مقاله ارزیابی ضوابط و الزامات شهرسازی در کشور با دیدگاه پدافند غیرعامل

بخشی از مقاله

کد مقاله: 1-161

ارزیابی ضوابط و الزامات شهرسازی در کشور با دیدگاه پدافند غیرعامل

چکیده

پدافند غیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانهاي که به کارگیري آنها موجب افزايش بازدارندگی، کاهش آسیب پذيري، ارتقاء

پايداريملّی، تداوم فعالیتهاي ضروري و تسهیل مديريت بحران در برابر تهديدات و اقدامات نظامی دشمن میگردد.
مسأله شهرسازي دفاعی و نقش پدافند غیر عامل در حیات شهرها از مباحث بنیادين در مطالعات شهرسازي و برنامهريزي شهري از دوران

بسیار کهن تاريخی بوده است. در اين راستا شناخت اصول مرتبط با شهرسازي دفاعی و مؤلفه هاي شهرسازي دفاعی يکی از اصول مورد نظر در ايجاد فضاي شهري با حداقل ريسک ممکن می باشد در طراحی شهرها و تعیین کاربري مورد نیاز شهر و نحوه ارتباط آنها با يکديگر، بايد

عالوه بر ايجاد فضاهاي مناسب براي حفظ جان مردم در مقابل تهديدها، امکان تداوم بیوقفه فعالیتهاي ضروري و کاهش آسیبپذيري شهر فراهم شود. در مقاله حاضر مسائل حائز اهمیت در باب پدافند غیرعامل در شهرسازي و معماري در محدوده مقررات ملی ساختمانی ايران مورد بررسی قرار گرفته و تحقیقات صورت پذيرفته در اين راستا مورد ارزيابی واقع شده اند. نتايج تحقیقات نشان می دهد، توسعه فضاي سبز، فرم و شکل مناسب ساختمان، توجه به ضوابط نما و عناصر الحاقی و در نظرگیري فضاهاي امن از اساسیترين اصول در ايمنی بوده که به دنبال آن راهکارهاي

بنیادين چون اعمال اصولی دسترسیها تعیین مکانيابیهاي بهینه، ايجاد استتار در فعالیت هاي حساس شهري، اختفا و فريب دشمن در تعیین هدف حمله از اهمیت بااليی برخوردار است.

کلمات کلیدی: پدافند غیرعامل، شهرسازي، مقررات ملی ساختمان، الزامات و ضوابط

-1 مقدمه
منظور از پدافند غیرعامل، حفظ جان و مال انسان در برابر حوادث، تهديدات و استمرار فعالیتهاي اساسی و ضروري مردم، تضمین

تداوم تأمین نیازهاي حیاتی مردم )از قبیل آب، نان، غذا، پناهگاه، انرژي، ارتباطات، بهداشت و امنیت( و سهولت در اداره کشور در شرايط بروز تهديد و بحران هاي ناشی از تجاوزات خارجی در مقابل حمالت و اقدامات خصمانه و مخرب دشمن از طريق طراحی و اجراي

طرحهاي دفاع غیرعامل و کاهش آسیبپذيري نیروي انسانی و مستحدثات و تأسیسات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است. [2]

وقوع بحرانهاي ناشی از بالياي طبیعی مهلک از يک طرف و پیچیده تر شدن جنگ ها و بکارگیري علوم و فناوري در جنگهاي نوين چهره متفاوتی از پدافند غیرعامل را ايجاب کرده است. امروزه مردم براي ادامه زندگی نیازمند خدمات متفاوتی هستند و احتیاج به محیط

آرام و قابل سکونتی درون شهرها دارند و بايد ايمنی و آسايش کافی داشته باشند اين گونه اقدامات دراکثر کشورهاي دنیا انجام شده و يا درحال انجام است. با توجه به قرارگیري بسیاري از مراکز حساس و حیاتی در قلب شهرها تخريب تمام يا بخشی از آنها اثرات بسیار مخرب و سنگینی را بر سازمان فضايی شهر وارد آورده و منجر به برهم خوردن تعادل سیستمهاي شهري و ازکارافتادن حیات جوامع

انسانی میگردد. به منظور پیشگیري از وقوع اين مشکالت و به حداقل رساندن خسارات و تلفات در زمان وقوع بحران بحث ايمنی و

امنیت بايست در کلیه سطوح برنامه ريزي و طراحی از موضوعات کالن شهرسازي تا معماري و جزئیات فنی مورد توجه قرار گیرد. [3]

قابلیتهاي دفاع غیرعامل عبارتند از: تأمین امنیت روانی و امنیت جانی با پیش بینی اقدامات ايمنی، امنیتی، احتیاطی در برابر تهديدات و

ايجاد بستر مناسب در جهت تلفیق سیاستهاي دفاعی در برنامه پیشرفت پايدار همراستا با سیاستهاي توسعه و پیشرفت همه جانبه کشور با
تأکید بر توسعه پدافند )دفاع( غیرعامل که پايدارترين و ارزانترين روش دفاع و مناسبترين راهکار افزايش آستانه مقاومت ملی در شرايط بحران و پشتوانه اقتدار، عزت و پايداري کشور و صلح آمیزترين و فطريترين روش دفاع بشر در برابر همه حوادث میباشد.

بنابراين به منظور کاهش آسیبپذيري ساختمانها در برابر تهديدات نظامی، مجموعهاي از اقدامات و تدابیر و مالحظات الزم شامل ايمن سازي، مستحکم سازي، پیشبینی سامانههاي جايگزين، تسهیل مديريت بحران در زيرساختها و مکانيابی، در حوزه ساختمانسازي استفاده
میشود.
سرزمین ما ايران به دلیل موقعیت خاص جغرافیايی و سیاسی همواره در معرض انواع خطرات طبیعی )زلزله و سیل( و تهديدات انسان

ساز )جنگ( قرار داشته است و تلفات انسانی و خسارات مالی سنگینی متحمل شده است .متاسفانه در کشور ما علیرغم پشت سر گذاشتن

هشت سال دفاع مقدس و داشتن تجارب ارزشمند در برابر بالياي طبیعی اهمیت بحث ايمنی و امنیت در شهرسازي و معماري چنان که بايد مورد توجه قرار نگرفته است و همچنان شاهد ساخت و سازهايی هستیم که به طور روز افزون آسیب پذيري محیط کالبدي را در
برابر انواع بحران ها افزايش می دهند. [5]

از آنجايی که هدف هر نوع طراحی شهري با رويکرد پدافند غیرعامل، ايجاد اختالل در هدفگیري است، لذا مکانيابی مناسب با
اهداف کاهش عرصه هاي آسیبپذير، اختالل در شناسايی، کاهش اهمیت و مطلوبیتهاي محیطی میتواند مبناي اصلی در رويکردهاي

پدافند غیرعامل باشد.

-2تعاریف و مبانی پدافند غیرعامل
عبارت پدافند غیرعامل به صورت هاي مختلفی بیان شده است که عمدتا در محافظت از غیرنظامیان داراي وجه اشتراك هستند .تمايز اصلی پدافند عامل و پدافند غیرعامل تاکید بر عملیات نظامی و پاسخ به آتش با آتشی قويتر و کوبندهتر است. در حالی که توسعه قدرت نظامی و داشتن موضع قوي تر نسبت به مهاجمان احتمالی استراتژي کالنی است که هم در روش هاي تهاجمی و هم در روش هاي

تدافعی داراي کاربردهاي گسترده و در عین حال مشابه هستند.

پايداري ملّی عبارت است از میزان استقامت و مقاومت نیروي انسانی، سامانهها و سازهها در برابر اقدامات مسلحانه و غیر مسلحانه

دشمن و در مورد نیروي انسانی داراي دو بعد مادي و معنوي میباشد. به عبارت دقیقتر از بعد مادي به گونهاي ساختمانها و تاسیسات و

نیازهاي ضروري نیروي انسانی کشور مقاوم و مستحکم و تامین شده باشد که براي حداقل زمان شرايط اضطرار امکان زندگی و ايستادگی

وجود داشته باشد. [4]

در حوزه شهرسازي، تداوم فعالیتهاي ضروريعبارتست از اينکه اوالً تعیین شود که چه فعالیتهايی در ساختمانها و تاسیسات و شهرها براي ادامه زندگی ضرورت دارد و در شرايط اضطرار حداقل اين خدمات و نیازمنديها میبايد وجود و جريان داشته باشد؛ ثانیاً
سامانههاي تامین، نگهداري و توزيع مناسب و به موقع آنها پیشبینی و قابلیت ادامه فعالیت را داشته باشد.

تسهیل مديريت بحران عبارتست از اين که اوالً دستورالعملهاي مورد نیاز براي چگونگی اداره، تخلیه و اسکان اضطراري، امداد و

نجات و تامین نیازمنديهاي ضروري تعیین و به اطالع افراد ساکن در مجتمعهاي مسکونی و تجاري و ساير افراد ذيربط رسیده باشد ؛

ثانیاً تجهیزات و امکانات مورد نیاز براي مقابله با حوادث و ارائه خدمات ضروري امداد و نجات در مجتمعهاي مسکونی و تجاري و

اداري ساختمانهاي با درجه اهمیت مختلف پیشبینی، تامین و در محل مناسب نگهداري شود ؛ ثالثاً پیشبینی و انجام تمرينات براي ايجاد

و افزايش آمادگیهاي مردم و مسئولین براي مقابله با حوادث صورت گیرد و رابعاً دستورالعملهاي مورد نیاز براي چگونگی بازسازي و به مرحله بهرهبرداري رساندن مجدد تعیین و به اطالع افراد ذيربط رسانیده شده باشد. [4]

تهديدات از نظر ماهیت به سه دسته تقسیمبندي میشوند:

- تهديدات نظامی که شامل کلیه تهديدات هوايی، زمینی، دريايی، تروريستی و امنیتی میباشد.

- تهديدات طبیعی که شامل کلیه تهديدات از قبیل زلزله، سیل، طوفان و ... میباشد.

- تهديدات صنعتی شامل کلیه تهديدات ناشی از حوادث خسارتبار صنعتی از قبیل نشت شیمیايی کارخانجات، نشت هستهاي و ... میباشد.

[4]

-3تاریخچه پدافند غیرعامل
طبق آمارهاي سازمان ملل متحد در ابتداي قرن بیستم نسبت تلفات غیرنظامیان به کل تلفات جنگی ، تنها 5% بوده است در حالی که
اين نسبت در طول جنگ جهانی اول به % 15 ، جنگ جهانی دوم به % 55 و در دهه 1991 میالدي به بیش از % 91 رسیده است. 5] و [7

عالوه بر تلفات مستقیم جنگ ، تلفات بیشماري بر اثر عواقب غیرمستقیم جنگ از قبیل فقدان يا کمبود مواد غذايی و خدمات دارويی و درمانی و نیز منابع آب آشامیدنی سالم بروز می نمايد که در اين میان افراد آسیب پذير نظیر کودکان و سالمندان و زنان و بیماران بیش از ديگران لطمه می بینند.

در سال 1977 میالدي تمهیدات قانونی بین المللی در قالب پروتکل I ژنو چارچوب حقوقی الزم به منظور نحوه رفتار با غیرنظامیان در زمان جنگ و نیز وظايف دول جهان در زمینه ارائه و اجراي طرح ها و برنامه هاي دفاع غیرنظامی را فراهم نمود .اين پروتکل داللت بر لزوم انجام اقدامات معینی به منظور دفاع از غیرنظامیان و تضمین محافظت از آنان در زمان جنگ است .کشورهاي مختلف جهان به منظور
تامین محافظت از شهروندان خود در برابر انواع بالياي طبیعی و انسان ساز، روشهاي مختلفی را به تناسب ديدگاه غالب در زمینه مقابله

غیرعامل با بحران، نوع بحران و امکانات در دسترس بکار می گیرند.

امروزه واژه پدافند در ادبیات فنی طیف بسیار وسیع و گسترده اي از مفاهیم و اقدامات برنامه ريزي ، طراحی و اجرا را در سه مرحله
قبل از بحران به صورت آمادگی و هشدار، حین بحران به صورت شیوه هاي مواجهه و بعد از بحران به صورت شیوه هاي مقابله و

مواجهه و بازتوانی شامل می شود .در اين شرايط ، نوع خطر و تفاوتهاي ماهوي سوانح مختلف با يکديگر از قبیل تفاوتهاي میان انواع آسیب پذيري و عوامل موثر در آن در هر يک از انواع سوانح ، لزوم ارزيابی خطر و برنامه ريزي و ارائه اصول و تمهیدات مناسب جهت

کاهش خطر پذيري در برابر هر يک از انواع سوانح را خاطر نشان میدهد.

بررسی ديدگاههاي فکري تعدادي از کشورهاي پیشرفته در امر محافظت از غیرنظامیان در برابر تهاجم هاي نظامی گوياي آن است که
از ديدگاه پدافند غیرعامل، يک طرح کارآمد می بايست تلفات جانی را به حداقل ممکن کاهش دهد، خسارات زيربنايی را به حداقل

برساند و ابعاد و دامنه آسیب ها را هر چه بیشتر محدود نگاه دارد.

پدافند غیرعامل در اياالت متحده امريکا داراي ابعاد بسیار گسترده اي است. [11] گرچه تاکید اصلی در اين زمینه بر افزايش فوق
العاده توان تهاجمی و بازدارندگی است، ولی ديگر اقدامات و تمهیدات پدافندي نظیر مقابله با شرايط حین و پس از وقوع حمله )عمدتا
حمالت هسته اي( نیز ديده شده است .اين تمهیدات کلیه مراحل عمل در پدافند غیرعامل مشتمل بر آمادگی )اعالم خطر( مواجهه )تخلیه
عمودي يا افقی محل( مقابله )نجات و کاهش دامنه آسیبها( و بازتوانی پس از وقوع حمله را در بر می گیرد. 8] و [9

در سوئیس مهم ترين ابعاد دفاع از غیر نظامیان در برابر تهاجم هاي نظامی را می توان به ترتیب زير بر شمرد:

تامین فضاهاي پناهگاهی در برابر حمالت هستهاي براي هر يک از شهروندان سوئیسی و هم براي کارکنان صنايع کلیدي )قبل از

بحران(

تامین فضاهاي بیمارستانی زيرزمینی مقاوم در برابر حمالت هسته اي )قبل از بحران(
هشدار و اعالم خطر مرحله اي ، متناسب با اوج گیري تنش هاي بین المللی )حین بحران(

استقرار دائم در پناهگاه )حین و پس از بحران(

بنابراين اقدامات محافظت از غیرنظامیان در برابر تهاجم هاي نظامی در سوئیس محدود به آمادگی غیرنظامی جهت مواجهه با حمالت هسته اي از طريق تامین حفاظت پناهگاهی و سپس مقابله با بحران با تاکید بر امدادهاي پزشکی است.
در اتحاد شوروي سابق و روسیه کنونی اعتقاد بر آن است که جنگ هستهايقطعاً روزي رخ می دهد .از اين رو تمهیدات بسیار

گسترده اي به منظور محافظت از غیرنظامیان پیش بینی شده است .اين کشور تاکید اصلی خود را بر راهبرد بازدارندگی و نیز استدالل

حفظ و بقاي کشور به طور همزمان قرار داده است .البته پس از فروپاشی اتحاد شوروي سابق و علیرغم پايان رقابت هاي هسته اي دوران
جنگ سرد، سرمايه گذاريهاي کالنی در زمینه ايجاد پناهگاههاي ضد هستهاي انجام شده و برنامه هاي دولت در راستاي نوسازي
تسلیحات و صنايع نظامی کشور تنظیم شده است.

رژيم اشغالگر قدس، پدافند غیرعامل را جزء الينفک تمامی برنامه ها و اقدامات خود نموده و آن را در تمامی پهنه سرزمین گسترش داده است، به گونه اي که مرز مشخصی میان پدافند عامل و غیرعامل از نظر زمان و مکان وجود ندارد .کلیه کاربري هاي اراضی در مقیاسهاي مختلف، مناطق جمعیتی و به ويژه محیط هاي مسکونی عالوه بر کاربريهاي متداول لزوما برخوردار از کاربردهاي نظامی نیز

هست.

در ايران با توجه به ارزيابی خطرات بالقوه و تهديدات منتج از محیط پیرامونی ، پدافند غیرعامل داراي اهمیت فوق العاده و ابعاد گسترده اي است .متاسفانه علیرغم اين امر نه در گذشته و نه در حال حاضر تمهیدات الزم به منظور پدافند غیرعامل در برابر شرايط جنگ به میزان کافی پیش بینی نشده است. هرچند در سالهاي اخیر به ويژه با تشکیل کمیته پدافند غیرعامل در کلیه دستگاههاي اجرايی روند

کار به شکل مطلوبتري دنبال گرديده و اقدامات اساسی و مهمی انجام شده است که از آن جمله میتوان به تدوين اصول و ضوابط پدافند غیرعامل در حوزههاي مختلف اشاره نمود. در حوزه ساختمان نیز وزارت راه و شهرسازي در سال 1391 اقدام به تصويب و ابالغ

مبحث بیست و يکم مقررات ملّی ساختمان با عنوان پدافند غیرعامل نموده است که به عنوان سند باالدستی و مقررات الزمالرعايه در
حوزه مهندسی ساختمان محسوب میگردد.

-4رابطه شهرسازی و معماری با پدافند غیرعامل

در طراحی شهرها و تعیین کاربري مورد نیاز شهر و نحوه ارتباط آنها با يکديگر، بايد عالوه بر ايجاد فضاهاي مناسب براي حفظ جان مردم در مقابل تهديدها، امکان تداوم بیوقفه فعالیتهاي ضروري و کاهش آسیبپذيري شهر فراهم شود. تعیین الگوي مناسب شهرسازي، شبکه معابر مناسب

و زيرساختهاي شهري، توزيع مناسب جمعیت و خدمات مناسب آنان، بکارگیري عملکردهاي چندمنظوره و کاربريها و چگونگی

همجواري آنها براي اداره شهر در شرايط اضطراري بر عهده مهندسین شهرسازي میباشد.

شهرها بايد بگونهاي طراحی شوند که اهداف زير حاصل گردد:

-1 کاهش آسیبپذيري مردم در برابر تهديدات

-2 تأمین کارکردهاي چند منظوره شهري -3 تأمین قابلیت مديريت بحران شهرها در شرايط بحران

-4 تضمین تداوم کارکردهاي ضروري مردم در شرايط بحران

-5 احتراز از وجود عملکردهاي پرخطر در شهر

مطابق مبحث بیست و يکم مقررات ملّی ساختمان ، ساختمانها بر مبناي نوع کاربري آن، تعداد ساکنین يا شاغالن درون ساختمان، ارزش
سرمايههاي داخل آن، مساحت بنا و تعداد طبقات به پنج گروه اهمیتی تقسیم بندي میشوند: [1] گروه : 1 ساختمانهاي با درجه اهمیت ويژه

اين ساختمانها محل استقرار افراد و يا انجام فعالیتهاي کلیدي و مرتبط با امنیت ملی و ارکان حاکمیتی کشور میباشند؛ مانند: ساختمانهاي مربوط به مقام معظم رهبري، روساي قواي سهگانه، شوراي نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شوراي عالی امنیت ملی، فرماندهی مديريت بحران ملّی، فرماندهی و ستاد کل نیروهاي مسلح، فرماندهی و ستاد کل )سپاه پاسداران انقالب اسالمی، ارتش جمهوري اسالمی ايران و نیروي انتظامی(، قرارگاههاي نظامی، انتظامی و امنیت ملّی، ساختمانهاي اصلی وزارتخانههاي اطالعات، کشور، دفاع، امورخارجه، بانک مرکزي، ساختمانهاي مرکز و مراکز ضبط و پخش ويژه صدا و سیماي جمهوري اسالمی، برجهاي مخابراتی و ارتباطی، برجهاي مسکونی، تجاري، اداري بیش از بیست طبقه و بیمارستانهاي بیش از 511 تختخواب.

گروه : 2 ساختمانهاي با درجه اهمیت بسیار زياد اين ساختمانها محل استقرار افراد و يا انجام مأموريتهاي اصلی کشور میباشند مانند: ساختمانهاي اصلی وزارتخانهها، برجهاي

مسکونی چهارده الی بیست طبقه، مخازن آب و تأسیسات وابسته، بیمارستانهاي صد الی پانصد تختخواب، مرکز فرماندهی و مديريت بحران

کشور، ساختمان فرماندهی و ستاد )سپاه و ارتش، نیروي انتظامی در استانها( مراکز تولید محصوالت کشور مانند فوالد، نفت، پتروشیمی، گاز، سیمان، ورزشگاههاي با بیش از پنجاه هزار نفر ظرفیت، مراکز خريد و فروش تجاري يا عملکرد فراشهري مجتمعهاي مسکونی و صنعتی.

گروه : 3 ساختمانهاي با درجه اهمیت زياد اين ساختمانها محل استقرار، مراجعه و انجام فعالیتهاي تولیدي، اداري، تجاري و سکونت میباشند مانند ساختمانهاي مسکونی 9 الی

13 طبقه، مراکز فرماندهی و مديريت بحران استان، بیمارستانهاي 51 الی 111 تختخواب، ورزشگاههاي پانزده الی پنجاه هزار نفر، مرکز خريد

و فروش با عملکرد منطقهاي شهري براي ساختمانهاي اداري و دولتی و خصوصی در سطح استان، زندانهاي مرکزي.

گروه : 4 ساختمانهاي با درجه اهمیت متوسط اين ساختمانها محل استقرار، مراجعه و فعالیت مسکونی، اداري، تجاري و تولیدي میباشند؛ مانند: ساختمانهاي مسکونی 4 الی 8 طبقه،

مراکز فرماندهی و مديريت بحران شهرستانها، ورزشگاههاي به ظرفیت پانزده هزار نفر، سینما، تئاتر، مراکز نگهداري اسناد، آمار و اطالعات،