بخشی از مقاله
نقش ضوابط و مقررات شهرسازي در تحقق توسعه پایدار شهري
چکیده
امروزه توسعه پایدار شهري به یکی از مهمترین چالش ها در زمینه شهرسازي مبدل شده است.این نوع از توسعه به تغییر تراکم و کاربري اراضی شهري جهت رفع نیازهاي اساسی مردم در زمینه مسکن، حمل و نقل، فراغت و غیره به گونه اي که شهر از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی و از نظر اقتصادي قابل دوام و از نظر اجتماعی داراي برابري باشد می پردازد. ضوابط و مقررات شهرسازي، نظام کالبدي و فضایی شهر را تعریف می کنند و از همین رو همه عواملی را که در شهر به عنوان فعالیت هاي شهري عینیت می یابند ( شامل فعالیتهاي اقتصادي ، اجتماعی ، فرهنگی و ... ) تحت تأثیر خود قرار میدهند.در واقع اگر ضوابط و مقررات شهرسازي، به نحو کارآمدي به منظور تحقق اهداف و آرمان هاي توسعه پایدار تدوین شوند و در صورتی که به نحو کارآمدي هم به اجرا درآیند، »تضمین کننده« شکل گیري نوعی سکونتگاه (شهر) با آرمان هاي توسعه پایدار خواهد بود. ولی از انجا که این ضوابط و مقررات به دلیل عدم وجود شرایط مطلوب در تدوین و تصویب، عدم هدفمندي مطلوب محتواي این ضوابط و عدم انطباق با ویژگی هاي شهر تدوین می شوند عملا نمی توان به توسعه پایدار شهري دست یافت.
کلید واژه: ضوابط و مقررات شهرسازي، شهر، توسعه پایدار شهري، ضوابط کارامد
مقدمه و بیان مسئله
گسترش شهرنشینی و مسائل و مشکلات خاص زندگی شهري، بیش از پیش ضرورت توجه همه جانبه به راهبردهاي سودمند براي بهینه سازي زندگی ساکنان شهرها را لازم ساخته است. در میان عوامل تأثیرگذار در شهرها مانند محیط زیست شهري، حمل و نقل شهري،ایمنی شهري و برنامه ریزي شهري، یک عامل بسیار مهم که تأثیر فزاینده و تعیین کننده اي بر دیگر عوامل سازنده زندگی شهري دارد، مدیریت شهري است.از طرفی دیگر این مدیریت شهري نیز به صورت گسترده اي به قوانین و مقررات شهري بستگی دارد.به عبارت دیگر قوانینی که به روز و کارآمد و متناسب با تغییرات گسترده امروز شهرها باشند متضمن یک مدیریت شهري خوب در جهت دست یافتن به یک شهر پایدار خواهد بود.هر فعالیت اجتماعی بدون وجود مدیریت سازمان یافته که اهداف و ابزارهاي رسیدن به آنها را مشخص کند و فعالیتها را هماهنگ سازد، از هم می پاشد و به بی نظمی می گراید. شهرها نیز که پیچیده ترین و متنوع ترین جلوه هاي زندگی اجتماعی بشري را در خود دارند بدون وجود نظام مدیریت شهري که ضمن انجام برنامه ریزي هاي لازم براي رشد و توسعه آینده شهر به مقابله با مسائل و مشکلات کنونی آنها بپردازد، بی سامان می گردند(عباس زاده، 1390،ص .( 6
از زمان تصویب اولین قوانین و ضوابط شهرسازي در سال 1312 (قانون راجع به احداث و توسعه معابر و خیابانها) تاکنون، قوانین و مقررات متعددي درخصوص شهر وشهرسازي به تصویب رسیده است که برخی از آنها بستر مناسبی را براي تهیه طرحهاي شهري فراهم نمودهاند. برخی نیز مستقیماً به تهیه طرحهاي شهري مربوط بودهاند و برخی دیگر در جهت اصلاح و رفع نقایص طرحها (و به تعبیر دیگر بر شهرسازي اندیشیده کشور) مؤثر بودهاند(حبیبی،1375، ص.(155
دستیابی به اهداف توسعه پایدار به حوزه گسترده اي از فعالیت هاي حکمرانی به ویژه اجراي موثر استراتژي هاي توسعه پایدار بستگی دارد. عصاره این استراتژي ها ، ادغام تصمیم گیري حکمرانی در حوزه اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی و در نظر داشتن کاربرد و نتایج بلند مدت این سیاست هاست(ملکی، 1382، ص.(39
از طرفی دیگر،موضوع و مسایل شهرسازي همواره از منظري، پیچیده ترین مسایل حقوقی به شمار می روند. زیرا " جامعه شهري یک توده ، منافع رقابت آمیز و متضاد است ... برخورد گسسته با این منافع فقط به بی نظمی و هرج و مرج می انجامد... "(لوید1،.(1977
در تعریف شهر پایدار نیز باید گفت:
شهر پایدار، شهري است که از نظر رشد و توسعه اقتصادي، درآمدزایی، اشتغال بتواند نیازهاي شهروندان را برآورده سازد و از لحاظ زیست محیطی به وضعیت بهداشتی و سلامت شهرنشینان توجه نموده و مسائل و مشکلاتی از نظر آلودگی هوا، آب و فضاهاي سبز و تفریحی و گذراندن اوقات فراغت و غیره نداشته باشد.از سوي دیگر، شهر پایدار، شهري است که به جنبه هاي کالبدي و فیزیکی شهر و نیز توسعه بهینه آیندة شهر به ویژه در بخش مسکن توجه داشته و از نظر کاربري هاي شهري هماهنگ و منسجم عمل نماید و مشارکت شهروندان را در حل تمامی مشکلات شهري دارا باشد. به عبارت دیگر توسعه اي پایدار از پایین به بالا جهت امر برنامه ریزي و مدیریت شهري در سطح محلات و مناطق شهري داشته باشد و فرهنگ شهرنشینی و شهرگرایی (تولید، توزیع، مصرف) در سطح شهر به وضوح دیده شود و در نهایت شهري باشد براي همه شهرنشینان(ملکی، 1382، ص.(34
در طی چند دهه اخیر، ضوابط و مقررات شهرسازي با ویژگی هاي گروه هاي اقتصادي کم درآمد منطبق نشده و در برابر نادیده گرفتن هویت هاي محلی در اثر گسترش شتابزده و سریع ابعاد کمی شهر، در چارچوب ضوابط و مقررات شهرسازي تمهیداتی اتخاذ نشده است. حتی با غلبه رویکردهاي مدرنیستی در ضوابط و مقررات به هویت زدایی فرم و نماي شهري دامن زده شده است(صالحی، 1385، ص.(58
بدین ترتیب محصول اجراي ضوابط و مقررات، از یک سو باعث تشدید نابرابري هاي اجتماعی شده و از سوي دیگر موجب شده تا فرهنگ معماري و ویژگی هاي اجتماعی بافت هاي قدیمی شهر نیز نه تنها امکان تعمیم در سطوح بافت هاي جدیدي شهر را نیابند، بلکه به سمت اضمحلال و فراموشی سوق داده شوند(همان منبع).
این تحقیق با هدف بررسی ضوابط و مقررات شهرسازي صورت گرفته است و در صدد آن است که با بررسی این ضوابط بتوان میزان تأثیر آن را در تحقق یک شهر مطلوب و رسیدن به توسعه پایدار شهري بررسی کرد.در این پژوهش سعی بر این است تا با توجه به قوانین و ضوابط موجود بتوان شهر مطلوب و پایدار را براي یک جامعه شهري تعریف کرد و نشان داد که تا چه حد قوانین و ضوابط شهرسازي در ایجاد شهر دلخواه شهروندان مؤثر بوده و از ایجاد بی نظمی و هرج و مرج جلوگیري می کنند. از آنجا که امروزه قوانین شهرسازي به طور دقیق در سطح شهرها اجرا نمیشوند و معمولا مجریان و تا حدودي خود شهروندان از این قوانین تخطی می کنند این مسائل می تواند به توسعه پایدار شهري لطمه وارد کند و شهر را با مشکلات عدیده اي از جمله مشکلات حمل و نقل، فضاي سبز کافی، تراکم ساختمانی ،آلودگی هوا و غیره مواجه کند.
امروزه روز به روز بر جمعیت شهرها افزوده می شود و این افزایش جمعیت خود به گسترش فیزیکی شهر کمک می کند و در صورتی که قوانین مدون و کارآمدي در سطح شهر اجرا نشود موجب توسعه نامطلوب و بدون برنامه خواهد شد. از طرفی دیگر مداخله غیر متخصصانه، مانند فروش مازاد تراکم و ساخت و سازهاي بی رویه و بدون برنامه بخصوص در بخش مسکن، در سطح کلانشهر هاي ایران،که بدون توجه به تنوع و تفاوت در اراضی شهري و صرفا براي کسب درآمد شهرداري و تأمین سود معدودي سرمایه گذار رخ داده است، موجب تنزل کیفیت محیط شهري و ناپایداري در زمینه ایمنی، سلامت و رفاه شهروندان و عرصه هاي زیست محیطی شده است که این موضوع خود ضرورت توجه به ضوابط و مقررات شهرسازي در جهت تداوم توسعه پایدار شهري را نشان می دهد.
با توجه به نتایج پژوهش حاضر به سؤالات زیر می توان پاسخ داد:
تا چه حد می توان با اتکا به ضوابط و قوانین شهرسازي موجود در جهت دستیابی به یک شهر خوب و منظم گام برداشت؟
آیا ضوابط و مقررات شهرسازي موجود ملاك عمل می توانند پاسخگوي شهر مطلوب شهروندان باشند؟
تا چه حد این ضوابط و مقررات به روز و کارآمد می باشند؟
مبانی نظري
منظور از ضوابط و مقررات شهرسازي مجموعه قواعدي است که در زمینه تعیین انواع کاربري ها، تعیین انواع سرانه ها و نیازهاي شهري، تعیین تراکم جمعیتی و ساختمانی،ضرایب سطح اشغال و نحوه استقرار بنا در یک قطعه، دسترسی مناسب، تناسب طول و عرض قطعه، تدوین حداقل نصاب تفکیک براي انواع کاربري ها و... است (حسینی، .(1388
بررسی ها حاکی از این است که از عوامل بسیار مؤثر در نیل به شهر سالم و توسعه پایدار شهري علاوه بر اجراي طرحهاي شهري تدوین قوانین و پیش بینی اهرم هاي مناسب اجرایی (در زمینه استفاده از اراضی شهري و
توسعه فضایی و کالبدي شهر) به منظور حفظ منافع عمومی و جلوگیري از تعارض آن با اهداف و آرمان هاي شهرسازي است(صالحی و حاجی خانی1،.(1977
ضوابط و مقررات شهرسازي، نظام کالبدي و فضایی شهر را تعریف می کنند و از همین رو همه عواملی را که در شهر به عنوان فعالیت هاي شهري عینیت می یابند ( شامل فعالیتهاي اقتصادي ، اجتماعی ، فرهنگی و ... ) تحت تأثیر خود قرار میدهند. در واقع فرم فضایی و کالبدي آنها را تبیین و محدود می کنند . بازتاب چندي و چونی (کمی و کیفی) ضواط و مقررات شهرسازي هر شهري مستقیاً بر کمیت و کیفیت عملکردهاي شهري منعکس می شود. از طریق ضوابط و مقررات شهرسازي در چارچوب توسعه پایدار می توان با تخصیص، توزیع و ساماندهی فرم، فضا و فعالیت ها، محیط هاي انسان ساخت را مطلوبتر کرد، توسعه شهري را کنترل کرد، و رابطه اي سازگار با محیط هاي طبیعی به وجود آورد، سازوکاري براي توزیع بهینه خدمات و عدالت اجتماعی فراهم آورد،بهره وري اقتصادي شهر را ارتقا داد، هویت فرهنگی شهر را تقویت کرد، در مقابل حوادث غیرمترقبه طبیعی شرایط آسیب پذیري را کاهش داد و... بنابراین با همه پیچیدگی که این موضوع دارد می توان به صورت بالفعل
نقش هاي بسیار چشمگیري براي آن برشمرد(صالحی، 1385، ص.(52
در صورتی که همه نقش هاي بالفعل ضوابط و مقررات شهرسازي در چارچوبی کارآمد امکان محقق شدن بیابند، با توجه به گستردگی و اهمیت هر یک شکل گیري »شهر خوب و پایدار« را می توان با حمایت و پشتیبانی سایر مؤلفه هاي تکمیلی تضمین کرد، مشروط به آنکه ضوابط و مقررات شهرسازي خود به صورت هدفمند و منطبق با اهداف و آرمانهاي شهرهاي خوب و پایدار تدوین شده باشند(صالحی، 1382، ص.(85
زمانی یک شهر به پایداري خواهد رسید که مدیران و مسئولین برنامه ریزي شهري با سیاستگذاري، خلاقیت و آگاهی بتوانند مسائل و مشکلات شهري را با توجه به توانایی ها و پتانسیلهایی که شهرها دارند در صدد تقویت و حمایت آن باشند(ملکی، 1382،ص.(44
شهرسازي پایدار و نقش برنامه ریزان و شهرسازان به شهر پایدار:
شهرسازي سنتی جدید که امروز به نام شهرسازي جدید2 معروف شده است بسیاري از عناصر کالبدي شهر پایدار را معرفی کرده است . مهمترین اجزاي چنین شهري عبارتند از: تأکید بر عابر پیاده،ترکیب و اختلاط
کاربري ها و تأکید بر عملکردهاي اجتماعی را به عنوان عامل وحدت بخش بناها و فضاهاي عمومی ( بحرینی، 1376، ص33و.(35
ضوابط و مقررات شهرسازي داراي ابعاد حقوقی و همچنین ابعاد شهرسازي است. از این رو،هم با فلسفه حقوق و هم با منطق شهرسازي بر این نکته تأکید می شود که شهر باید کنترل (تنظیم) شود. چون زندگی شهري با هرج و مرج و بدون سازوکارهاي حقوقی و شهرسازي قابل اجرا رو به انحطاط خواهد رفت و قادر به برطرف ساختن تضاد منافع وتأمین نیازها نخواهد بود.
ضوابط و مقررات محیطی و شهرسازي به لحاظ آنکه فصل مشترك شهرسازي و حقوق به شمار می روند از یک سو جایگاه تجلی اهداف و آرمان هاي محیطی و شهرسازي براي تنسیق فضایی و کالبدي شرایط تأمین نیازهاي متعدد،متنوع، عمومی و خصوصی اند و از سوي دیگر جایگاه تجلی اهداف و آرمان هاي حقوقی براي تنسیق شرایط سازگاري منافع متعدد، متنوع، عمومی و خصوصی جامعه،به شمار میروند. بنابراین از »توانایی عملی« ضوابط و مقررات محیطی و شهرسازي می توان به عنوان سازوکاري براي تبدیل »ایده به عمل« بهره لازم را گرفت(صالحی، .(1382
چون آن بخش از تصمیمات مردم را که داراي بازتاب هاي فضایی و کالبدي در عملکرد شهر است ، می تـوان از طریق ضوابط و مقررات شهرسازي کنترل نمود ، می بایست " نقش ضوابط و مقررات شهرسازي بـه نحـوي ایفـا شود تا در نهایت حافظ منافع و ضامن خوشبختی ساکنان شهر باشد (گیدئین1، .(1365
پیشینه تحقیق
اززمانهاي دور ایجاد محدودیت در ارتفاع ساختمان ها مورد توجه قرار گرفته و در سوابق تاریخی و فقهی به این محدودیت تصریح شده است. در کتاب »احکام السلطانیه «، ابوالحسن ماوردي،به »منع اشراف بر خانه هاي مردم«در احداث بنا تأکید شده است که بازتاب مقررات نظم عمومی در آن سده ها و در واقع حقوق دوره ساسانیان است.به نظر ارجمند نیا (1379)، ارتقاي کیفیت زیست پایدار، محوري ترین رویکرد پایداري شهرسازي است. این ویژگی که وجوه مختلف اجتماعی، فرهنگی،و زیست محیطی را در بر می گیرد، از
