بخشی از مقاله
مطالعه امید به آینده کودکان کار خیابانی ( مطالعه موردی: شهر تهران)
چکیده
پدیدهی کودکان کار خیابانی معضلی است که بسیاری از مسائل و مشکلات جدی خانوادهها و جوامع درحالتوسعه را تشکیل میدهد. این کودکان به جای اینکه در کانون گرم، صمیمی و امن خانواده رشد کنند، به شکوفایی برسند و آیندهای روشن و درخشان در انتظارشان باشد، در درون خیابانها که محیطی ناامن و سرشار از آسیبهای اجتماعی است رشد و پرورش مییابند و از محبت خانواده، آموزش، سلامت و... که در آیندهی این کودکان مؤثر است، بیبهره میباشند. از اینرو، هدف پژوهش حاضر، مطالعهی امید به آیندهی کودکان کار خیابانی باتوجه به شرایط درون خانوادهی این کودکان میباشد. پژوهش حاضر از نوع توصیفی - تحلیلی می-باشد که با روش پیمایش و با استفاده از ابزار پرسشنامه، 100 نفر از کودکان کار خیابانی شهر تهران را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که، شرایط درون خانوادهی کودکان کار خیابانی (رفتار انحرافی درون خانواده، تغییر ساختار خانواده، نوع روابط درون خانواده و پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانواده) بر امید به آیندهی این کودکان موثر واقع شده است. در بین این عوامل، نوع روابط درون خانواده، رفتار انحرافی درون خانواده و درآمد ماهیانهی خانواده به ترتیب بیشترین تاثیر را در امید به آیندهی کودکان کار خیابانی داشتند.
کلید واژهها: کودکان کار خیابانی، شرایط درون خانواده، امید به آینده
مقدمه
امروزه مطالعه خانواده بهعنوان یک نهاد اجتماعی و سلول اصلی جامعه و یا کوچکترین و قدیمیترین واحد بنیادی جامعه مورد توجه بسیاری از جامعهشناسان، مردمشناسان و روانشناسان اجتماعی قرار گرفته است، این توجه خصوصاًم معطوف به تغییراتی است که در ارتباط با گسترش مدرنیته، صنعت و رشد شهرنشینی در ابعاد و زمینههای خانواده پدید آمده و الگوهای درون و بیرون خانواده را تحت فشارهای بسیار زیادی قرار داده است. توسعه مدرنیته، جهانی شدن و پدیدهی شهرنشینی، سبکهای زندگی بسیار متنوع و مختلفی را در اختیار خانوادهها قرار میدهد و آن سبکهای زندگی ثابت خانوادهها را نه تنها به چالش بلکه به اضمحلال میکشاند.
اندیشمندان معتقدند که خانواده در عصر جهانی شدن به حیات خود ادامه خواهد داد و از بین نخواهد رفت، اما الگوهای خانواده و روابط حاکم بر آن و ساختار قدرت در درون خانواده، دستخوش دگرگونیهایی خواهد شد و انسانها شکلهای جدید و در عین حال متنوعتری از روابط خانوادگی را تجربه خواهند کرد. خانوادههای تک والدی، خانوادههای بدون فرزند، زندگیهای مشترک بدون ازدواج رسمی، خانوادههای چند والدی مرکب از دو خانواده تک والدی بهعلاوه فرزندان آنان شکلهای جدیدی است که نهاد خانواده در جوامع غربی در حال تجربه کردن آنهاست. ارزشهای حاکم بر خانواده و ساختار اقتدار در خانواده دچار تحولاتی عمیق و گسترده شده است و خانواده در عصر جهانی شدن، خانواده هستهای سنتی نخواهد بود. علاوه بر آن، افزایش آگاهی زنان و میزان رو به افزایش مشارکت اجتماعی، اشتغال و تحصیلات آنان و در نهایت، رسانههای ملی و فراملی تأثیرات عدیدهای را بر خانواده تحمیل کرده است. در مجموع، به نظر میرسد جهانی شدن تأثیراتی دوگانه(مثبت و منفی) بر ساختار روابط خانوادگی داشته است (عنایت و موحد،.(164 :1383
از جمله پیامدهای منفی مدرنیته و توسعه شهرنشینی برای خانواده و جامعه، میتوان گسترش پدیدهی کودکان خیابانی را نام برد که طیف گستردهای را با شرایط متفاوت تشکیل میدهند. این پدیده بهعنوان یک معضل اجتماعی هم خود مصداق آسیب اجتماعی و هم زمینهساز افزایش و گسترش آسیبهای اجتماعی در جامعهی امروزی است.
پدیدهی کودکان خیابانی مشکل اجتماعی است که از دیرباز درکشورهای مختلف وجود داشته است و در دهههای اخیر به دلایل گوناگونی افزایشیافته و طیف گستردهای را با شرایط متفاوتی تشکیل میدهند. بر اساس آمارهای موجود در حال حاضر بیش از 100 میلیون کودک خیابانی در جهان وجود دارد. حدود 40 میلیون نفر در آمریکای لاتین، 35 میلیون نفر در آسیا، 10 میلیون نفر در آفریقا و بقیه در کشورهای مختلف ازجمله در کشورهای پیشرفته بسر میبرند (قاسمزاده، .(249- 25 :1380
در کشور ما به دلایلی چون، تعاریف مختلف از کودکان خیابانی، دقت ناکافی آمارگیرها، و دشواری در جمعآوری دادهها، آمار دقیقی از این کودکان در دست نیست ولی آمارهای موجود حاکی از آن است که حدود یک میلیون و دویست هزار کودک خیابانی وجود دارد که بیشتر آنها در شهر تهران و مشهد بسر میبرند، در بین این جمعیت آمار پسرها نسبت به دختران حدود سه برابر است (جعفری و قمرانی، .(49 :1383
در کشور ایران با وجود یک سری قوانین در مورد کودکان (زیر 15 سال کار کودکان ممنوع است) و همچنین اینکه تحصیلات تا مقطع راهنمایی اجباری است، باز هم شاهد کثرت کودکان خیابانی بخصوص در شهر تهران هستیم. وجود چنین آمارها و شرایطی در مورد کودکان خیابانی بسیار نگران کننده است، چون آینده جامعه به وسیلهی این کودکان که خودشان آینده-ای چندان روشن ندارند، ساخته میشود. این کودکان به جای اینکه در کانون گرم، صمیمی و امن خانواده رشد کنند، به شکوفایی برسند و آیندهای روشن و درخشان در انتظارشان باشد، در درون خیابانها که محیطی ناامن و سرشار از آسیبهای اجتماعی است رشد و پرورش مییابند و از محبت خانواده، آموزش، سلامت و... که در آیندهی این کودکان مؤثر است، بیبهره میباشند. کودکان کار خیابانی علاوه بر اینکه در معرض سوءاستفاده های فراوان (سوءاستفاده جنسی، بهرکشی، وابستگی به مواد مخدر و...)، قرار می-گیرند، سلامتی (بیماری ایدز، جذام و...) و آینده آنها به خطر میافتد، زیانهای متعددی (دزدی، حاشیهنشینی، جنایت، قتل، بزهکار و...) نیز برای جامعه دارد که سلامت جامعه را به خطر میاندازد.
بنابراین با توجه به اینکه، .1 امید به آینده یکی از ابعاد سلامت روانی انسان برای رشد و بالنگدی میباشد، .2 آیندهی این کودکان آیندهی جامعهی ما را میسازد، .3 اکثر تحقیقات پیشین به مطالعهی عوامل مؤثر بر بروز پدیدهی کودکان کار خیابانی و وضعیت موجود آنها پرداختهاند، و آینده، سرنوشت این کودکان و اینکه نگاهشان به آیندهی خود چگونه است مورد توجه جدی قرار نگرفته است، این تحقیق بر آن است تا امید به آینده کودکان کار خیابانی را با توجه به شرایط درون خانوادهی آنها مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.
مبانی نظری
نظریه ی بی سازمانی اجتماعی5
نظریه ی بیسازمانی اجتماعی شامل نظریه آنومی6 مرتون 7 (مرتون، (1938، نظریه ی عدم تعادل ساختاری پارسونز8 و نیزبت9 (مرتون، (1976 در بررسی مسایل و آسیبهای اجتماعی به شرایطی توجه دارند که منجر به از هم-گسیختگی، ضعف و تناقض و ناکارآمدی قواعد، هنجارها و ساختهای اجتماعی میشوند و عدم تعادل ساختاری و ضعف انسجام اجتماعی را به وجود میآورند. این نظریهها برخلاف نظریه ی آسیبشناسی اجتماعی، بر واحدهای تحلیل بزرگتری همچون ساختارها، خرده نظامها، نهادها، گروهها، اقشار و یا طبقات اجتماعی متمرکز میشود و نقش عوامل ساختاری را که مانع از انطباق و سازگاری گروهها و اقشار اجتماعی یا خردهنظامها یا نهادهای جامعه با تغییرات اجتماعی و محیطی سریع میشوند و عدم تعادل ساختاری را به وجود میآورند، بررسی میکنند. بر طبق این نظریه میتوان فرض کرد که کودکان خیابانی انعکاسی از شرایط زیستی اقتصادی - اجتماعی - فرهنگی اقشار تهی دست و آسیبپذیر حاشیهنشین است که نتوانستهاند در جریان مواجهه با تحولات اجتماعی حداقل دو دههی اخیر ایران، با شرایط موجود انطباق یابند(حسینی،.(157 :1384
نظریه ی آنومی ویلیام گود10
ویلیام گود با استعانت از مفهوم آنومی و تعمیم آن به نهاد خانواده بهعنوان مهمترین آژانس اجتماعی کننده، ساختار خانواده، سازمان و انگارههای آن را کلیدی برای شناخت شخصیت و رفتار فرد پرورشیافته در آن تلقی میکند هر گونه نابسامانی و بیسازمانی در این نهاد و ساختار آن را در بروز توسعه تکوین شخصیت کجرو و پیدایش مسائل اجتماعی دخیل میداند. وی معتقد است »خانواده« کانون اصلی تشکل اجتماعی و بهعنوان یک سیستم کوچک اجتماعی که زیربنای جامعهی بزرگتری را فراهم میکند، هنجارها و ارزشهای حاکم بر آن بر تکتک افراد آن تأثیر قطعی دارد. به نظر گود هنگامی که یک یا چند تن از اعضای خانواده نتواند وظایف خود را بهطور مناسب انجام دهد گسیختگی خانواده به وجود میآید (قائمی، .(56 :1366
نظریه ی فرهنگ فقر11
یکی دیگر از نظریاتی که قابلیت زیادی برای تبیین خیابانی شدن کودکان دارد، نظریه ی فرهنگ فقر است. نظریه ی فرهنگ فقر اسکار لوئیس12 بر آن است که بسیاری از افراد فقیر فاقد نیروی روانی کافی برای بیرون کشیدن خود از فقرند و در نتیجه آنها قادر نیستند از کمکهای اقتصادی برنامه کمک درآمد برای بهبود وضع خویش سود جویند (بیکر13،.(24 :1389 نظریه ی فرهنگ فقر با رویکرد روانشناسی اجتماعی با این پیش فرض آغاز نموده است که فرهنگ فقر نوعی شیوهی زندگی است که دارای ابعاد روانی و اجتماعی، نظیر گوشهگیری و انزوا و عدم حمایتهای خانواده از افراد است (احمدی و ایمان،.(105 :1384
این نظریه دارای چهار فرضیه اصلی است. فرضیه نخست به بیسرپرستی و یا رهاشدگی این کودکان توسط خانوادههایشان اشاره دارد. فرضیه دوم کودکان خیابانی را به فقر مربوط میداند و نتیجه فقر را رهاشدگی منفعلانه میداند. فرضیه سوم کودکان خیابان را حاصل مهاجرت از روستا به شهر، فقر و پیامدهای گسیختگی و فروپاشی ساخت خانواده میداند. فرضیه چهارم، کودکان خیابانی را برخاسته از خردهفرهنگهای شهری بسیار حاشیهای و منحرف میداند(پنتر و اسمیت14، 174-178 :2000 به نقل از نیازی،.(45 :1387
نظریه ی مرتبط با امید به آینده
نظریه ی اشنایدر
چارلز ریک اشنایدر (1935 -2006) ملقب به سلطان امید برای اولین بار نظریهاش را درباره امید مطرح کرد و آن را مرکب از »قدرت اراده«15، »قدرت راهیابی«16، »داشتن هدف«17، و »تشخیص موانع«18 دانست (اشنایدر، هریس و همکاران، .(1991 براساس این فرض که امید موجب امید بیشتر میشود، میتوان اظهار داشت که روابط خانوادگی، دوستیهای امیدبخش میتوانند به عنوان عوامل روابط خواهر و برادری امید افزا عمل کنند (اشنایدر، .(1994
اشنایدر((2000 میگوید تفکر امیدوارانه با این فرض ساده ساخته میشود که نوع بشر، حتی در مراحل نوزادیش، توان بالقوه بسیار زیادی برای فکر کردن دربارهی آنچه که میخواهد، دارد. »تمایل داشتن« به طور خلاصه همان »امید داشتن« است. امید به نحو روشن در دورهی نوزادی، کودکی و نوجوانی رشد میکند. کودکانی که سرشت امیدوارانه را پرورش میدهند معمولاً والدینی دارند که به عنوان سرمشقهای نقشی امیدوار عمل میکنند و در تدوین و اجرای طرحها برای از میان برداشتن موانع و دستیابی به اهداف ارزشمند آنها راهنمایی میکنند. این کودکان وابستگی ایمن به والدین خود دارند که برای آنها محیط گرم خانوادگی و باساختاری را فراهم میسازند و در این محیط، مقررات به گونهای ثابت و قابل پیشبینی به اجرا در میآیند. در دوره نوجوانی، مهاراتهای تفکر انتزاعی در نوجوانان رشد مییابد. این مهارتهای اداره مسایل پیچیده شامل: افزایش خودمختاری والدین، ایجاد روابط صمیمی انحصاری و پرداختن به نقشهای شغلی را آسان میسازد. این چالشها فرصتهایی برای برنامهریزی امیدوارانه و دنبال کردن امیدوار طرحها به رغم کمبودها و موانع فراهم میآورند. بزرگسالان امیدوار نیمرخ روانی متمایز دارند. بزرگسالانی که از سطوح بالای امید برخوردارند خود به اندازهی سایرین شکستهایی را تجربه کردهاند، اما این باور را پرورش دادهاند که میتوانند با چالشها سازش کنند و با ناملایمات کنار بیایند (گروال و پورتر، 2007 به نقل از کرمانی، 3-35 :1388
شکل شمارهی :1 مدل نظری پژوهش
پیشینه ی پژوهش
پژوهشهای داخلی مرتبط با کودکان خیابانی:
حاج یوسفی و همکاران (1380)؛ آرامی و نوعی تیمور (1380)، اقلیما (1382) و وامقی و همکاران (1390) در پژوهشهای خود به این نتیجه رسیدند که پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده، شرایط درون خانواده و نوع رفتار والدین با فرزندان از عوامل مؤثر بر گسترش کودکان کار خیابانی می-باشد.
پژوهشهای داخلی مرتبط با امید به آینده:
عبدالهی (1389) در تحقیقی به عنوان »تبیین جامعهشناختی امید به آینده« به بررسی میزان امید به آینده بین دانشآموزان دختر و پسر دورهی متوسطه پرداخته است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است، که میزان دینداری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده با 7 و 11 درصد، بیشترین سهم را در تبیین میزان امید به آینده دارند. از بین متغیرهای باقیمانده در مدل رگرسیون، میزان دینداری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده به ترتیب با بتای 35 و 28 درصد شدیدترین تأثیر معنیدار را بقر میزان امید به آینده داشتند.
علیزادهاقدام (1391) در تحقیق خود به بررسی میزان امید به آینده در بین دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن پرداخت، نتایج تحقیق حاکی از آن است که امید به آینده در بین دانشجویان مقاطع تحصیلی مختلف با هم متفاوت است. همچنین، نتایج تحقیق نشان داد که امید به آینده بر عملکرد تحصیلی دانشجویان مؤثر است. نتایج تحلیل رگرسیونی نشان میدهد که امید دانشجویان به آینده از میزان دینداری، انسجام و اعتماد اجتماعی (از ابعاد سرمایه اجتماعی) و سرمایه فرهنگی متأثر میگردد.
پژوهشهای خارجی
پژوهشهای خارجی مرتبط به کودکان خیابانی
اسمیت19 و همکاران (1997) و تراسل(1999) 20 در تحقیقات خود که به بررسی مشکلات و مسائل کودکان خیابانی پرداختند، به این نتایج دست یافتند که، سوءتغذیه، احساس بیکفایتی و بیارزشی، پیشرفت تحصیلی ضعیف، پرخاشگری، افسردگی، ناپختگی عاطفی و آسیبهای جسمانی، همه و همه از پیامدهای خیابانی شدن است.
پژوهشهای خارجی مرتبط با امید به آینده:
مطالعات اشنایدر (2000)، نیومن(2001) 21، فریمن(2001) 22 و راجر23 (1993) نشان میدهد که افراد امیدوار نسبت به افرادی که امید کمی دارند، دلبستگی ایمنتر داشته، تغذیه و مراقبت بهتری دریافت کردهاند و از حمایت اجتماعی کافی برای انطباق با مشکلات برخوردار بودهاند. آنها تعارض خانوادگی کمتر و والدین قابل پیشبینیتری داشتهاند. کودکانی که مورد بیتوجهی قرار میگیرند فردی را که افکار امیدوار کننده را به آنها بیاموزد ندارند. در این صورت امید توسعه نمییابد. در چنین شرایطی عملکرد مراقبین منبع اراده و حمایت برای کودک نیست و موجب از بین رفتن افکار هدفمند میشود. البته این بدان معنا نیست که مراقبین باید با حمایت بیش از حد احتمال رخداد هرگونه شکست و ناکامی را در زندگی کودک از بین ببرند (گروال و پورتر، 2007 به نقل از کرمانی، -35 :1388 .(34
روش تحقیق
تحقیقِ مرجع مقالهی حاضر از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی میباشد. شیوهی بکار بسته شده پیمایش و فن اصلی جمعآوری اطلاعات، پرسشنامه بوده است.
