بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر در نظر دارد به بررسی شناخت نقوش اساطیری ساسانی و تاثیر آن بر هویت گرافیک ایران بپردازد. یکی از عناصر اصلی طراحی گرافیک استفاده از نقشمایه های غنی تاریخی است که علاوه بر بیان هویت اثر هنری از نظر مفهومی نیز می تواند موثر باشد. مطالعات نشان داده است که هنر قومی ملی نمودی از عواطف ، احساسات، باورها و اندیشه های آنان میباشد. بررسی و مطالعه این نقوش سوالاتی نظیر اینکه با استفاده از نقوش اساطیری ساسانی در گرافیک امروز ایران به چه چیزی می توان دست یافت یا کدام یک از نقوش ساسانی بیشتر از سایر نقوش در این دوره بر گرافیک معاصر تاثیر گذاشته است؟
هدف از اجرای این پژوهش بررسی و تحلیل نماد شناسانه نقوش اساطیری ساسانی و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری داده ها کتابخانه ای و میدانی است . مهر ها ، سکه ها ، پارچه ها و یا گچبری های برجای مانده از آن عصر همگی پیام خاصی را به مخاطب القاء می کنند بنابراین عنوان تحلیل بصری نقش مایه های اساطیری ساسانی و نمود آن در گرافیک ایران - طراحی پوستر، نشانه ،گرافیک محیطی، تصویر سازی - با هدف رشد هویت در آثار گرافیکی انجام و در نتیجه این پژوهش تمام بر این است که با بررسی نقوش اساطیری ساسانی و جمع اوری آن ها بتوانم مجموعه ای از نقوش را در کاربرد گرافیک امروزی عرضه نماییم.
واژگان کلیدی: تحلیل بصری، نقوش اساطیری، ساسانی ، نقشمایه ها، گرافیک
مقدمه
دوره ساسانی را می توان یکی از دوره های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ ایران دانست . این عصر برداشتی ماهرانه از عناصر هنری کهن ایرانی بوده که در قالب ذوق و سلیقه ی هنرمندان آن دوره پا به عرصه وجود نهاده است.این دوره پل ارتباطی بین هنر پیش از اسلام و پس از اسلام در کشور ما بوده و علاوه بر آن تأثیراتش بر هنر ممالک دیگر نیز قابل توجه می باشد. نقش مایه های اصیل و پر محتوا در هنر ساسانی بسیار مشاهده شده است که از ساختار زیبایی شناسی خاصی بر خوردار می باشد. این نقوش زیبا ریشه ی عمیقی در فرهنگ،آداب سنّن و مذهب کشور ما دارند، بنابراین نقوش فوق در ناخود آگاه جمعی مردم ما موجود است و به همین خاطر چشم نواز و پذیرفتنی است.
تکرارنقش حیوانات و پرندگان اسطوره ای درهنر ساسانی تنها به منظور تفریح وتزئین نبوده بلکه نوعی ارتباط و رساندن پیام یا مفهوم به دیگران بوده است، بنابراین با مطالعه این نقوش می توان به مفاهیم نمادین آنها و جنبه های ارتباط بصری باستانی که در زمان خود قابل استفاده بوده اند ،دست یافت.بررسی جنبه های تصویری ،مفهومی ،تاریخی وگرافیکی این نقوش نشان دهنده راه حلی برای تأثیر گذاری بیشتر درگرافیک معاصر ایران است. با توجه به تنوع این نقوش و ارزش های بیانی بالای آنها می توان کاربرد وسیع آن را در گرافیک معاصر ایران جس تجو کرد و قابلیت های بصری و ساختار هندسی آن را به طراحان، شناسایی نمود.
بنابراین هنرمند در استفاده از این نقوش باید معانی درونی انها را به درستی درک کند و سپس در گرافیک امروز متناسب با موضوع و در جایگاه مناسب به کاربرد نه صرفا جهت زیبایی و جذابیت بصری مورد استفاده قرار گیرند. این امر موجب ارتباط عمیق و موثر، توسط مخاطب می شود بنابراین اگر مسئله هویت را برای هنر گرافیک ضروری بدانیم از مهم ترین روش های مناسب برای رسیدن به این مهم استفاده صحیح ازاین سرمایه هاست.
تاریخچه ی ساسانیان
برای بیش از چهارده سده دولت ساسانی یکی از دو دولت بزرگ جهان متمدن ان روز در اسیای غربی بوده است که مرز های ان در مشرق ، تا دره رود سند و پیشاورو در شمال شرقی ، گاهی تا کاشغر کشیده شده بود . در شمال غربی ، تا کوه های قفقاز و دربند در ساحل دریای خزر و گاهی هم، تا دریای سیاه می رسید و در مغرب ، رود فرات به طور کلی مرز این دولت با حکومت روم و جانشین ان یعنی روم شرقی با بیزانس بود. البته گاهی این مرز خیلی فراتر از رود فرات می رفت و گاهی هم به این سوی فرات منتهی می شد، ولی صرف نظر از کشش ها و فشردگی ها می توان رود فرات را مرزی طبیعی میان دو دولت بیزانس و ساسانی دانست تورج دریایی، استاد رشته ایران شناسی در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین ، و نویسنده کتاب ایران ساسانی : ظهور و سقوط یک امپراطوری به زبان انگلیسی، می گوید که میراث ساسانیان برای ایران بسیار بزرگتراز شکست در برابر اعراب است.
میراث مهمی که ساسانیان برای ایران به جا گذاشتند ، به گفته او، شکل گیری مفهوم ایران به عنوان یک فرهنگ و ملت است . یکی از عناصرمهم شکل گیری این مفهوم پیدایش خداینامه در زمان ساسانیان است. این همان کتابی است که شاهنامه از ان سرچشمه گرفته است . در سلسله ساسانی دین و حکومت تکیه گاه یکدیگر بودند و انان در تمام قلمرو سیاسی خود دست به تبلیغ مذهب زدند در دوره ساسانی، مفهوم ایران به شکل امروزی پدید امد ، سیاستی که شاهان این دوره پیش گرفته بودند و پدید اوردن اثاری چون خداینامه باعث شد تا مفهوم ایران و ایرانی پدید اید که ما نیز این مفهوم را به ارث برده ایم .
هنر ساسانیان
ساسانیان برخلاف هخامنشیان هنری پراکنده و متنوع داشتند و تقریبا سراسر نیمه غربی و جنوب غربی ایران نمایشگاهی از هنر ساسانی است که در مثلثی به راس های داراب ، سلماس و مداین و حتی بسیار فراتر قرار دارد. کاخ های سلطنتی، کوشک های بین راهی ، اتشکده ها ، اتشگاه های بیشمار ، سنگ نگاره ها ، شهر های مجهز به برج و بارو و راه های بسیار با پلهای با شکوه موزاییک کاری ، بافندگی، گچ کاری، گنبد سازی ، موسیقی ، نقاشی، طلا کاری و اهنگری ، حکاکی بر سنگ های قیمتی ، خراطی ، نجاری و ده ها هنر دیگر در این دوره به کمال خود میرسند. دراین دوره برای تزیینات کاخ ها و ابنیه ها از عوامل مختلفی چون موزائیک کاری، نقاشی روی دیوار، گچ بری و نقش برجسته استفاده می شد.
هنرمندان ان روزگار دیوارهای اجری و سنگی را با لایه ای از گچ می پوشاندند و گاه انها را تزئین می کردند . در بعضی مواقع نیز هنرمندان از قطعات گچ بری شده قاب می ساختند. هنر ساسانی در طی 400 سال حکومت شاهان این سلسله جلوه ای از وحدت را در عین تنوع و کثرت ان پدید اورد.دراین هنر گرچه عناصر هنر های دیگر کشور ها و حتی هنر رومی به چشم می خورد اما هویت مستقل ان حفظ شده است. از این روست که می توان انسجام و همگونی اشکاری را در تمامی اثار این دوره مشاهده کرد. هنر ساسانی اساسا؛ با جهان بینی مذهبی همراه است و هر چند ادامه هنرهای قدیم ایران و هخامنشی و پارتی است و تحت تاثیر جریان های مختلفی که از سمت شرق و غرب به سوی این این هنر سرازیر بود .
شکل گرفته است، اما ویژگی های خاص خود را نیز دارد. گچ بری که در کاخ ها و بنا های مذهبی استفاده کرده اند ،در دوره ساسانی رونق ویژه ای یافت. بخش عظیمی از تزئینات وابسته به دوره ساسانی گچ بری است. در بناهایی مانند طاق کسری در تیسفون نمونه های زیبایی از موتیف های گچ بری یافت شده است و هم چنین در قلعهء یزد گرد هم بهترین طرح های هندسی و گل و گیاه و موضوع نقوش گچبری هستند. در بناهای دیگر عهد ساسانی طاق کسری، تخت سلیمان، فیروزاباد ،و سروستان نیز طرح ها و نقش های فوق العاده زیبای گچبری استفاده شده است که این طرح ها و نقش ها درمعماری دوره ی اسلامی به شکل جالبی بدون استفاده از نقوش ذی روح به کار گرفته می شود.
از تزئینات دیگر وابسته به دوره ی ساسانی استفاده از موزائیک کاری است؛ که به نحوه شایسته ای درایوان های شرقی و غربی کاخ بیشاپور در شهر بیشاپور استفاده شده است. موزاییک یعنی استفاده ازقطعات کوچک سنگ رنگی که مهم ترین نمونه های ان در مکان یاد شده یافته شده اند. از منظر هنری،تمدن ایرانی دردوره ساسانیان از بعضی جهات به نهایت شکوفایی و رونق خود رسید.
معرفی موجودات اساطیری برروی اثار هنری دوره ی ساسانی
نماد در فرهنگ و هنر ساسانی نقش ویژه ای را ایفا می کند خصوصا در تصاویر به کار رفته در انواع هنرها از جمله منسوجات نقش برجسته ها،مهرها،تندیس ها، سکه ها و ظروف ، این مهم به خوبی نمود دارد. دوران ساسانی یکی از پر ارزش ترین ادوار در تاریخ هنر ایران می باشد .لازمه ی شناخت اعتقادات،فرهنگ، اساطیر و سمبل های دوره ساسانی بررسی و شناخت بستر و محیط پیدایش سمبل ها و باورهای ان دوره است؛چرا که هنر بستگی زیاد به محیط زیست و اوضاع و احوال فرهنگی و اجتماعی و مذهبی دارد و زمینه مناسب اجتماعی این دوره در پذیرش نگاره های سمبلیک به عنوان موتیف رایج تزئینی تاثیر زیادی داشته است.
بررسی و تحلیل هنرهای نمادین نشان می دهد ، نماد ساله قبل از دوره ی ساسانی در فرهنگ ایران پا به عرصه ی ذهن نهاده بود. - هال، - 30:1380 حیوانات اسطوره ای در حکم موجودات نگهبان به کار می رفته اند و احتمالا نمادی از محافظت و پاسداری بوده اند. در دوره ی ساسانی نیز اثاری از نقش شیر بال دار در مناطق مختلف مربوط به این دوره کشف شده است . ظروف فلزی مکشوفه از زمان ساسانی از جمله اثاری است که ، تصاویرحیوانات بالدار از جمله شیر روی ان نقش شده است.دونمونه ان جام فلزی است که نقش شیر بال دار روی ان ها منقوش است،در حجاری های طاق بستان نیز تصویری از شیر بال دار مشاهده می شود.
نمونه دیگر از نقش شیر بالدار را می توان روی تنگ نقره ای دوره ای ساسانی مشاهده نمود؛این اثر هم اکنون در موزه ارمیتاژسن پترربورک حفظ و نگه داری می شود . - همان - 146,1385یکی از حیوانات خیالی ایرانیان که به ویژه در دوران ساسانی اهمیت فراوان داشته - سن مرو - یا سیمرغ است که دارای طبایع مختلف شیر،سگ و پرنده بوده است معنای سمبلیک سیمرغ به معنی ارزو، اتش، ازادی، اعتقاد، اقتدار، الهام امپراطوری، پیروزی و ... است. سیمرغ یکی از پر اوازه ترین مخلوقات اوستا است.
تصویر پردازی در هنر ساسانی اگر با توجه به دیدگاه جهان ایران باستان برسی شود، اهمیت خاصی می یابد .بدین ترتیب در هنر های تزئینی ، نقش مایه های جانوری چون گاو، اسب، قوچ و خروس و گیاهان از جمله انار و لاله، از نظر فرهنگی ، اقتصادی و مذهبی حائز اهمیت بسیارند. گاو ، گوسفند، اصیل ترین نماد نعمت های مادی، اراسته و با لگام مجلل و بهترین جانوران اند. میوه پر خاصیت انگور مطلوب ترین است. سرانجام، درخت شکوفه دار و میوه ی تاک، کنایه از رسیدن بهار و سخاوت پاییز ، نماد بهترین فصول اند. - کرتیس، - 114:1389
این طرح »شکل درخت زندگی است که در دوران اسلامی با مفهوم درخت طوبی ظهور پیداکرده است. - خزایی، 1385، - 25 در این آثار علاوه بر اینکه ویژگی های هنر ساسانی از جمله برگ های متقابل، تقابل، تقارن و گیاهان استیلیزه را به نمایش میگذارد، از نظر مفهوم آن را به کلام الهی منتقل میکند. در دوره ساسانی فره مفهومی آیینی و مذهبی است ؛ یک ارزش و یک موهبت . فره ورای کالبد مادی در تفکر دینی کیفیتی کیهانی و هست های الهی دارد. در واقع یک هستی مینوی کالبد به خود می گیرد و به صورت یک تجسم مادی به دنیای تصویرگری راه پیدا میکند. -
