بخشی از مقاله
نقش پیاده محوری در احیا بافت های تاریخی؛ نمونه موردی: تحلیل ارزش های کالبدی و بصری گذر امامزاده یحیی جهت تبدیل به محور پیاده
چکیده
احیا بافتهای تاریخی باید در کنار توجه به مبانی انعطاف پذیر منطقه گرایی صورت پذیرد در واقع باید انسانهای دوران معاصر با نیازهای گسترده از بودن در چنین فضاهایی احساس رضایت داشته باشند. بافت تاریخی باید پاسخگوی ارزشهای مردم در چهارچوب فرهنگی و تجربه زیبا شناختی باشد. بافت تاریخی به خاطر پتانسیلهای خاص خود یک محیط خاطره انگیز ، نمادین ، ستایش شونده بوده و در حیطه تجربه زیبایی شناختی آگاهی و شناخت را از محیط اطراف را با ارزشهای تاریخی آن که مبتنی بر اتفاقات و وقایع گذشته است پیوند می دهد.
ارتقای جایگاه افراد پیاده در فضای شهری و حضور و مشارکت آنان در فعالیتهای مدنی، ضرورتی است که در راستای تقویت رابطه انسان با محیط شهری و مخصوصاً با بافتهای تاریخی یادآور گذشتگان مورد توجه قرار میگیرد؛ فشار بیش از حد وسایل موتوری بر بافتهای مرکزی و تاریخی شهرها در بافت امامزاده یحیی سبب انحطاط اقتصادی و تخریب کالبدی و بصری آنها شده و در نتیجه بازسازی و حفاظت آنها را به یک ضرورت مبرم بدل کرده و بطور کلی در طول سه دهه اخیر، بر اساس مجموعه ای از عوامل و ملاحظات مشکل
آفرین شهری جنبش نوینی در عرصه شهرسازی و جامعه شناسی شهری بوجود آمده،که بطور عمده معطوف به گسترش فضاهای باز پیاده و تجدید نظر در طراحی شبکه راهها و دسترسی بر اساس ساماندهی و تقویت حرکت پیاده در محور های تاریخی و آرام سازی و کنترل سواره می باشد.
کلمات کلیدی: محور پیاده، ، احیا، ارزش های کالبدی و بصری.
-2 مقدمه
هسته های تاریخی و اولیه شهرها همچون محله امام زاده یحیی شهر تهران ، در روند پیدایش خود ، همواره تابع مکاتب ، فرهنگی و اجتماعی بستر خوده بوده است ، لذا حیات محله وفضاهای آن تداومی مبتنی بر زیبایی ، خوانایی ، عملکرد و هویت داشته است . گذر امامزاده یحیی علیرغم دربرداشتن بنای مذهبی و تاریخی امامزاده یحیی که خود نیز در ارتباط فضایی با میدان پسته بک و حمام نواب (دو عنصر شاخص محله) قرار دارد ، در دهه های اخیر به دلیل نفوذ بازار و تغییر در ساختار و کارکرد آن ، بی توجهی به عناصر و بناهای ارزشمند تاریخی - فرهنگی در مجاورت آن و تخریب آن ها ، ترک محله از سوی ساکنین اصیل و جایگزینی مهاجران وکارگران و نیز وجود مکان های مخروبه ، ناامن و بی دفاع شهری منجر به افزایش ناهنجاری و آسیب های اجتماعی و کالبدی در این گذر شده است. هدف اصلی احیای گذر امامزاده یحیی با تأکید بر ویژگی های تاریخی و مذهبی آن و تبدیل آن به پیاده راه تاریخی است تا از این ره از میزان تبعات اجتماعی- فرهنگی و کالبدی-فضایی ناشی از فرسودگی جلوگیری کند .
-3 روش تحقیق
در این مقاله از راهبردی کیفی در رویکرد استنتاجی استفاده شده است. مبانی نظری لازم بـه وسـیله مطالعـات کتابخانـه ای تهیه شده واز مطالعات میدانی و راهبرد تاریخی- تفسیری برای بررسی قابلیت های تاریخی میدان استفاده شده است.
-4 رویکرد نظری و مرور ادبیات پژوهش
بررسی و ارزیابی اصول ایجاد پیاده راه در محور تاریخی امامزاده یحیی براساس اصول باززنده سازی بافت تاریخی بر روی این محور از اهداف این پژوهش است و به طور کلی اهداف مورد نظر در طرح این مسأله به شرح زیر میباشد:
-1-4 احترام به عابر پیاده و افزایش حضور او در فضای تاریخی شهر برای ارتقای تعاملات اجتماعی
اگر در قرن های گذشته معیار توسعه یافتگی و سرزندگی یک شهر وجود فضاهای سبز عمومی وسیع و مسیرهای سواره عریض و مناسب بود، در قرن حاضر محدودهها و شبکههای کامل پیاده شهری یکی از مهمترین فضاهای گذران اوقات فراغت و نشانه بارزی از کاربرد دانش طراحی شهری در فرآیند توسعه شهرها میباشد.
محورهای پیاده قسمتی از فضاهای شهری هستند که به دلیل دارا بودن برخی ظرفیتهای خاص، در تمام یا بخشی از ساعات شبانه روز کاملاً بر روی حرکت سواره بسته شده و به طور کامل به حرکت عابران پیاده اختصاص مییابند. محورهای پیاده نه تنها جزو مهمترین فضاهای عمومی شهری محسوب میشوند، بلکه اساساً به منظور تداوم حیات شهری ضروری هستند. به همین دلیل محورهای پیاده به عنوان عناصری خاطره انگیز و هویت بخشی در شهرهای امروز شناخته میشوند. قبلاً شهرها هویت شهری خود را در بناهای بلند، گنبدها و تک بناها مییافتند. اما امروزه آنها خود را با خیابانهای پیادهشان میشناسانند
(کاشانی جو، .(46: 1385
-2-4 توجه به ارزشهای فرهنگی و بومی و الگوهای ایرانی جهت باززنده سازی بافت تاریخی
فرهنگ، الگوهای رفتاری را به وجود میآورد و الگو هم تعیین کننده چگونگی استفاده مردم از فضاها میشوند. پس نحوه استفاده از خیابان در فرهنگهای مختلف فرق میکند تا آنجایی که در بعضی کشورهای غربی، پرسه زنی و پیاده روی در خیابان عمل ناپسند و مشکوک به شمار میرود به طور عمده تحت تأثیر دو عامل فرهنگی و محیطیاند که میزان تأثیر اینها به الگوهای رفتاری یکسان نیست (بحرینی، .(4 :1375
حرکت عابر پیاده از لحاظ قدمت و اهمیت بر دیگر اشکال جابجایی انسان در محیط ارجحیت دارد. همچنین مهمترین امکان برای ادراک هویت فضایی ، احساس تعلق به محیط و کشف کیفیات محیطی و ارزشها و جاذبه های نهفته در آن است. حیات مدنی شهر معمولا در مکانی جاری می گردد که پیاده از آن عبور کرده و اقدامات مربوط عموما در مقیاس عابر پیاده طرح می شوند. بیوکانن آزادی حرکت عابر پیاده را در شهرها و فضاهای شهری ،نشانه خوبی از تمدن آن شهر و وجود پیاده راهها را مظهر تمدن ،مدنیت شهر و هویت آن می داند .چرا که آزادی عمل انسان در پیاده راهها اعم از توقف ، تغییر جهت ، مکث و تماس مستقیم با دیگران بسیار زیاد است و این امر در باززنده سازی بافت های تاریخی تاثیر بسزایی دارد.
-3-4 بررسی تأثیر رویکرد پایداری و سرزندگی در شکلگیری و غنای بافت تاریخی
پایداری به مفهوم برآوردن نیازهای فعلی بدون از بین بردن قابلیتهای نسلهای آینده در تأمین نیازهای خود است. واژه »پایدار« امروزه به طور گستردهای به منظور توصیف جهانی که در آن نظامهای انسانی و طبیعی تواما بتوانند تا آیندهای دور ادامه حیات دهند به کار گرفته میشود. ایده پایداری هنوز کاملاً نو بوده و درک معانی و چگونگی به کار گرفتن آن همچنان در حال شکلگیری است. واژه دیگری که دارای همان معنی »پایداری« است، »سرزندگی و یا بقا« میباشد. این دو واژه کاملاً به هم مربوطند، زیرا هر دو تلاش در ترویج آن نوع شهرسازی دارند که بتواند سطح رفاه شهروندان را در بلندمدت ارتقا بخشد. لیکن تنها در این چند دهه اخیر است که واژه »پایداری« با معنی کنونی آن یعنی »آنچه که میتواند در آینده تداوم یابد« کاربرد پیدا کرده است (بحرینی و مکنون .(42 :1380
شهر پایدار به دلیل استفاده بهینه از منابع انرژی، اجتناب از اسراف و تولید ضایعات، بازیافت ضایعات تاحد امکان و اجرای سیاستها و برنامههای مفید در درازمدت قادر به ادامه حیات خود باشد. شهر پایدار مصرف انرژی کمتر و ضایعات و آلودگیهای کنترل شده دارد(شماعی و پوراحمد، .(280 : 1389 اولویت بخشیدن به بازیافت ساختمانها، اماکن، زیر ساختارها و شبکه معابر تاریخی و منطبق نمودن آنها با شرایط و نیازهای جدید مورد تأیید ویژه قرار میگیرد.
تداوم محیطهای تاریخی از اهداف اصلی هر کشوری به شمار میآید و این بافتهای شهری از حساسترین نقاط شهر محسوب شده که در بردارنده تمدن و فرهنگ هر کشور میباشد و مسئله پایداری و پایدار سازی و باززنده سازی از موضوعات مطرح برای این گونه بافتها میباشد آنچه مهم است حفظ این بافتها با هدف حفظ فرهنگ و تمدن و غرق شدن در فرهنگ است و صرف کالبد بافت نیست و این بافتهای تاریخی همانند آینهای تمام نما سخن از معشوق خود میکنند و انسان گذشته را معرفی و ارزیابی میکنند و به انسانهای امروز حس تعلق مکانی را هدیه میدهند.
-4-4 تداعی محور فرهنگی – تاریخی به عنوان عنصری برجسته در تصویر ذهنی شهروندان
طراحی شهری باید بتواند تبلور کالبدی – فضایی راهحلها و نیازهای جوامع را در همه سطوح و زمینههای فرهنگی و اجتماعی تحقق بخشیده و فضا و کالبد معنی دارد هدفمندی را برای شهرها پدید آورد. شکل و کالبد شهر باید محیط اجتماعی سالم، فعال، با معنی و متکی به میراثهای فرهنگی گذشته به وجود آورد تا بالاترین هدف شهر را که ایجاد محیطی انسانی و واجد ارزشهای والاست است، تحقق بخشد (بحرینی، .(122 : 1377 و آن را برای دیدن و دیده شدن تبدیل کرد و فرهنگ و تاریخ را از دل این تعاملات اجتماعی بیرون کشید.
-5-4 بهبود و ارتقای کیفیت زیستی در راستای پایداری محیط تاریخی
محیط مطلوب باید از نظر کالبدی، محیطی امن باشد. حصول ایمنی شامل مسائلی همچون آلودگی آب و هوا، کاهش تصادفات جسمی، حفاظت در مقابل سوءقصد، جلوگیری از سیل و آتشسوزی میباشد. سکونتگاه خوب سکونتگاهی است که در آن خطرات، سموم و بیماری وجود نداشته و یا تحت کنترل قرار گرفته باشد و بنابراین ترس از مواجه شدن با آنها به حداقل کاهش یافته باشد. اولین شرط حضور مردم در فضاهای شهری و شکلگیری تعاملات اجتماعی، امنیت اجتماعی است (لینچ، .(156 : 1381
یکی از اصول فضاهای قابل دفاع اسکار نیومن، نظریه تعریف و حفاظت مرزهای یک محیط است، جلوی غریبهها را گرفتن و بدین ترتیب از خطر جنایت محفوظ ماندن. این کار با اینکه در جلوگیری از جنایت مؤثر بوده است اما به طور بالقوه میتواند از هم جداسازیهای اجتماعی و انحصارها را افزایش دهد (مدنی پور، .(122 : 1379
عامل اقتصاد مهمترین عامل در پدید آمدن نوع کاربریها و فعالیتها میباشد. شناخت منافع جمعی و نوع مالکیت اراضی در جهتگیری ما به سمت واقعیت مؤثر است هدف عمده انجام مطالعات اقتصادی، آگاهی از ترکیب اقتصادی، ارزیابی حیات اقتصادی و پیشبینی وضعیت آینده اقتصادی محل است تا از این طریق بتوان زمینه رشد و توسعه را پیشبینی کرده، تبلور فضایی، کالبدی آن را در شکل مناسب به تجسم در آورد (بحرینی، .(147 : 1377
-5 بررسی کالبدی بصری محور امامزاده یحیی
با وجود تغییر و تحولات رخ داده در طول زمان بویژه با تعریض گذرهای اصلی در اطراف محدوده گذر امامزاده ، پیوند آن با محلات چال میدان از جنوب و عودلاجان از شرق گسیخته شد . عل رغم نکات منفی که تعریض و کشیدن خیابان های سواره و ورود اتومبیل به بافت کهن به همراه داشت و تضعیف نقش تعدادی از زیر محلات، گذر امامزاده یحیی و محدوده اطراف آن همچنان از فشارهای توسعه و عملکردهای بازار تهران در امان مانده است و به حیات خویش ادامه داده و نقش گذشته ی خویش را به عنوان عنصری محله ای- شهری حفظ کرده است.
مطابق شکل 1 با مقایسه عکس هوایی سال 1335 و 1387 در ارتباط با گذر امامزاده یحیی به نتایج زیر می رسیم: -1 حفظ موقعیت مکانی گذرهای اصلی و فرعی -2 ایجاد گذرهای جدید همچون کوچه ی طهماسبی،کوچه ی سپهر و ..
-3 حفظ نقاط کانونی گذر با وجود تغییراتی همچون تغییر کاربری،تفکیک اراضی،ساخت و سازهای جدید
-4 تغییر الگوی مسکن در پهنه های مسکونی به دلیل ساختمان سازی های جدید(تبدیل بلوک های مسکونی حیاط دار به آپارتمان های جدیدالاحداث) -5 تغییر سازمان فضایی(پر و خالی) در پهنه های مسکونی بویژه در لبه های محله
-6 تخریب فضای سبز روبروی امامزاده یحیی و تبدیل آن به پارکینگ حاشیه ای -7 تعریض برخی معابر به دلیل ضوابط جدید ساخت وساز در محله ،جهت عقب نشینی ساختمان های جدیدالحداث -8 منطبق بودن مفصل ها و گره های ارتباطی بین دو نقشه
شکل-1 بررسی مقایسه ای عکس هوایی موقعیت گذر امامزاده یحیی (ماخذ: نگارندگان)
بر اساس برداشتهای انجام شده در ویژگیهای ابنیه دو طرف گذر امامزاده یحیی، %83/6 ابنیـه موجـود نیازمنـد بهسـازی و نوسازی، %13/5 نوساز، %2/3 تخریبی و %0/6 نیازمند بازسازی هستند. بناهای تخریبی بناهایی هستند کـه بـهلحـاظ سـازهای نیمه ویران بوده و فاقد ارزشهای بصری و کالبدی هستند. البته درصد این شاخص متفاوت است.
%52/8 از ابنیه با بیشترین فراوانی یکطبقه، %38/7 دوطبقه، %7/4 سهطبقه و %1/2 (دو واحد) چهارطبقهاند که این دو واحد در ابتدا و انتهای گذر قرار گرفتهاند و محدوده اصلی گذر از نبش کوچه ابوالقاسم شیرازی تـا نـبش کوچـه مـرادی فقـط دارای ساختمانهای یک و دو طبقه بوده و از چشماندازهای همگونی برخوردار است.
آمارها نشان میدهد که بیش از %50 ساختمانها در محله امامزاده یحیی عمری بالای 30 سال دارند که این خود نشاندهنده فرسودگی بافت مسکونی است. به طور کلی می توان گفت از آنجا که محله امامزاده یحیی در حصار ابتدایی دوره ناصری بوده است، قدمت بالاتری دارد و به همین دلیل اکثر بناهای این بافت دارای عمر بالای 50 سال است.
در کل، عمر ساختمانهای منطقه 12 در مقایسه با شهر تهران بر اساس آمار سال 75، خیلی بیشتر است و مصالح بکار رفته نیز در کل از دوام کمتری نسبت به شهر برخوردارند.
