بخشی از مقاله
وضعیت فعلی دریاچه بختگان و آینده آن
چکیده:
دریاچه بختگان با مساحتی برابر با 74525 هکتار دومین دریاچه بزرگ ایران به شمار می آید. این دریاچـه در سـال 1352 بـه عنوان چهارمین تالاب ایران در فهرست تالاب هاي جهانی به ثبت رسیده اسـت کـه در سـالهاي گذشـته تحـت تـأثیر عوامـل محیطی متعدد بویژه خشکسالی، آسیب بسیاري دیده و درحال حاضر در معرض نابودي قرار گرفته که در صـورت ادامـه رونـد خشکسالی و عدم چاره اندیشی به موقع مسؤلین مربوطه، به طور کامل خشک خواهد شد. هم اکنون، بیش از 88 درصد وسعت پهنه آبی دریاچه بختگانکاملاً خشک شده و تنها در حدود 12درصد هکتار آن آب وجود دارد. اگـر دریاچـه بختگـان خـشک شود تأثیر منفی همه جانبه اي بر روي منطقه و حتی نقاط دیگر خواهد گذاشـت و ایـن موضـوع همـه را نگـران کـرده اسـت.
دریاچه بختگان یکی از مهمترین بوم سازگان هاي آبی می باشد که به دلیل اکوتون بودن نواحی حاشیه اي، از تنوع زیستگاهی فراوانی برخوردار می باشد. دریاچه بختگان به علت دارا بودن ذخایر مطلوبی از آبزیان محـل مناسـبی بـراي زمـستان گـذرانی، تولید مثل و تخم گذاري پرندگان مهاجر محسوب می شود، به طوري که در سالهاي پر باران بیش از150هزار قطعـه پرنـده در این دریاچه سرشماري شده است. هم اکنون تغییر ورودي آب به دریاچه که حاکی از تغییر تغذیـه از آب بـا کیفیـت مناسـب و سالم رودخانه کر به آب فاضلاب اراضی کشاورزي و سایر آلوده کننده ها است دریاچه عملاًرا به گـودال تبخیـر زهکـش هـاي اراضی زراعی بالادست تبدیل خواهد کرد. این روند می تواند چندین پیامد ناگوار به همراه داشته باشد که در این مقاله به آنهـا اشاره می گردد.
کلمات کلیدي:
دریاچه بختگان، خشکسالی، رودخانه کر
مقدمه :
دریاچه بختگان با مساحتی برابر با 74525 هکتار دومین دریاچه بزرگ ایران به شمار می آید و از نظر موقعیت جغرافیایی بین14′و530 تا11′ و 540 طول شمالی و 11′و 290 تا 50′و 290 عرض شمالی قرار دارد و از نقطه نظر تقسیمات سیاسی کشور در محدوده شرق استان فارس قرار دارد .(4) این دریاچه در سال 1352 بـه عنـوان چهـارمین تالاب ایران در فهرست تالابهاي جهانی به ثبت رسیده است(.(7 همه ساله طبق برنامه سازمان بـین المللـی تحقیقـات پرندگان آبزي((I.W.R.B در ماههاي دي و بهمن سر شماري پرندگان در این مناطق انجـام مـی گیـرد(.(8 در واقـع هدف از سر شماري، بررسی وضعیت تالاب ها، دریاچه ها و آب بندها و همچنین بررسی علل تغییرات وسـیع پرنـدگان مهاجر آبزي و کنار آبزي طی هر دوره و مبادله با سازمان جهانی و بررسی و تحقیقات در این مورد می باشد.
آب دریاچه بختگان از دو رودخانه اصلی کر و سیوند به ویژه ( رودخانه کر) تأمین مـی گـردد کـه هـر کـدام از شاخص هاي اصلی داراي زیر حوضه می باشند. آبهاي زیر حوضه ها پـس از پیوسـتن، رودخانـه هـاي کـر و سـیوند را تشکیل می دهند این رودخانه در محل پل خان بهم پیوسته و با عبور از بند امیر و دشت کربال به دریاچه بختگان می ریزند. علاوه بر آب رودخانه کر آب کانال هاي زهکشی منطقه کربال و کمجان، چشمه ها و تالاب هاي گمبون و سـهل آباد و سیلاب هاي ناشی از بارندگی شدید در سالهاي پر باران از دیگر منابع تأمین کننده آب دریاچه بختگان به شـمار می روند. میزان نمک این دریاچه بسیار متغیر است به طوري که در ناحیه غربی دریاچه بختگان زمانی که میزان کلـر، کمتر از 10 میلی گرم در لیتر است در قسمت شرقی به بیشتر از 70 میلی گرم می رسد(.(2 بنابراین این میزان شوري باعث شده است که هیچگونه ماهی در دریاچه بختگان وجود نداشته باشد. به طور کلی این دریاچه در قسمت غربـی Oligohalinو در قسمت انتهاي شرقی Hyper Saline قرار دارد. دریاچه بختگان یکی از مهمترین بـوم سـازگان هاي آبی است که به دلیل اکوتون (Ecotone) بودن نواحی حاشیه اي، از تنوع زیستگاهی فراوانی برخودردار می باشد
و به دلیل دارا بودن ذخایرمطلوبی از آبزیان محل مناسبی جهت زمستان گذرانی، تولید مثـل و تخـم گـذاري پرنـدگان مهاجر می شود. هم اکنون ساخت سدهاي سیوند، ملاصدرا و درودزن در مسیر رودخانه کر بدون هیچگونـه مطالعـات زیست محیطی باعث کاهش میزان آب ورودي به دریاچه شده است که خود می تواند عامل تهدیدي جـدي بـراي ایـن دریاچه باشد. دریاچه بختگان به علت بی توجهی هاي زیادي که به آن
می شود بسیاري از ویژگی هاي خود را از دست داده و یا در حال از دست دادن است، خـشک شـدن آب ایـن دریاچه و تغییر چهره ظاهري این بوم سازگان یکی از دلایل اصلی این تفکر محسوب می گـردد. اگـر دریاچـه بختگـان خشک شود تـأثیر منفی همه جانبه اي بر روي منطقه و حتی نقاط دیگر خواهد گذاشت و این موضوع همـه را نگـران کرده است. بنابراین با خشک شدن نی زارهاي مصب رودخانه و حاشیه دریاچه بختگان خسارت زیادي به ذخایر آبزیان پرندگان که از این منطقه جهت زمستان گذرانی و زادآوري استفاده می نمایند وارد می سازد.
اهمیت و ارزشهاي حفاظتی منطقه بختگان:
-1 زیستگاه یکی از گونه هاي شاخص (پلنگ، پلیکان خاکستري، اردك بلوطی، هوبره، اردك سر سفید) -2 وجود رویشگاه گونه هاي نادر و آسیب پذیر گیاهی و مریم گلی کارواندري و گونه هاي با ارزش دارویی
-3 همپوشانی زیستگاه حداقل سه گونه جانوري( نادر، آسیب پذیر و در معرض خطر) -4 جزایر زادآوري پرندگان
-5 زیستگاه تخریب شده یکی از گونه هاي در معرض تهدید
-6 خاك هاي هیدرومورف
-7 زیستگاه آبی آسیب پذیر
-8 شیب هاي بالاي 65 درصد
-9 اراضی با فرسایش زیاد
-10 زیستگاه گونه هاي مهم حمایت شده ( گربه شنی، پازن، خفاش ها و فلامینگ
عوامل تهدید کننده منطقه بختگان:
-1 با توجه به وجود 18 روستا در پناهگاه حیات وحش بختگان اراضی اطـراف تـالاب بـه منظـور کـشت و زرع زهکشی و تخریب شده است در سالهاي پیش نیز واگذاري هایی به صورت غیر قانونی صورت گرفته است.
-2 عدم تعلق و نبود مدیریت یکپارچه ي منطقه. -3 چراي بی رویه و بالاتر از ظرفیت مراتع.
-4 عدم نیروي انسانی کافی، تعداد کم پاسگاه هاي محیط بانی و کمبود ادوات و تجهیزات.
-5 حفر چاه هاي غیر مجاز.
-6 مشخص نبودن حق آبه محیط زیست از رودخانه کر و توزیع آب زیر دست سـد درود زن کـه هـر سـاله بـه ناچار با توجه به محدودیت منابع آبی شوراي کشاورزي استان نسبت به تعیین کشت مزارع روستاییان اقدام می نماید.
-7 خشکسالی هاي دوره اي و پایان رفتن سطح آب سفره هاي زیرزمینـی کـه باعـث خـشک شـدن دوره اي تالاب و تلف شدن پرندگان زاد آور گردیده است.
-8 احداث سد سیوند بر روي رودخانه سیوند و سد ملاصدرا بر روي رودخانه کر که بدون هماهنگی با سـازمان حفاظت محیط زیست و ارائه گزارش ارزیابی زیست محیطی صورت گرفته و تا کنـون مکاتبـات ایـن اداره کـل در ایـن خصوص بی نتیجه مانده است.
-9 استقرار صنایع در مسیر رودخانه کر نظیر پتروشیمی شیراز، کارخانه قند مرودشـت و شـهرك صـنعتی آب باریک و دهها صنایع کوچک و بزرگ.
-10 بالا رفتن غلظت املاح و شوري آب دریاچه موجب شور شدن آبهاي زیرزمینی هم جوار شده است که این خود از عوامل تهدید کشاورزي منطقه به حساب می آید.
-11کاهش تعداد گردشگران و بازدید کنندگان از پارك ملی و پناهگاه حیات وحش بختگـان از دیگـر عـوارض منفی خشک شدن بخش وسیعی از دریاچه بختگان می باشد.
هم اکنون تغییر ورودي آب به دریاچه که حاکی از تغییر تغذیه از آب با کیفیت مناسب و سالم رودخانه کر بـه آب فاضلاب اراضی کشاورزي و سایر آلوده کننده ها است دریاچه راعملاً به گودال تبخیر زهکش هاي اراضی زراعی بالا دست تبدیل می نماید این روند می تواند چنین پیامد ناگواري به همراه داشته باشد که عبارتند از :
آلودگی آب دریاچه به همراه کاهش کیفیت محیط کاهش یا حذف تدریجی ارزش هاي طبیعت گردي منطقه تهدید سلامت موجودات وابسته به محیط آبی بویژه پرندگان تغییرات اقلیمی و خشکی محیط به شرح ذیل می باشند:
آلودگی آب دریاچه به همراه کاهش کیفیت محیط
مهمترین منابع آلوده کننده آب سطحی دریاچه بختگان شامل منابع آلوده کننده مسکونی و خانگی، کشاورزي و دامی، منابع صنعتی و معدنی می باشند.
الف) منابع آلوده کننده مسکونی و خانگی :
اکثر آبادي ها و حوزه هاي مسکونی بالا دست، به طور مستقیم و غیر مستقیم با آلوده نمودن رودخانـه هـا بـه ویژه رودخانه کر داراي اثرات بسیار مهم در کیفیت آب دریاچه ها و زیستگاه هاي منطقه مـی باشـند. در حـال حاضـر عمده ترین آلودگی وارد کننده به دریاچه بختگان از طریق رودخانه کرو سیوند و زهکش هاي ایجـاد شـده در منـاطق تالابی حاصل می گردد که کود و سم را به دریاچه منتقل می نماید. علاوه بر آن، فاضلاب شهر مرودشت نیز که از سـه کانال ( کشاورزي، جاده کمربندي و کارخانه قند) وارد رودخانه کر و سیوند می شود، یکی از آلـوده کننـده هـاي مهـم دیگر این دریاچه می باشد. در حال حاضر تخلیه فاضلاب به روش سنتی در اکثر نقاط این شـهر مـسیر نبـوده و کانـال هایی با ابعاد مختلف در سطح شهر کشیده شده که آب این کانال هامستقیماً به آب هاي سطحی هدایت می گردند. با توجه به الحاق رودخانه سیوند به رودخانه کر، انتقال بخشی از آلاینده ها به رودخانه کر و در نهایت به دریاچه بختگـان قابل پیش بینی می باشد. همچنین ورود فاضلاب هاي مناطق مسکونی به دریاچه بختگان آلودگی میکروبی و آلی را به وجود می آورد.
ب) منابع آلوده کننده کشاورزي و دامی
فاضلاب کشاورزي که توسط دریاچه دریافت می گردد، به دلیل میزان املاح آن و پسماندهاي کود و سم درون آن، نه تنها به تداوم حیات سالم دریاچه کمک نمی کند خود عامل تهدید کننده دریاچه به شمار می آید.
