخري[2]، یاقوت حموي[3] ، جیهانی[4] ، ابن فقیه[5] ، قزوینی[6] و ... به آن اذعان داشته اند.
سوال پژوهش: طرح، فرم و سازه یافته هاي پژوهش در ارتباط با معماري بومی منطقه چگونه قابل تبییین است؟
فرضیه پژوهش: شرایط زیست محیطی (کوه هاي صعب العبور) و ایده پردازي معماران و طراحان از مولفه هاي اصلی شکل گیري طرح و فرم سازه هاي مذکور است.
-2 روش شناسی پژوهش
روش تحقسق توصیفی و تحلیلی و بررسی میدانی از منطقه مورد مطالعه است. بررسی مورد نظر در سال 1386 انجام پذیرفته و به صورت پیمایشی بوده است و براي هر کدام از محوطه ها یک کد اختصاص داده شده که دو نمونه آن در این پژوهش آمده است.
-3 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
روستاي ییلاقی شاهاندشت در قسمت مرکزي مازندران و در جنوب شهرستان آمل و روستایی از دهستان امیري بخش لاریجان و در حدود 15 کیلومتري شمال شرق رینه در محور دره رودخانه هراز موقعیت یابی شده است. در قسمت شمالی آن روستاي شنگلده و رودخانه هراز و در مرز شرقی آن روستاي وانا و در مرز غربی روستاي گزنک و در مرز جنوبی دشت دژمار قرار دارد و داراي آب و هواي معتدل مایل به سرد است.
-4 یافته هاي پژوهش
یافته هاي پژوهش دو اثر معماري با شماره هاي AM -001 و AM-015 است که در طی بررسی باستانشناختی انجـام شده در سال 1386 توسط نگارندگان این کدها به آن اختصاص داده شده است و هر دو اثر از طرح، فرم و سـازه داراي ویژگـی هاي منحصر به فردي هستند که نشان از معماري بومی منطقه شاهاندشت دارد و با توجه به اکولوژي منطقه شکل گرفته اند.
-5 بحث و معرفی جامعه آماري پژوهش
.1-5 قلعه ملک بهمن ) AM -001 شکل1 و طرح ( 1 موقعیت قلعه
قلعه ملک بهمن در جنوب روستاي شاهاندشت از توابع دهستان بالا لاریجان واقع در بخش لاریجان شهرستان آمل می باشد. این بنا در طول جغرافیایی 35 54 33/3 و عرض جغرافیایی 52 15 19/9 قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریاهاي آزاد 1699 متر می باشد. نزدیکترین آبادي به این قلعه، روستاي شاهاندشت و شنگلده است که تقریبا در 1/5 کیلومتري آنها و جنب آبشار واقع شده است؛ این قلعه در بالاي کوه و متناسب با شرایط ارتفاعات منطقه شکل گرفته و در غرب آن آبشاري زیبا جریان دارد.
دمرگان در نهم دسامبر 1889 م. 1307 / ق. از خرابه هاي این قلعه مستحکم دیدن کرده و درباره آن چنین نوشته است: » بلندي کوهی که ملک قلعه بر آن بنا شده 1630 متر و ارتفاع ده شونا دشت به 1410 متر از سطح دریا می رسد این قلعه که قرنها حافظ دروازه هاي دماوند بوده است بر روي صخره اي عظیم که مامن مستحکمی بوده بنا شده است صخره اي که این دژ بر آن بنا شده است و 220 متر از سطح اراضی دهکده شونه دشت بلند تر است و از سویی که این دژ پشت به کوه دارد بندي است که بلندي آن به 63 متر می رسد؛ تمام سطح این صخره که تقریبا 300 متر در 100 متر است می تواند از آب تنگه شونا به حد کافی مشروب شود. ساختمانهاي این قلعه یکی بر روي دیگري و طبقه طبقه است و همچون آشیانهاي عقاب به این صخره متکی است پلکانی پیچ در پیچ در سراشیبی این صخره در دل سنگ کنده اند که دست یافتن به دژ با گذشتن از آنها بسیار مشکل بوده است چنانکه از بناهاي قلعه پیداست این قلعه در یک زمان ساخته نشده بلکه مجموعه اي از استحکامات است که آنها را به یکدیگر مرتبط نموده اند هیچ فضایی بی مصرف و بیهوده نمانده است بر کوچکترین زوایا برجی و دیواري ساخته اند.[7]«
وجه تسمیه بنا ظاهرا این قلعه به نام ملک بهمن آخرین سلطان سلسله استندار لاریجان»ملک قلا« نامیده شده است. ملک بهمن پسر
ملک کیومرث پسر ملک کاووس از احفاد کیومرث بن بیستون بن گستهم بن زیار است.[8] در بعضی از کتب از قلعه ملک
بهمن به نام قلعه فرشتگان نیز نام برده شده است. دلیل این نامگذاري این است که قلعه در مجاورت آب قرار دارد و چون در دین زرتشت آب جزء روشنایی است به همین دلیل آن را قلعه فرشتگان می گفتند. ظاهرا از این قلعه زمانی نیز به نام قلعه دشمنکور نام برده اند.
آسیب شناسی بنا قلعه ملک بهمن با شماره 2778 در تاریخ 1379/5/19 در فهرست آثار میراث فرهنگی به ثبت رسیده است؛ این بنا در
اثر عواملی چون هوا زدگی، بارندگی و سرماي زیاد آسیب دیده و شکافهایی در بنا دیده می شود و برخی از قسمتهاي دیوار بخصوص در قسمت بالایی ساختمان به علت شرایط اقلیمی فرو ریخته است. در قسمتهایی از بنا دخل و تصرفاتی توسط افراد سودجو و قاچاقچیان عتیقه صورت گرفته که باعث تخریب بنا شده است؛ همچنین در حریم این قلعه کشاورزان و باغداران تا حدودي باعث آسیب رساندن به این محوطه تاریخی شده اند.
قلعه ملک بهمن AM -001
دهستان بالا لاریجان 1/5 کیلومتري جنوب روستاي
شاهاندشت
طول جغرافیایی 0613295 s 39
عرض جغرافیایی 397463UTM
ارتفاع از سطح دریا 2569 متر
طرح .1 کروکی قلعه ملک بهمن
قلعه، دید از شمال(مآخذ: نگارنده) قلعه، دید از شرق(مآخذ: نگارنده)
قلعه، دید از جنوب(مآخذ: نگارنده) قلعه، دید از غرب(مآخذ: نگارنده) شکل.1 تصاویر قلعه ملک بهمن
قدمت بنا تاریخ بناي قلعه به طور دقیق مشخص نیست؛ اما از آثار فیزیکی بناي محوطه و کارکرد آن چنین بر می آید که متعلق به
دوره ساسانیان بوده است در این دوره قلعه سازي در ایران رواج داشته و تا دوره ي صفویه در اختیار حاکمین منطقه بوده است و از آن به عنوان پناهگاهی براي سکونت حاکم استفاده می شده است.
فضاي پیرامونی قلعه بناي قلعه روي تخته سنگی از کوهی منفرد و نوك تیز - دنباله کوه عروس و داماد - قرار دارد. یک طرف قلعه دره اي
است که آب، بستر سنگی آن را به مرور ایام خورده و تنگی باریک بوجود آورده است که منتهی به آبشاري در حدود 25 متر می شود. آب این دره از کوهاي شونا و دجمار سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از آس تنگه و تنگه آبشار و یورشون دشت، به قلعه ملک بهمن و در نهایت از طرف راست به رودخانه هراز می پیوندد.
جنوب قلعه به رشته سنگی دیوار مانند به نام » مازیارکر « منتهی می شود دامنه شمالی مازیارکر قطعه زمینی صاف است که با دیوارهاي قطور و از سنگهاي عظیم خشکه چین آن را محصور کرده اند، ظاهرا این قطعه زمین صاف با توجه به بقایاي معماري باقیمانده داراي طرح و نقشه معین بوده است و به نظر می رسد که گردشگاه و تفرجگاه اهالی قلعه بوده باشد؛ این دیوارها منتهی به دروازه اي می شده که معروف به دروازه سنگی بوده است و بیرون این دروازه که امروز نامی از آن باقی است برجی مدور بنا کرده بودند که آثار چندانی از آن باقی نمانده است(شکل.(2
شکل .2 توپوگرافی و قلعه ملک قلا [9]
مصالح بنا از بناهاي این قلعه دیوارهایی به ارتفاع 8 و 9 متر بر جاي است که تماما از سنگ و ساروج ساخته شده اند در قسمت
تنگه آبشار بناهایی از خشت قالب زده دیده می شود که احتمالا در دوره هاي بعد به آن الحاق شده است. چون بام ساختمانهاي قلعه خراب شده و بالاي قلعه را گنبد مانند کرده است دسترسی به دیوارها و اندازه گیري آنها غیر ممکن است. اطاقها و سایر ساختمانهاي قلعه در سطوح مختلف بنا شده اند. هر جایی که می توانستند قطعه زمین مسطحی بوجود بیاورند
