بخشی از مقاله
مطالعه برخی مشخصه هاي جنگلشناسی رویشگاه ارس دیلگون(یاسوج) بر مبناي پایداري تودههاي جنگلی
چکیده
مشخصات رویشگاه ارس دیلگون بر اساس مشخصههاي جنگل شناسی مورد بررسی قرار گرفت. پارامترهاي قطر برابر سینه، دو قطر عمود بر هم تاج، تعداد در هکتار، ارتفاع کل، طول تاج، سطح تاج، رویه زمینی، نسبت ارتفاع تاج به ارتفاع کل، میزان زادآوري، درصد درختان سالم و شاداب و درصد درختان داراي تنه واحد اندازهگیري شدند. تاج پوشش 6 درصد، توده داراي ساختار ناهمسال و میانسال، تعداد در هکتار 28 اصله و به گونه اي که منطقه حالت جنگلی بودن خود را از دست داده و فاقد زادآوري، ضریب همبستگی قطر و ارتفاع معنی دار (P<0.001)، نسبت طول تاج به تنه 94/5 درصد که ناشی از تنک بودن توده و عدم وجود هرس طبیعی است، 62/5 درصد پایه ها داراي تنه واحد، سطح مقطع برابر 2/43 m_ در هکتار، اکثر پایهها به ظاهر شاداب و سالم اما یک یا چند شاخه از تاج همه آنها قطع شده بود و در برخی موارد ضعف فیزیولوژیک مشاهده شد. PH خاك 7/8 و درصد ماده آلی کمتر از 1 میباشد. شرایط اکولوژیکی و خاك مناسب در منطقه با ساختار کنونی جنگل چندان همخوانی ندارد که مهمترین دلیل آن کمی قوه نامیه بذر و تخریب رویشگاه توسط عوامل انسانی است. با وجود اینکه در سطح وسیعی از رویشگاه درختان ارس دیده میشوند اما نتایج نشان میدهند منطقه تحت فشار زیادي بوده و رویشگاه یک سیر قهقرایی را طی میکند که در صورت عدم برنامه ریزي براي نجات این رویشگاه با ارزش، ارزشهاي حفاظتی و اکولوژیکی این رویشگاه به مخاطره خواهد افتاد.
کلمات کلیدي: جنگلشناسی- ارس- دیلگون
مقدمه
وسعت جنگل هاي زاگرس حدود 5 میلیون هکتار تخمین زده می شود، ولی به دلیل دخل و تصرف هاي فراوان، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی شاهد تغییرات فراوانی بوده است(.(7 به دلیل تخریبهاي فراوان و فشار مضاعف، از بین رفتن گونه هاي نادر و کمیاب جنگلهاي غرب که با شرایط اکولوژیکی موجود تطبیق یافته اند، مشهود است(.(7 شناخت این جنگلها به عنوان دومین اکوسیستم جنگلی طبیعی کشور با توجه به روند تخریب در آنها ضرورتی انکار ناپذیر است. هر چند این جنگلها جایگاه چندانی از لحاظ تولید چوب صنعتی ندارند اما به دلیل نقش مهمی که در تنظیم آب و خاك و تعادل اکولوژیک منطقه دارند بایستی مورد توجه و ارزیابی دقیق کمی و کیفی قرار بگیرند(.(4 کامل بودن اکوسیستم هاي طبیعی (از جمله اکوسیستم جنگل)، مبتنی بر تعادل و توازن نیروهاي تشکیل دهنده آنها از جهات کمی و کیفی است(.(9
بنابراین مطالعه کمی و کیفی رستنی ها و آگاهی از و ضعیت پوشش موجود و نوع عناصر تشکیل دهنده آن می تواند ما را در تشخیص جهت حرکت این منابع و برنامه ریزي آتی به منظور حفظ و نگهداري بهینه آن یاري کند(.(11
1
گونه ارس از معدود سوزنی برگان ایران است و مناطق وسیعی از کشور معرف رویشگاههاي آن هستند(.(7 ارسستانهاي
ایران شامل 6 گونه J.communis ، J.sabina ، J.foetidissima ،J.excelsa، J.oxycedrus و J.oblonga
هستند(.(7 گونه J.excelsa در دنیا در جنوب و شرق اروپا، ترکیه، ایران، قفقاز، آسیاي میانه، عراق، سوریه، لبنان و شبه جزیره عربستان وجود دارد و در بین گونه هاي ارس ایران بیشترین گسترش را دارد. جنگل استپی ارس معمولا بر فراز جنگلهاي بلوط قرار دارد، این سازند بسیار تنک و گهگاه پایه هاي ارسی به عرصه هاي جنگلهاي بلوط راه می یابند(.(3 در ارتفاعات زاگرس تنوع گونه ها کاهش یافته و در عموم رویشگاهها فقط گونهي Juniperus polycarpus(J.exelsa) ظاهر می شود . این رویشگاهها نیز در این مناطق بالاترین طبقه جنگلی را ایجاد کرده و بالاي رویشگاههاي بلوط ، کیکم و ... قرار میگیرد. بعضا تیپ هاي آمیخته اي با پهن برگان همچون بلوط، زبان گنجشک (مشاهده شده در رویشگاه مورد مطالعه) و ... به وجود میآورند. کروري و خوشنویس((7 به بررسی ارسستانهاي کشور پرداخته و مطالعات اکولوژیکی و زیست محیطی انجام داده اند. پورمجیدیان و مرادي((2 ویژگیهاي رویشگاهی و جنگلشناسی ارس را در استان قزوین مورد بررسی قرار دادند، و بیان کردند که مشخصههاي رویشی ارس در ارتباط تنگاتنگ با عوامل توپوگرافی میباشد. قلیچ نیا (8) به بررسی همبستگی جوامع ارس با عوامل توپوگرافی در منطقه نردین استان سمنان پرداخت. وي دریافت که میان ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت دامنه با تراکم و تنوع پوشش گیاهی همبستگی معنی داري وجود دارد. نتایج تحقیق مومنی مقدم و همکاران((11 در ارتباط با خصوصیات اکولوژیکی تودههاي ارس در دامنههاي کپه داغ شیروان نشان داد که شیب دامنه بر تعداد در هکتار، ضریب قد کشیدگی و شادابی درختان تاثیر دارد. ارتفاع از سطح دریا نیز بر تعداد در هکتار، رویهزمینی، ضریب قد کشیدگی و زادآوري موثر بود. بنابراین بررسی کمی و کیفی یکی دیگر از ارسستان هاي کشور را که از ذخایر جنگلی ما محسوب میشوند را انجام دادیم، باشد که این گام هرچند کوچک بتواند کمکی به حفاظت و حمایت از این ذخایر جنگلی ارزشمند بنماید.
مواد
حوزه آبخیز دیلگون با مساحت 17015 هکتار و در بین طولهاي جغرافیایی52 درجه و54دقیقه و29 ثانیه الی 53 درجه و 14 دقیقه و 23 ثانیه و عرضهاي جغرافیایی 30درجه و 24 دقیقه و 54 ثانیه الی 30 درجه و 43 دقیقه و 24 ثانیه واقع شده است. این حوزه از توابع دهستان سپیدار ودر بخش مرکزي شهرستان بویراحمد و در فاصله 60 کیلومتري غرب یاسوج واقع شده است. حداقل ارتفاع آن از سطح دریاي آزاد 1660 متر و حداکثر آن 3111 متر میباشد. بخشی که جهت مطالعه در نظر گرفته شد داراي حداقل و حداکثر ارتفاع 2120 و 2302 و داراي اختلاف ارتفاعی به میزان 182 متر میباشد. این حوزه فاقد ایستگاه هواشناسی بوده ولی با استفاده از اطلاعات ایستگاه هواشناسی یاسوج، پارامترهاي هواشناسی حوزه بازسازي شدند که متوسط بارش سالیانه در ارتفاع متوسط حوزه 2430)متر) 1447 میلی متر بدست آمده است. متوسط دماي سالیانه 9.6 درجه سانتیگراد و میانگین حداکثر دما در گرمترین ماه سال 28.7 و میانگین حداقل دما در سردترین ماه سال -8.7 می باشد. متوسط تعداد روزهاي یخبندان در طول سال 109 روز است(.(1
2
نقشه شماره -1موقعیت رویشگاه
روش مطالعه
در موقعی که توده جنگلی خیلی ناهمگن است بهتر است از آمار برداري صد درصد استفاده شود. در آماربرداري صد درصد میانگین واقعی توده محاسبه میشود، در صورتی که در نمونهبرداري همراه با اشتباه معیار خواهد بود(.(6 با توجه به شرایط رویشگاه تصمیم به انجام آماربرداري صد درصد در بخشی از رویشگاه به میزان 15.3 هکتار شد. در آماربرداري صد درصد با توجه به اینکه تمام جامعه اندازهگیري میشود، میانگین محاسبه شده، اشتباه آماري تصادفی نداشته وبلکه فقط داراي اشتباه سیستماتیک است(.(5 سپس مشخصات کمی و کیفی زیر براي تمامی درختان مورد اندازه گیري قرار گرفت:
دو قطر عمود بر هم تاج(جهت بدست آوردن میزان پوشش)، قطر برابر سینه((DBH، طول تاج درخت، میزان زادآوري، ارتفاع کل. جهت انجام مطالعات خاکشناسی نیز چهار پروفیل به عمق 20 سانتیمتر حفر و میزان ماده آلی و pH مورد اندازهگیري قرار گرفت.
نتایج
تاج پوشش
منظور از تاج پوشش یا پوشش تاجی، درصدي از زمین پوشیده شده بوسیله تاجهاي درختان است. از تاج پوشش به عنوان شاخصی براي قضاوت در مورد تراکم، میزان رقابت در توده، و همچنین به عنوان یکی از مولفه هاي برآورد حجم توده در معادلات مربوطه استفاده می شود.
درصد تاج پوشش تا حدي مرغوبیت جنگلهاي طبیعی را مشخص میکند و هرچه جنگل مخروبهتر باشد معمولا درجه تاج پوشش آن کمتر است(.(10 با توجه به نقش حفاظتی توده هاي ارس در حفاظت از آب و خاك بویژه در مناطق مرتفع که اکثر گونه ها توان رشد و زنده مانی در این مناطق را ندارند، به وضوح می توانیم نقش ارزشمند این درختان در این مناطق را ببینیم . بنابراین در این بررسی براي اندازهگیري میزان تاج پوشش، دو قطر عمود بر هم تاج مورد اندازهگیري قرار گرفته و با توجه به نامنظم بودن شکل تاج و تفاوت اندازه قطرین تاج، با استفاده از فرمول بیضی میزان پوشش محاسبه گردید. در این رویشگاه درصد پوشش ایجاد شده توسط درختان ارس برابر با 6 درصد بوده لذا می
3
بایست هرچه سریعتر نسبت به حفاظت از این منطقه جهت بهبود وضعیت تاج پوشش درختان به ویژه به منظور جلوگیري از فرسایش خاك اقدامات لازم صورت گیرد.
پراکنش درختان در طبقات قطري
نمودار پراکنش درختان در طبقات قطري، نشان دهنده وضعیت توده جنگلی، پیري یا جوانی ساختار توده، همسالی یا ناهمسالی واحدهاي مورد برداشت و دخالت هاي صورت گرفته در آنهاست(.(4 در این رویشگاه توده داراي ساختار ناهمسال بوده ولی انقطاعی در تجدید حیات آن دیده میشود که ناشی از تخریب هاي شدید و بیرویه در طول سالیان متمادي می باشد و اگر این روند همچنان ادامه یابد باید در سالیان نه چندان دور از رویشگاه نابود شده ي ارس در این منطقه نام ببریم. همچنان که در نمودار مشاهده میشود تعداد در هکتار این رویشگاه در حد پایینی بوده که به همان دلایل گفته شده است.
نمودار شماره-1نمودار تعداد در طبقات قطري در هکتار درختان ارس
منحنی ارتفاع توده
منحنی ارتفاع توده، نمایش رابطه بین ارتفاع درختان با قطر برابر سینه آنها در داخل یک توده است(.(5 شکل منحنی ارتفاع بیانگر مرحله توسعه و رویش توده است، به طوري که شیب زیاد آن نشانگر وجود یک توده جوان است که هنوز درختان اشکوب چیره در آن مجزا نشده اند. در مقابل، شیب کم یا مسطح بودن منحنی، نشانگر وجود یک توده بالغ یا فراتر از آن است. منحنی توده هایی که در یک رویشگاه خوب واقع هستند، معمولا داراي کشیدگی نسبتا زیاد به سمت راست و بالاست که وجود درختان قطور و با ارتفاع زیاد در آنها مشهود است(.(4 منحنی ارتفاع رویشگاه مورد بررسی ما داراي توده اي تقریبا میانسال بوده که البته تعدادي درخت قطور هم در آن دیده می شوند. محاسبات رگرسیونی نشان دادند که رابطه بین قطر و ارتفاع از ضریب همبستگی بسیار بالایی برخوردار بوده و نسبت بین آنها کاملا معنی دار است(.(P<0.001
