بخشی از مقاله
مکان یابی مراکز خدمات فوریت های پزشکی با استفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی نمونه موردی: جاده چالوس
چکیده
آرایش بهینه مراکز خدمات فوریت های پزشکی )EMS( می تواند بر کاهش قابل توجه مرگ و میر و زیان های جبران ناپذیر ناشی از تصادفات ترافیکی، تاثیرگذار باشد. یکی از مهمترین پارامترها در ارائه با کیفیت خدمات فوریت های پزشکی، زمان ارائه این خدمات است. تعداد و مکان استقرار این مراکز نقش اساسی در کاهش زمان پاسخ به تقاضا دارد. بدین منظور به علت کامل بودن داده های مورد نیاز مکان یابی مراکز خدمات فوریت های پزشکی جاده ایی در امتداد محور پرحادثه چالوس انجام گرفته است. در این پژوهش، سیستم اطالعات جغرافیایی مبتنی بر نگرش تجزیه و تحلیل تصمیم گیری چندمعیاره برای تهیه نقشه اولویت بندی مناطق پیشنهادی معرفی شده است. گام برداشتن در راستای چنین رویکردی مستلزم در نظر گرفتن پارامترها و فاکتورهای موثر در مکان یابی است. پس از بررسی تحقیق های گذشته و همچنین دریافت نظرات خبرگان پارامترهای کیفی موثر به عنوان فیلتر اولیه برای گزینش نقاط با حداقل شرایط الزم برای مکان یابی شناسایی گردید؛ این معیارها شامل معیارهایی مانند دسترسی، فاصله از مراکز امنیتی، فاصله از مراکز سوخت رسانی، فاصله از مراکز درمانی-بهداشتی، فاصله از رودخانه و سیالب و فاصله از گسل می باشد. نقشه های استاندارد شده با استفاده از شاخص ها و پارامترهای بدست آمده و تکیه بر توانایی های سامانه اطالعات جغرافیایی (GIS)، به نرم افزار IDRISI انتقال یافته و با استفاده از یک روش منطقی صحیح )ترکیب خطی وزن داده شده( بر پایه ضریب وزنی حاصل از فرآیند تحلیل شبکه ای (ANP) در محیط نرم افزاری Superdecision، با یکدیگر ترکیب شده است. و نقشه اولویت مناطق جهت استقرار مراکز EMS بدست آمده است که 23 مکان بالقوه را برای احداث مراکز امداد یپیشنهاد داد.
کلمات کلیدی: مکان یابیEMS، سیستم اطالعات جغرافیایی))GIS، فرآیند تحلیل شبکه ای))ANP، IDRISI، ترکیب وزنی خطی).)WLC
. 1 مقدمه
یکی از دستاوردهای بشری در عصر تکنولوژی و ارتباطات، سیستم حمل ونقل )ترافیک( است، حمل و نقل و تردد با تمام حسن هایش عوارض و عواقب انکارناپذیری از جمله عوارض اقتصادی، اجتماعی، جسمی و مرگ و میر دارد که جزء الینفک این صنعت عظیم به شمار می آید. روزانه حدود 00111 انسان در سرتاسر دنیا در اثر انواع جراحت ها جان خود را از
1
دست میدهند، آسیب و جراحتها 01 درصد از بار کلی بیماری ها را تشکیل داده و به عنوان سومین دلیل شایع مرگ و دلیل اصلی مرگ در سنین 0-01 سال تلقی می شود. این آسیب ها به طور عمده در تصادفات جادهای رخ میدهد و مطابق با دادههای سازمان بهداشت جهان (0WHO)، مرگهای جادهای حدود 12 درصد کل مرگهای ناشی از جراحتها است.]01[ با توجه به اینکه هر چند تعداد کشتهشدگان سوانح رانندگی در چند سال اخیر در کشورمان روند کاهشی داشته است، اما این کاهش هنوز به اندازهای نبوده است که منجر به حذف نام ایران از میان کشورهای دارای نرخ باالی مرگ و میر ناشی از تصادفات رانندگی در سایت سازمان بهداشت جهانی شود، براساس آمارهای ارائه شده مربوط به آمار مرگ و میر ناشی از سوانح رانندگی در کشورهای مختلف جهان که به سال 1102 اختصاص دارد )سازمان بهداشت جهان )1102، ایران چهارمین کشور دارای بیشترین نرخ مرگ و میر ناشی از سوانح رانندگی به ازای هر 011 هزار نفر است که پس از بیماری های قلبی و عروقی، حوادث ترافیکی دومین علت مرگ و میر در همه گروه های سنی و در گروه سنی 12-02 سال اولین علت مرگ و میر محسوب می گردد، که این آمار باال حوادث رانندگی را به هشتمین عامل اصلی مرگ و میر در جهان تبدیل کرده است]00[، به طوری که میزان تلفات حوادث رانندگی با تلفات بیماریهای مرگبار و واگیردار نظیر ماالریا برابری میکند و بنابر پیشبینیهای سازمان جهانی بهداشت در صورت عدم اتخاذ تصمیمات مناسب، سوانح جادهای تا سال 1121 میالدی به پنجمین عامل اصلی مرگ و میر تبدیل خواهند شد. در کنار این آسیبها هزینههای باالی ناشی از تصادفات جادهای هم تا حدودی روند توسعه را مختل میکند .]02[ کشف و کسب آگاهی در خصوص یک بحران در تقلیل آن موثر نمی باشد و بایستی در جهت رفع آن تصمیمات و اقدامات کاربردی صورت گیرد، یکی از راهبردهای اساسی در این خصوص مکان یابی صحیح استقرار مراکز خدمات فوریت های پزشکی1 است ]02[، یکی از مهمترین مسائلی که در حوزه بهداشت و درمان مطرح می شود، مکان یابی آمبوالنس ها به منظور پوشش حداکثری مناطق و خدمت دهی مطلوب به بیماران در شرایط اضطراری است. مطالعه و بررسی همه جانبه عوامل تأثیرگذار در انتخاب مکان استقرار مراکز امدادی و سپس انتخاب مکان جغرافیایی مناسب برای استقرار این نوع کاربری پیش از احداث نکته حائز اهمیت و قابل توجه می باشد تا در شرایط بروز حوادث ترافیکی در کمترین بازه زمانی ممکن تقاضا برآورده سازد و همچنین در جهت کارایی هر چه بیشتر پایگاه موثر و مفید واقع گردد. به همین دلیل الزم است امکانات ضروری برای انجام این امور در مراکز مشخصی تعبیه گردند و امکان استفاده از آنها بالفاصله بعد از وقوع حادثه میسر باشد .]2[
هدف راهبردی از ایجاد مراکز خدمات فوریت های پزشکی به حداقل رساندن مرگ و میر و صدمات و خسارات ناشی از حوادث جاده ایی است.]0[ به عبارت دیگر ارائه با کیفیت و سریع مراقبت های پزشکی برای افراد درگیر در سانحه می باشد. در واقع هدف نهایی از ایجاد مراکز خدمات فوریت های پزشکی، افزایش میزان عملکرد بهینه آمبوالنس ها به منظور نجات جان افراد حادثه دیده یا بیماران و به دنبال آن، افزایش سطح سالمت جامعه است. هدف اصلی مطالعه حاضر تعیین معیارها و و ارزیابی اهمیت هر یک از آن ها و ادغام الیه های رستری اطالعات آنالیز شده برای مکان یابی EMS می باشد. برای این منظور داده های واقعی مربوط به مکان یابی EMS در امتداد جاده کرج-چالوس استفاده شده است.
با توجه به توضیحات باال و اهمیت موضوع مکان یابی مراکز EMS در این تحقیق، فازهای آمادگی و پاسخ از چرخه مدیریت فوریت های پزشکی بکارگیری توأمان سیستم اطالعات جغرافیایی)GIS( 2 و تحلیل تصمیم گیری چند معیاره )MCDM( برای حل مساله مکان یابی مورد نیاز است، از سیستم اطالعات جغرافیایی برای انجام ویژگی فضایی مساله و تحلیل تصمیم چندمعیاره )MCDM( برای محاسبه وزن معیارها و رتبه بندی گزینه ها استفاده می شود.
2
. 2 تئوری و پیشینه تحقیق
تصمیم گیری بهینه در زمینه مکان یابی تسهیالت تاثیر فراوانی در کاهش هزینه های ایجاد و راه اندازی فعالیتهای مختلف و ارائه سرویس بهتر با زمان پاسخ کمتر دارد که در زمینه ارائه خدمات فوریت های پزشکی باعث کاهش صدمات جانی و میزان مرگ و میر شده و هزینه ها را کاهش می دهد. از این رو، یکی از مراحل مهم و اثرگذار در پروژه های اجرایی به شمار می رود. به بیان دیگر، چنانچه استقرار این تسهیالت که از پر هزینه ترین و زمان برترین گام های ایجاد شبکه خدمات امدادی به شمار می آید مبتنی بر تصمیم گیری بهینه نباشد، نتایج نامطلوب فراوانی به دنبال خواهد داشت .]10[ با اجرای مکان یابی موفق، کلیه عوامل موثر در ایجاد فعالیت ها در سطح منطقه مطالعاتی بررسی می شود و مکان های مناسب در قالب خروجی فرآیند مکان یابی در اختیار مدیران و تصمیم گیرندگان نهایی قرار می گیرد و این افراد نیز براساس سیاست های موجود و اولویت های شان، گزینه ی مناسب را انتخاب می کنند. با توجه به مطالب فوق اجرای صحیح، دقیق و همه جانبه مکان یابی در پروژه ها اهمیت و ضرورت باالیی دارد. یکپارچگی مدل تصمیم گیری و دانش کارشناسی به افزایش توانایی GIS در کمک به اتخاذ تصمیمات مکانی درست و مناسب، موثر خواهد بود .]00[ مطالعات بسیاری در زمینه مکان یابی با استفاده از سیستم های اطالعات جغرافیایی انجام شده است. قبادی پور و همکاران در سال 1102 با استفاده از آنالیز چند معیاره مکانی و سامانه اطالعات جغرافیایی ، مکان یابی مراکز امداد و نجات در ایالت آالباما واقع در آمریکا مورد مطالعه قرار دادند .]0[ کاووسی در مکان یابی مراکز خدمات فوریت های پزشکی در جاده های استان فارس به شناسایی و ارزیابی الیه های اطالعاتی موثر در مکان گزینی مراکز با استفاده از روش دلفی پرداختند. و سپس وزن دهی به پارامترها با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و توانایی های سیستم اطالعات جغرافیایی جهت آماده سازی، تلفیق و تحلیل الیه ها بر مبنای مدل های هم پوشانی شاخص بهره گرفته اند .]2[ سرور و همکاران در سال 1102 در مقاله ای تحت عنوان "تحلیل توزیع فضایی و مکان گزینی خدمات درمانی با استفاده از مدل تصمیم گیری چند معیاره فازی )مطالعه موردی:شهر میاندوآب("، برای شناسایی اراضی مناسب به منظور احداث پایگاه خدمات درمانی در شهر میاندوآب با استفاده از مدل FUZZY-AHP و تلفیق الیه ها در محیط ArcGIS نقشه تناسب سازگاری استخراج و در نهایت مکان بهینه انتخاب شده است .]11[ شاه ولی و حجازی در مطالعه ایی تحت عنوان "مکان یابی استقرار امداد و نجات جاده ای با استفاده از نرم افزار "ArcGIS به بررسی و مطالعه تصادفات در محور اهواز حمیدیه پرداخته اند. در این پژوهش سعی شده با شناسایی نقاط حادثه خیز، مکان یابی مناسبی جهت استقرار گروه های امدادرسانی و یا اصالح احتمالی مکان آنها انجام گردد تا کل محور به خصوص مکان های حادثه خیز به خوبی پوشش داده شود .]01[
عالوه بر ارائه پژوهش های بررسی شده در حوزه تحلیل فضایی و مکانی مراکز خدمات اورژانس، تحقیقات بسیاری وجود دارد که اقدام به مکان یابی مراکز درمانی در محدوده شهرها به کمک نرم افزار GIS و تحلیل های تصمیم گیری چند معیاره )MCDM( کردند؛]1[، ]00[، ]11[ و .]12[
. 3 مواد و روش
مکان یابی فرآیندی است که از طریق آن می توان بر اساس شرایط تعیین شده برای یک کاربری مشخص و با توجه به منابع و امکانات موجود، بهترین محل مناسب را تعیین نمود. مکان یابی در واقع تجزیه و تحلیل توأمان اطالعات
3
فضایی و داده های توصیفی به منظور یافتن یک یا چند موقعیت فضایی با ویژگی های توصیفی مورد نظر می باشد.]10[ روش )ANP( برای حل مسائل که در آن ها معیارهای ارزیابی مستقل نیستند مورد استفاده قرار می گیرد .]2[ فرآیند تحلیل شبکه ای0 می تواند به عنوان ابزاری سودمند در مسائلی که تعامل بین عناصر سیستم تشکیل ساختار شبکه ای می دهند به کار گرفته شود. در حالی که فرآیند تحلیل سلسله مراتبی روابط یک سویه را بین سطوح به کار می گیرد. از این رو، بکارگیری فرآیند تحلیل شبکه ای تصمیم گیرندگان را قادر می سازد تا بر کاستی های فرآیند تحلیل سلسله مراتبی غلبه کنند .]10[ با توجه به اهمیت مکان یابی مراکز خدمات مختلف از جمله مراکز خدمات فوریت های پزشکی و همچنین توانمندی های منحصربه فرد شاخص چند معیار ANP، می توان در جهت طراحی و برنامه ریزی تسهیالت، با کمک این شاخص ها، بهترین تصمیم گیری ها را اتخاذ نمود.
یک سامانه اطالعات جغرافیایی عبارتست از یک نظام منسجم از سخت افزار، نرم افزار و داده هاست که امکان می دهد داده های وارد شده به رایانه، ذخیره، تجزیه و تحلیل، انتقال، ارزیابی و بازیابی شده و به صورت اطالعات نقشه ای، جدولی و مدلی از پهنه های جغرافیایی منتشر شوند .]12[
منطقه مورد مطالعه ی تحقیق عبارت است شاهراه تهران- چالوس، با نام رسمی جاده 22، یکی از مهمترین و قدیمی ترین راه های مواصالتی شمال کشوراست که استان تهران را از طریق ارتفاعات البرز به مناطق شمالی کشور مرتبط می سازد )شکل)0 که در حوزه استحفاظی دو استان تهران و مازندران واقع شده است، از کرج تا تونل کندوان در حوزه ی استحفاظی استان تهران و از تونل کندوان تا چالوس در حوزه ی استحفاظی استان مازندران می باشد. طول این محور 001 کیلومتر 011( مایل( که از نظر طبقه بندی جاده ها در گروه راه های اصلی کشور قرار می گیرد. تونل کندوان به مسافت یک هزار و 110 متر و عرض پنج الی هفت و ارتفاع شش متر است، با احداث این تونل 02 کیلومتر از مسیر مرکز کرج به چالوس کاسته شد. بلندی های پرشماری با ارتفاع بیش از سه هزار متر در سطح منطقه مورد مطالعه دیده می شوند. پست ترین نقطه منطقه با بلندای حدود 221 متر باالی سطح دریاهای آزاد در جاده و در شمال مرزن آباد جای دارد .]02[
شکل : 1 منطقه مورد مطالعه و موقعیت آن در کشور ایران )ماخذ:نگارنده(
4
. 1-3 تدوین معیارها
در این مطالعه ابتدا با مرور منابع و بررسی ضوابط موجود و همچنین نظر کارشناسان، معیارها و شاخص های تأثیرگذار در مکان یابی مراکز خدمات فوریت های پزشکی تدوین شده است و پس از تعیین مرز محدوده مطالعاتی با جمع آوری اطالعات و داده های اولیه، پایگاه سامانه اطالعات جغرافیایی منطقه تهیه گردید. در ارزیابی چند معیاری برای دستیابی به هدف باید معیارها را تعریف کرد تا بر مبنای آن بتوان به هدف معین دست یافت. براساس معیارها تصمیم گیری صورت می گیرد و همچنین می باید معیارها قابل اندازه گیری باشند. معیارها به دو گروه به صورت امکانات محور )زیر معیارهای سازگاری( و محدودیت های محور )زیر معیارهای ناسازگاری( جهت استقرار مراکز EMS، در جدول )0( ذیل دسته بندی و استاندارد سازی گردیده اند؛ ]2[، ]0[، ]11[ ، ]10[ و .]11[
جدول : )1 ( معیارهای سازگار و ناسازگار جهت استقرار مراکز.EMS
بر اساس الیه های ارائه شده در جدول )1(، نقشه های مربوط به معیار ومحدودیت ها استخراج می گردد.
. 2-3 استانداردسازی معیارها
جهت استفاده موثر از تمامی عوامل اثرگذار در تجزیه و تحلیل و ایجاد ارتباط بین آن ها، ارزش های موجود به هر یک از عوامل موثر در ارزیابی تحت یک قاعده خاصی نرمال می شوند، که این فرآیند را استاندارد کردن داده ها می نامند .]02[ از این رو استانداردسازی رویکرد مهمی برای تبدیل آن ها به یک مقیاس مشترک تلقی می گردد. در این قسمت هر یک از الیه ها، جداگانه با توجه به موقعیت منطقه مورد مطالعه و معیارهای استاندارد شده مکان یابی برای استفاده در مرحله بعد آماده گردیده است. برای استانداردسازی الیه های اطالعاتی از ماژول Spatial Analyst در نرم افزار ARCGIS استفاده شده است. هر الیه اطالعاتی به منظور استاندارسازی بر پایه جدول )1( ساعتی به 2 کالس تقسیم شده است.]2[
