بخشی از مقاله
نقذی بر انواع روشهای ارزیابی بصری هنظر
چكيذه
با توجه به توسعه شهر ها و گسترش دخالت بشر در سال های اخیر بر منابع طبیعی، ارزیابی منظـر بـه عنـوان یک راهکار برای برنامه ریزی منظر در جهت توسعه پایدار مطرح گردیده است. امروزه برنامه ریـزی هـا اغلـب بـر اساس داده های بدست آمده از طریق سنجش از دور صورت می گیرد. این داده هـا بـر روی تغییـرات سـطح و کاربری زمین در ارتباط با ارزش هایی مانند تنوع زیستی، میراث فرهنگی و تفرج تاکید دارد. اگرچه شاخص های زیادی در ارزیابی درنظر گرفته می شود اما در این بین، زیبایی منظر از جمله شاخص هایی است که کمتر مـورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله ابتدا به بررسی مولفه های کیفیت منظر پرداخته شده و سپس با مـروری بـر نظریه های مختلف، قابلیت ارزیابی منظر در دو زمینه ی ارزیابی کیفی و کمی مـورد بررسـی قـرار گرفتـه اسـت همچنین به پرسش های کلیدی در امر ارزیابی و تحلیل منظر پرداخته شده است از جمله اینکه آیا کیفیت منظر قابل ارزیابی است؟ و یا اینکه چه روشها و متـدهایی در ارزیـابی منظـر قابـل اسـتفاده اسـت؟ آیـا فـاکتور هـای اکولوژیک بر روی ویژگی های بصری منظر اثر گذار هستند یا خیر؟ و بالاخره اینکه هدف از ارزیابی کیفـی منظـر چیست؟ نتایج حاصل از تحقیقات صورت گرفته نشان می دهد که با توجه به پیچیدگی منظر اسـتفاده از ابـزار و روش های مختلف به منظور تحلیل و ارزیابی مورد نیاز است که در این مقاله به تفصیل شرح داده شده است.
کلوات کلیدی:
تحلیل منظر، ارزیابی کمی و کیفی، فاکتورهای اکولوژیکی، زیبایی منظر
.1 هقذهه
تجزیه و تحلیل ویژگی های بصری منظر بخش مهمی از فرایند برنامه ریزی منظر است، اساس اطلاعات موجود، اسـتفاده از داده های سنجش از دور مانند عکس های هوایی، تصاویر ماهواره ایی، برداشت های میدانی، اسکیس های دستی، توپوگرافی و نمودارها است که عوارض طبیعی و غیر طبیعی را به صورت گرافیکی قابل نمایش می سازند.
هدف از تجزیه و تحلیل بصری، حصول اطمینان از شناخت منظر و در نظر گرفتن ویژگـی هـای بصـری منظـر در رونـد طراحی محیط زیست و برنامه ریزی و مدیریت آن است.
منظر باید به عنوان یک منبع، به رسمیت شناخته شود، بنابراین متغییری است که بایـد در تصـمیم گیـری در خصـوص کاربری زمین مورد توجه قرار گیرد.[3] به منظور ارزیابی منظر نیازمند یک رویکرد میان رشته ایی می باشیم.
واژه ی منظر به طور واضح بر ویژگی های بصری یا کارکترهایی از محیط زیست تاکید دارد که شامل المان های طبیعـی و انسان ساخت و منابع فیزیکی و بیولوژیکی است که به صورت بصری قابل شناسـایی انـد، بنـابراین عملکـرد هـای غیـر بصـری بیولوژیکی، ارزش های تاریخی و فرهنگی، حیات و حش و گونه های در معرض خطر انقراض، ارزش های حیـات وحـش، فرصـت هایی برای فعالیت های تفرجی و دامنه ی وسیعی از بوها و احساسات را شامل نمی شود.[2]
.2 کيفيت هنظر
اغلب کیفیت منظر شامل یک دامنه ی وسیعی از فاکتورهای محیطـی، اکولـوژیکی، اجتمـاعی، فرهنگـی و فیزیولـوژیکی است .[6] تمایز بین ارزش و کیفیت بی معنی است، تا جایی که هردوی این عبارات جهت مقایسه منظربصـری و منظـر ذهنـی مورد استفاده قرار می گیرند.
2. .1 تعاریف بصری
▪ تاثیر بصری: بر کیفیت منظر با تغییرات فیزیکی معرفی شده در مورد یک سایت به وسیله ی فعالیت های جدید توسعه مورد توجه قرار می گیرد.
▪ کیفیت بصری: یک واژه ی هم معنی با زیبایی، اما با انتقال یک خاطره بصری همراه است.
▪ ارزشیابی منظر: تحقیق تک منظوره که اغلب عددی است،تخمین کیفیت بصری،چنانچه بررسی کیفیت منظر در نظر گرفته شود بهتر است.
▪ قضاوت: توانایی های مفروض حرفه های طراحی برای ارزشیابی کیفیت بصری، به عنوان تعریفی متفاوت از ارزش.[6]
2. .2 تعاریف رهنی
▪ ارزش منظر: یک ارزیابی شخصی و ذهنی از زیبایی مطلوب که از انواع منظر حاصل می شود
▪ ارزیابی منظر: مطالعه ی تاثیر تغییرات منظر بر روی ارزش منظر
▪ ترجیحات: مطلوبیت یک گونه از منظر نسبت به بقیه مناظر.[4]
.3 قابليت ارزیابی هنظر بنا به رویكردهای هختلف
در خصوص اینکه آیا اصولا کیفیت منظر قابل ارزیابی است یا خیر پاسخ های متعددی از سوی متخصصین و افراد عـادی وجود دارد و هر کدام از انها بنا به رویکردها و تفاوت های اساسی دیدگاهی سعی بر پاسخ گویی به این سـوال اساسـی در مـورد ارزیابی منظر دارند.از این رو در ابتدا با توجه به رویکرد های مختلف در زمینه ی ارزیابی منظر، قابلیت ارزیابی منظر در دو زمینه ی ارزیابی کیفی و کمی مورد بررسی قرار گرفته است.
آنچه مسلم است در دنیا، روش ها و متدهای متعددی در زمینه ارزیابی منظر مورد استفاده قرار می گیـرد کـه برخـی از آنها در زمینه هایی مشترک می باشند، در ادامه به بررسی نمونه هایی ازانها به منظور بررسـی برخـی پرسـش هـای متـداول در زمینه ی ارزیابی منظر پرداخته می شود.
.1 .3 رویكرد اول؛ سرزنذگی، هواهنگی و وحذانيت
در این رویکرد ارزشیابی عینی توسط سه فاکتور سرزندگی،هماهنگی و وحدانیت منظر مورد مطالعه قرار می گیرد.به این ترتیب که برای هر فاکتور سه سطح بالا، متوسط و پایین در نظر گرفته شده که میزان مطلوبیت منظر را در هماهنگی با طبیعـت مطرح می سازد.
"ویژگی بصری منظر به طور ذاتی ذهنی است، بنابراین ارزشیابی عینی به منظور مشخص نمـودن کیفیـت ارزش بصـری استفاده می شود. توصیف کیفیت بصری منظر خود نیز از الگوهای خط، شکل، رنگ، بافت و مقیاس تبعیت می کند سرزندگی به معنای اثر بصری خاطره انگیزی است که از المان های منظر بدست می آید ( شکل زمین، آب، گیاه و عناصر انسان سـاخت) و از ترکیب فرم های برجسته و الگوهای بصری مشخص حاصل می شود".[1]
منظور از هماهنگی در این منظر، یکپارچگی بصری در ارتباط با محیط طبیعی و انسان ساخت و عدم تداخل بصـری بـا ایجاد سازه های ناهمگون می باشد.
وحدانیت را به عنوان میزانی از منابع بصری منظر می داند که باید با یکدیگر ترکیب شوند تا بـه صـورت ذاتـی الگوهـای هماهنگ و درونی را ایجاد کنند. بنابراین آنچه مسلم است در این رویکرد تنها بر ویژگی های قابل لمس منظر تاکید می شـود و در نهایت ویژگی های کیفی- عینی منظر را در قالب پارامترهای کمی طبقه بندی می نماید بـه ایـن معنـی کـه کیفیـت منظـر قابلیت تبدیل شدن به کمیت را دارا می باشد.
.2 .3 رویكرد دوم؛ تنوع، زیبایی و وحذانيت
در این رویکرد که توسط گروئن و روث در سال 2008 مطرح گردیده است ارزیابی بصری منظر توسط فاکتور های فوق را به منظور برنامه ریزی محیط زیست امری ضروری می داند.
"در آلمان بیش از 150 روش ارزیابی بصری منظر رشد و توسعه پیدا کرده اند که بیشتر آنها بـر مبنـای میـزان انتخـاب متخصصین و میزان انتخاب افراد عادی بوده است این متد جدید بر مبنای رویکرد روانشناختی و پدیدار شناختی می باشـد کـه شامل دو فاکتور منظر واقعی و مشاهده گر می باشد و کیفیت منظر نمایشی به عنوان یک مداخله گر بین منظر واقعی و بیننـده عمل می کند. کیفیت منظر به طور زیبایی شناسانه و الگووار منظر نمایشی را توصیف می کند".[4]
این رویکرد نتیجه مراجعه به مردم عادی را بازتاب تجربه های ذهنـی، توقعـات و خیـالات آنهـا بـازگو مـی کنـد و نظـر
کارشناس را به دلیل غیر قابل فهم بودن توسط گروه های مختلف اجتماعی غیـر قابـل اسـتناد میدانـد و در مقابـل درک منظـر واقعی را وابسته به درک اجزای مناظر واقعی میداند. به عبارت دیگر منظر نمایشی به عنوان الگویی از زیبایی، تحلیل منظر واقعی را برای مشاهده گر امکان پذیر می سازد. به این ترتیب بین نظر کارشناسی و نظر مردم عادی یک ارتباط از طریق آموزش ایجـاد می نماید. از سوی دیگر در خصوص مشاهده گر فاکتورهای جمعیت شناسی نظیر سن، جنس، آداب و رسوم، فرهنـگ و غیـره را مطرح می نماید که کمابیش فاکتورهای ذهنی را انعکاس میدهد. بدین ترتیب نوع منظر با توجه به اجزای منظر کـه وابسـته بـه موقعیت جغرافیایی آن می باشد را در کنار ویژگی های قومی و ملیتی مورد بررسی قرار می دهد.
.3 .3 رویكرد سوم؛ شاخص های هنتج از نقشه
این رویکرد از برنامه ی پایش نروژی که به ترجیحات بصری منظر وابسته است آزمایش می شود، این آزمایشـات اسـاس ارزیابی منظر را وابسته به شاخص های منتج از نقشه - که از اجزای ساختار منظر می باشد- می داند .[12]
تحقیقات بر روی دو گروه از مردم صورت گرفته است؛ افراد محلی و دانشجویان غیر بومی. در این تحقیق نتیجه ی مهمی که حاصل شد نشان می داد در ترجیحات و ماتریکس های خاص شامل تعدادی از انواع سرزمین، بـین تعـدادی لکـه و تعـدادی سرزمین همبستگی وجود دارد. به علاوه نرخ ترجیحات در جایی که آب درون عکس سرزمین ترسیم شده، حتی اگر خود آب در عکس قابل رویت نبوده بالا بود.
زمانی که داده ها به دو قسمت تقسیم شد ( بین افراد بومی و محلی) هیچ همبستگی بـین ترجیحـات مـردم محلـی بـا دانشجویان غیر بومی مشاهده نشد. در حالی که دانشجویان تصاویری را که دارای تنوع بود و نامتجانس را ترجیح می دادند، افراد بومی در مورد تنوع و عدم تجانس علاقه ای نشان ندادند.بنابراین نتیجه گرفته مـی شـود شـاخص هـای معیـین کـه بـر مبنـای ساختارهای فضایی هستند با ترجیحات منظر مرتبط هستند. پی بردن به این مسئله که گروه های مختلف مردم انواع مختلفی از منظر را ترجیح می دهند نیاز به دقت در تفسیر ارزش های شاخص را تاکید می کند. با توجه به این رویکرد، به نظر می رسد که بومی یا غیر بومی بودن مردم در ترجیحات آنها از منظر تاثیر خواهد گذاشت و باعث ایجاد تفاوت در ترجیحات آنهـا مـی گـردد. همچنین مناظر متفاوت دارای فاکتورهای شاخصی هستند که برای مردم تاثیرگذارتر خواهند بود.
.4 .3 رویکرد چهارم؛ کیفیت بصری
به طور کلی دو هدف عمده در ارزیابی کیفیت بصری مناظر معرفی شده است؛ چشم انـدازهای در دسـترس درون منظـر باید نمونه برداری شوند، ارزیابی ها باید به روشی خلاصه شوند که به طور واضح کیفیت بصری مناظر را نمایش دهند به گونه ایی که توسط یک مشاهده کننده تجربه می شود.[7]
در این رویکرد تمرکز بیشتر بر روی نحوه ی نمونه برداری نقاط منظر می باشد که با استفاده از عکـس و تحلیـل توسـط یک کارشناس به ارزیابی منظر می پردازد.
به طور کلی استفاده از عکس جهت ارزیابی منظر، ارزیابی را یک سویه و بسیاری از ویژگی های منظر نظیر حس مکان را نادیده می گیرد و ارزیابی را از واقعیت موجود دور می سازد. در این روش به طور کلی راه های ارائه شده برای انتخاب نقاط دید که هیچ کدام به مکانی که بیننده می ایستد برای دیدن منظره اشاره ندارد، بلکه نقاط به طور تصادفی و در مکان های مختلـف ( اغلب مسیرها ) به منظور بررسی منظر از جهات دید مختلف انتخاب می شود.
هدف از تجزیه و تحلیل بصری، حصول اطمینان از شناخت منظر و در نظر گرفتن ویژگـی هـای بصـری منظـر در رونـد طراحی محیط زیست و برنامه ریزی و مدیریت آن است.
.5 .3 رویكرد پنجن؛ کويت و کيفيت
در این رویکرد ویژگی های روش های مختلف ارزشیابی منظر بیان می شود و در ابتدا به بیان این مطلـب پرداختـه مـی شود که دو رویکرد اصلی در طبقه بندی منظر توسط تعدادی از روش شناسان با فلسفه های مختلف ارائه شده است، گروهی که از تقلیل گرایی حمایت می کردند و رویکرد کمی داشتند و آنهایی که معتقد بودند که فرآینـد کلـی زیبـایی منظـر توسـط ایـن تکنیک ها قابل شرح نمی باشد و رویکردی کیفی داشتند.
تفاوت در این رویکردها به غالبیت ویژگی های دربرگیرنده ی توصیف گرهای فیزیکی، هنرمندانـه و روان شناسـانه اسـت توصیف گر های فیزیکی در ارزیابی منظر توسط روموس؛ 1976 و سیرکو؛ 1979 و شومن؛ 1979، بلانکو؛ 1980، دنیل و بوسـتر؛ 1976، شومن؛ 1986 بیان شده است. در میان کسانی که توصیف گر های هنرمندانه را استفاده می کردند تتلو؛ 1979 و لیتـون؛ 1982 برجسته بودند. کاپلان؛ 1988، راسل و پرات؛ 1980 و کاپلان و هربرت؛ 1987 توصیف گر های روانشناسانه را بکار بردند و در آخر زوب در سال 1982 مدلی را پیشنهاد کرد که دو رویکرد را در ارزشیابی منظر با یکدیگر ترکیب می کرد.
در این رویکرد دو روش ارزشیابی در جا وارزش یابی منظر با کارتوگرافی را توضیح مـی دهـد. در روش ارزشـیابی درجـا، ویژگی های فیزیکی، هنرمندانه و روانشناسانه ی منظر را معرفی کرده، به ویژگی های مختلف مطابق روش کنس گـوئررو؛ 1995 نمره دهی می کند. برای ویژگی های هر متغییر از هر واحد منظر، ارزشی توسط کارشناسان تخصـیص مـی گیـرد. مزیـت ایـن روش این است که به تغییرات کوچک بسیار حساس است و در جواب نهایی خود را نشان می دهد، نمره ی نهـایی باعـث طبقـه بندی این منظر مطابق جداول این روش می شود.
در روش کارتوگرافی به طور طبیعی استفاده از داده های موجود در نقشه محدود است به امکان محاسبه ی ویژگی هـای فیزیکی.[5]
در این روش برای ارزشیابی واحد های مختلف زمین به ویژگی های فیزیکی که شامل پوشش گیـاهی و کـاربری زمـین، شکل زمین، حضور آب و اثرات انسان است نمره دهی می شود، در نهایت با قرار دادن این نمره ها در یک معادله به عددی نهایی می رسد که اگر مثبت باشد به معنی ارتقاء کیفیت منظر است و در صورت منفی بودن به معنای کاهش کیفیت منظر می باشد.
.4 تاثير فاکتورهای اکولوژیک بر ارزیابی هنظر
به منظور تعیین اثر فاکتورهای اکولوژیک در ارزیابی منظر نیازمند رویکرد همه جانبه نگر می باشیم چرا که فاکتورهـای اکولوژیک در محیط های طبیعی جز اندسته از عوامل طبقه بندی می شوند که همواره سبب پویایی و پیچیدگی یک سیستم می گردند . منظور از دید همه جانبه نگر در منظراین است که کل بیشتر از جمع ترکیب قسمت هاست. این بدان معنا است کـه هـر عنصر اهمیت خود را از موقعیت خاص خود در سیستم و نیز روابطش با سایر عناصر در اطـرافش بدسـت مـی آورد. همـه جانبـه نگری در منظر این امکان را می دهد که با دید سلسله مراتبی سطوح مختلف منظر را مورد بررسـی قـرار دهـیم و نیـز از لحـاظ تاریخی و نوع شناسی منظر بتوان آنرا طبقه بندی کرد.
