بخشی از مقاله
پذیرش اجتماعی شاخصی فراگیر درمسائل ترافیکی و حمل ونقل
چکیده :
در دهه های اخیر همزمان با رشد علوم اجتماعی چه به معنای خاص آن و چه به معنای عام آن از یک سو و آشتی یافتن هر چه بیشتر علوم بین رشته ای همچون برنامه ریزی شهری و منطقه ای ، برنامه ریزی حمـل و نقل و همچنین مهندسی ترافیک با علوم اجتماعی از سوی دیگر،زمینه های پیدایش شاخصهای اجتماعی هر چه بیشتر در میان علوم بین رشته ای مذکور فراهم گردیده است . چنین جهشی را خواه چه از تئوری به عمل و یا از عمل به تئوری فرض کنیم ؛ ناگزیر به تفکر و اندیشیدن به زمینه های اجتماعی هر اقدامی در موضـوعات ،مشکلات و مباحث ترافیکی و حمل و نقل در جهت موفقیت اجرایی آنها هستیم. این مقاله دو هدف عمـده را دنبال می نماید ؛ اول بررسی و تعریف شاخص پذیرش اجتماعی و دوم به چالش کشیدن و شناسایی بیشتر این شاخص در هر دو رشته ترافیک و حمل و نقل. در اد امه اشاره خواهد شد که با وجود رشد مفاهیم اجتماعی در علوم وابسته به حمل و نقل و ضرورت اجرایی آن کمتر به این مقوله در بین متخصصین شهرسازی،حمل و نقل و ترافیک توجه گردیده است.
کلید واﮊه ها : حمل و نقل و ترافیک ، پذیرش اجتماعی، ارزیابی اثرات اجتماعی
۱. مقدمه :
مدت زمان نه چندان طولانی از سابقه پیدایش علم برنامه ریزی حمل و نقل و مهندسی ترافیک می گذرد، با این حال دیگر نمی توان همانند سایر رشته های نو و جدید از این دودسته علم نیز بدین شکل یاد کرد. بدون شک ریشه های پیدایش این دو دیسیپلین را باید پس از انقلاب صنعتی و پیدایش تدریجی ضرورت آن را به اوایل قرن ۹۱ و تکامل آن را در قرن بیستم دنبال نمود. تکامل استفاده بشر از ابزارهای رفت و آمـد تـا اتوموبیل اگر چه زمانی طولانی مدت بوده اما سیر پیشرفت چنین جهشی هم چندان به طول نکشیده چراکه رشد و توسعه سریع انواع وسایل و تجهیزات حمل و نقل زمینی، هوایی، دریایی و زیر زمینی در شهرها خود نشانگر این امر است.
آنچه که در دیسیپلین هردو رشته در ده ه های ۰۲۹۱ تا ۰۶۹۱ در مورد موضوع مورد تاکید مقالـه مـی گذرد از یک سو جدا از تاثیرات بین ا لمللی و جریانات زمان خود نبوده و از سوی دیگرنیز بدون نقد عملکرد گذشته همر اه نبوده است. محدود شدن نظرات ،دیدگاه ها و توجه به شرایط اجتماع تنهـا بـه شاخـصهای اجتماعی در آنچه که علوم مهندسی و فنی نامیده می شود مختص به مباحثی همچون حمل و نقل یا ترافیک نبوده است. از سوی دیگررشد تدریجی علوم اجتماعی چه به معنای خاص دقیق آن (جامعه شناسی) و روش شناسی تا معنای عام آن ( کلیه علوم و رشته های مرتبط با اجتماع) هم در این گذار نقشی کلیدی داشته اند؛ به گونه ای که امروزه مفاهیمی همچون مردم سالاری ،جوامع مشارکتی، و عدالت اجتماعی به شاخصهای کلیدی و فراگیر مبدل گردیده اند.
۲ - بیان مساله:
همان گونه که اشاره رفت در موضوعات و مباحث حمل و نقل و ترافیک طیف وسیعی از متخصصین اعم از سیاستگزاران، برنامه ریزان، مهندسین و ارزیابان بنا به ماهیت گسترده این دو مقوله به کار گرفته می شوند. ابعاد اجتماعی ( ( Social Aspects هم در کنار سایر ابعاد مطالعاتی دیگر از زمان پیدایش علم حمل و نقل و ترافیک مورد توجه قرار گرفته و به رشد خو د ادامه می دهد. اگر چه دید فن گرایانه نسبتا غالب بر رویکردهای علمی این دو دیسیپلین چندان بستری از رویکرد غیر فنی و به خصوص رویکردهای اجتماعی را مجاب نمی شمارد اما با این حال توجه به خصوصیات و معیارهای فردی و جمعی همواره در سیر تکامل پیدایش این ابعاد اجتماعی مطرح بوده است.در نگاه اول برنامه ریزی حمل و نقل و ترافیک فقط جزیی از برنامه ریزی فیزیکی شهر محسوب می شود؛ ولی در نگاه دو م زمانی که صحبت از تشریح ابعاد متفـاوت برنامه ریزی برای طرحهایی همچون طرحهای جامع حمل و نقل و ترافیک شهری می شود، ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی همانند سایر ابعاد اقتصادی و فیزیکی مورد توجه قرار می گیرد. به گونه ای که در تهیه این طرحها استفاده از روشهای نوین و مناسب ( دقیق و انعطاف پذیر ) برنامه ریزی همراه بـا معیارهـای اجتماعی و فرهنگی توصیه شده است. توسعه و استفاده از مدلهای رفتـاری ( ( Behavioral Models در دهه ۰۷۹۱ مبتنی بر پیش بینی مواردی همچون مدیریت و تقاضای سفر ضمن اسـتفاده از خـصوصیات اقتصادی ،اجتماعی رفتارهای افراد از جمله همین تلاشها هستند. .(Gifford 1999) از جمله ابعاد اجتماعی که در یک سیستم برنامه ریزی حمل و نقل شهری مورد توجه قرار می گیرند عبارتند از: محلهای سکونتی، تراکم جمعیت،توزیع در آمد طبقات مخت لف جامعه،میزان دسترسی به فعالیتهای اجتماعی ،آلـودگی هـوا و صدا. از دیگر ابعاد کاربرد ویﮊگیهای اجتماعی در محاسبه میزان تولید سفر و به تبع آن در نحوه توزیـع ،تفکیک ،تخصیص و همچنین پیش بینی سفر در پروﮊه ها و طرحهای حمل و نقل و ترافیک می باشد . با این حال کم توجهی به چنین ابعاد اجتماعی به نسبت سایر ابعاد مطالعاتی خود یک موضوع مورد بررسی بوده است. در همین راستا می توان به کنفرانس ویلیامزبورگ در امریکا با موضوع بزرگراه ها و توسعه شهری در سال ۵۶۹۱ اشاره داشت که در آن بر این نکته تاکید گردید که ارزشهای جامعه و ارزشهای اجتماعی در فرآیند برنامه ریزی به خوبی م ورد ارزیایی قرار نگرفته است،همچنین جمع بندی این کنفرانس بـر لـزوم جهت گیری حمل و نقل به سوی ارتقاﺀ شاخصهای شهری و تقویت ارزشهای مشترک جامعه بود .
از سوی دیگر با گذشت زمان و همراه با تحولات مترقی رشته های وابسته به این دیسیپلین از جمله علـوم اجتماعی و رویکردهای محیطی در دهه ۰۷۹۱ میلادی هرچه بیشتر توجه متخصصان امر به ابعاد اجتماعی درگسترده وسیع حمل و نقل و ترافیک جلب مـی گـردد. ازریـابی اثـرات اجتمـاعی ( Social Impact (Assessment نمونه ای از همین توجهات و برخاسته از رشد توجه به علوم اجتماعی و مـسائل زیـست محیطی می باشد.به طور کلی ارزیابی اثرات اجتماعی به آنچه که در برگیرنده تاثیرات مختلف یک موضوع با دید اجتماعی است گفته می شود . بر طبق یکی از تعاریف ارائه شده ،ارزیابی اثرات جامعـه (اجتمـاع)
(Community Impact Assessment ) و ارزیابی اثر ات اجتماعی برگرفته از علائق و توجه روزافزون به ارزیابی اثرات زیست محیطی (Environment Impact Assessment ) در دهه ۰۷۹۱ و ۰۸۹۱ مـیلادی می باشد.در چنین ارزیابی هایی معمولا ویﮊگیهای اجتماعی همچون تراکم جمعیت، تعداد افـراد خـانوار، میزان در آمد ،میزان مالکیت خودرو مورد توجه قرار می گیرد. ازریابی اقتصادی ، زیست محیطـی و اجتماعی پروﮊه های راه و راه آهن نمونه هایی از کاربرد این مفهوم در حوزه مفاهیم حمل و نقل و ترافیک می باشد. با وجود اینکه ارزیابی اثرات اجتماعی با کمی تاخیر نسبت به دو نوع ارزیابی اثرات محیطی و اقتصادی وارد ادبیات تخصصی مربوطه گردیده ولی به رشد خود تا کنون اد امه داده و اکنون جزﺀ لاینفک موضوعات و مسائل مرتبط با ارزیابی اثرات (Impact Assessment ) می باشد.بررسـی سـیر تکـوین ،تعاریف ،اصول و ویﮊگیهای ارزیابی اثرات اجتماعی خود به بررسی دیگری نیاز دارد. در هرحال یکی از مهمترین اصول تعیین ارزیابی اثرات اجتماعی آن است که آیا موضوع یا مساله (Issue) مورد نظر قابـل پذیرش است یا خیر؟ این شاخص درکنار معیارهایی همچون عدالت اجتماعی و پایداری در مبحث ارزیابی اثرات اجتماعی پروﮊه ها و طرحهای حمل و نقل قرار می گیرد . با این حال کم توجهی به چنین شاخصهایی موجب شده که در فرهنگ لغات برنامه ریزی معمولا نامی از این واﮊه دیده نشود. در حالی که علاوه بر توجه به شاخصهای بنیادی و کلیدی همچون دسترسی (Accessibility ) خلاﺀ توجه بـه شـاخص پـذیرش (Acceptance) کاملا احساس می شود.
۳ - شاخص پذیرش اجتماعی :
پذیرش اجتماعی (Social Acceptance) و میزان آن (Social Acceptability ) به زبان ساده عبارت است از
میزان تصدیق یک پدیده یا رویداد در جامعه . این رویدادها می توانند در فضاهای غیر شهری و یا فضاهای شهری رخ دهند. از این دست می توان به میزان پذیرش اجتماعی پروﮊه های اجرایی یا زیربنایی حمل و نقل همانند ساخت بزرگراه و یا میزان پذیرش اجتماعی افزایش اختیارات شهرداریها اشاره داشت . پـذیرش اجتماعی نسبت به سایر معیارهای اجتماعی همانند هزینه و منافع اجتماعی، قضاوت اجتماعی، ارزشـها و هنجارهای اجتماعی ،اثرات اجتماعی، سرمایه اجتماعی، نگرشهای اجتماعی، و یا عدالت اجتماعی از واﮊه های جدید علوم اجتماعی به عنوان به معنای عام آن می باشد . به گونه ای که در بسیاری از فرهنگ واﮊه های کلاسیک علوم اجتماعی از پذیرش اجتماعی به عنوان واﮊه ای کلیدی در این زمینه یاد نمی شود . با این حال تلاشهای زیادی چه در رشته علوم اجتماعی و یا در علوم بین رشته ای برای تعریف این واﮊه صورت گرفته است. یکی از تعاریف ارائه شده نسبتا خشک و سخت توسط برانسون (Brunson 1996 ) می باشـد.
وی پذیرش را این گونه معنی نموده است ؛ " شرایط منتج شده از فرآیند منتقدانه توسط افراد برای ۲ هدف: اول ) (برای) مقایسه مابین واقعیت درک شده بین جایگزینهای مطلوب و دوم : (برای) تصمیم گیری در جهت شناخت شرایط برتر و قانع کننده مابین بهترین جایگزینهای مطلوب . وی که یکی از متخصصین دررشـته مدیریت منابع طبیعی و علوم وابسته همچون مرتع و جنگل داری می باشد ، مفهوم پذیرش اجتماعی را نیز اینگونه تعریف نموده،" روشهای به هم پیوسته ابراز رضایت عمومی که به وسیله آن قضاوتها بـه کمـک الگوهای قابل شناسایی و سیاسی قشرهای مختلف شهروندان بسط داده می شود ". در تعریف دیگر به عمـل آمده پذیرش " عملکردی است از مزایای آنی درک شده توسط افراد که از زوایای محدود ولی متعددی می تواند مورد بررسی قرار گیرد". نکته مهم در این بین آن است که به این موضوع به راحتی نمی توان نگاه انداخت . به عنوان مثال ایده ها و نگرشهای عمومی لزوما از برخورد آنها با آنچه که مورد بحث است نشات نمی گیرد؛ بلکه اثر ات آموزش های عمومی و میزان مشارکت آنها در این زمینه امری حیاتی است. یکی دیگر از مواردی که بایستی مورد توجه قرار گیرد آن است که در خصوص میزان پذیرش اجتماعی تنها نبایستی به آنچه که در ابتدا عینی و ملموس (Objective) به نظر می رسد اکتفا کرد بلکه بایستی برداشهای ذهنی و شخصی (Subjective) هر یک از افراد را در این زمینه مورد توجه قرار داد . به عنوان مثال افزایش هزینه ها و عوارض جاده ها اگر چه در نگاه اول ممکن است به کاهش پذیرش منجر شود اما برداشت ذهنی ناشی از تجربیات فردی که اصولا استفاده کمتری از سیستم حمل ونقل داشته ممکن است لزوما چنین استنباطی را به دنبال نداشته باشد. بدون شک برای مطالعه و اصول شکل گیری چنین عـواملی بایـستی از تئوریهـای توصیف کننده رفتار استفاده کرد. یکی از تئوریهایی که در این زمینه کاربرد داشته است تئوری کنش منطقی (Reasoned Action ) می باشد که در دهه ۰۸۹۱ توسط آجزن و فیشبن معرفی گردیده است .
بر طبق این تئوری ۵ معیار ارزشها ،نگرشها، هنجارهای ذهنی و استناد به نظرات دیگران منجر به قصد یـا هدف گردیده که در نتیجه به رفتار منجر می گردد . با این حال مطالعات صورت گرفته در دهه ۰۹ میلادی در سایر رشته های تخصصی از گسترش این مدل و اضافه کردن ۲ عامل " دانش اولیه "١ و "پذیرش اجتماعی" به این تئوری می باشد.(.(Sapp 1989, 1991 بر طبق یکی از تحقیقاتی که به کمک این مدل بسط یافته صـورت گرفته است معیار پذیرش اجتماعی اثر مستقیم علی بر معیارقصد و هدف داشـته اسـت.( Adams, Hoover, .(Arnett & Thompson, 2000 حال این سئوال پیش می آید که چگونه چنین شاخصی به سایر علوم بین رشته ای ارتباط پیدا می کند . همانگونه که اشاره شد نزدیک شدن پارادایمهای جدید در علـوم اجتمـاعی همچـون مشارکت، مشارکت شهروندان،و حاکمیت شهری از یک سو همراه با ملاحظـات و توجـه روزافـزون بـه پارادایمهای توسعه و جوامع پایدار ، بیشترین همراهی را در این زمینه د اشته است . ارزیابی اثر ات اجتمـاعی نخستین گام فراتر ازملحوظ کردن ویﮊگیهای اقتصادی- اجتماعی به شکلی مستقل در گستره مطالعات وسـیع حمل و نقل و ترافیک می باشد . اگرچه سنجش پذیرش اجتماعی از نخستین اصول تعیین ارزیابی اثرات اجتماعی می باشد. با این حال این سئوال پیش می آید که جایگاه این مفهوم در مسائلی ه مچون قانونگزاری یا حاکمیـت چیست. و چه سازمانی متولی چنین موضوعاتی است .در واقع این سئوال در بین متخصصین علوم اجتماعی به چالش کشیدن محدودیت استفاده از شاخص پذیرش اجتماعی تنها در ارزیابی اثرات محیطی یا اجتمـاعی مـی باشد. چنین علاقه و توجه ای به این واﮊه در دیسیپلین های بین رشته ای برنامه ریزی اعم از شهری و منطقه ای ،حمل و نقل ومهندسی ترافیک به گسترش دامنه کاربردی آن کمک شایانی نموده است . در واقع دیگر اهمیت کاربر د چنین شاخصی همانند شاخصهای مشابه دیگر همچون عدالت اجتماعی به خوبی روشن است . در دهه اخیر در برنامه ریزی حمل و نقل و ترافیک و موضوعات وابسته به آن نیز این شاخص اهمیت بیشتری یافته است.
در این فرآیند سه ویﮊگی به این امر شتاب داده است؛نخست متعدد بودن موضوعات و مسائل ماخوذ شـده از حمل و نقل و ترافیک دوم؛ طیف وسیع استفاده کنندگان به طور همزمان از انواع خدمات حمل و نقل و ترافیک سوم ؛ پیچیدگی و چند بعدی بودن موضوعات و مسائل مرتبط . یکی از مهمترین کاربردهای ایـن شـاخص در ارزیابی میزان پذیرش اجتماعی پروﮊه ها و طرحهای حمل و نقل می باشد .یکی از م همترین دلایل اهمیت این موضوع در واقع کاهش توافق جمعی برای حمایت از زیرساخت های حمل و نقل شهری،افزایش توجه به اثرات زیست محیطی و اجتماعی می باشد.در کنار این امر افزایش و استفاده هر چه بیشتر استفاده کنندگان از یارانه های اختصاص یافته،کاهش اعتماد عمومی به سازمانهای مسئول و عدم سنجش این سازمانها از میزان پذیرش عمومی چنین پروﮊه هایی از دیگر دلایل کاهش حمایتهای عمومی از پروﮊه های زیربنایی حمل و نقـل مـی باشد. وجود محدودیتهای ناشی از مدلهای پیش کننده ومدلسازی رفتاری هم درپررنگ تر شـدن نقـش چنـین ارزیابی هایی از جامعه به صورت مستقل سهیم بوده است . در هر حال بایستی توجه داشت که پروﮊه هـا و طرحها آخرین مرحله از یک فرآیند مطالعاتی و اجرایی می باشد که به این طرحها منجر شده و معمولا هم توجه اندکی به این فرآیند می شود .تغییرات صورت گرفته چه از لحاظ رشد تکنولوﮊیکی ابزارها و سیستمهای حمل و نقل از یک سو و چه از لحاظ تغییرات به وجود آمده در فرم و شکل شهرها از سوی دیگر، میـزان توجـه و حساسیت مردم را نسبت به ابعاد مختلف حمل و نقل و ترافیک بیشتر به خود جلب کرده است.
۴ - پذیرش اجتماعی ، حمل و نقل و ترافیک
این قسمت از مقاله تلاشی است در جهت بیان کاربردهای شاخص پذیرش اجتماعی در موضوعات و مـسائل ترافیک و حمل ونقل. تا کنون علارغم بیان سیر پیدایش و اهمیت این شاخص دسته بندی از کاربردهـای ایـن شاخص به عمل نیامده است . همانگونه که اشاره شد استفاده از این شاخص تنها بـه ارزیـابی اثـرات و بـه خصوص ارزیابی اثرات پروﮊه ها و طرحها محدود نمی گردد و بایستی به دیگر کاربردهای شاخص پذیرش اجتماعی در یک الگوی فکری گسترده تر نیز تامل داشته باشیم . برای نیل به این مهم بایستی به این دو مقوله حمل و نقل و ترافیک به عنوان یک نظام یا سیستم بنگریم. بر طبق این دیدگاه پذیرش اجتماعی شاخصی است که می تواند در هر سه زمینه برنامه ریزی،طراحی و مدیریت مورد استفاده واقع شود. در یک نگاه خردتـر بـه موضوع می توان دامنه کاربرد این شاخص را در سه زیر جزﺀ سیستم (system) ، سیاست (policy ) ، پروﮊه، طرح، برنامه( (Project, design, plan و در هر دو دیسیپلین حمل ونقل و ترافیک مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.چنین چارچوب تحلیلی را می توان در یک دیاگرام به تصویر کشید و به بررسی آن اقدام کرد. به طور کلی می توان عنوان داشت که دیگر نه تنها پروﮊه های حمل و نقل و ترافیک به عنوان آخرین مرحلـه از چرخـه سیستماتیک این دو مقوله ،بلکه تصمیمات ،سیاستها و سیستم های تعبیه شده در این زمینه را نیز صرفا نمی توان با دید فنی و تکنوکراتیکی جامعه مورد سنجش قرار داد و به آن عمل کرد. با این حال هر چند که دامنه کاربرد این شاخص در هر یک از سه زیر جزﺀ سیستم مذکور متفاوت می باشد اما تجارب کشورهای پیشرو در ایـن زمینه حاکی از اجتناب ناپذیر شدن چنین دیدگاهی در کنارتوجه به رویکردهای فنی و مهندسی در قرن بیست و یکم می باشد .
بر طبق این دیاگرام کاربرد این شاخص در هر سه جزﺀ سیستم،سیاست و پروﮊه ضرورت و اهمیت دارد . به عبارت دیگر کاربرد این شاخص چه زمانی که صحبت از یک سیستم یا نظام در حمل ونقل و ترافیک باشد و یا زمانی که صحبت از نوعی سیاست که به تصمیم منجر می شود؛ درکنار پذیرش اجتماعی پروﮊه ها، گسترش می یابد . به عبارت دقیق تر زمانی که صحبت از تجهیز و راه اندازی یک سیستم حمل و نقل پایدار می کنیم و یا زمانی که صحبت از اعمال نوعی سیاست قیمت گزاری بر عوارض جاده ها داریم نیز پـذیرش اجتمـاعی کاربر د، اهمیت و ضرورت می یابد. نمونه های دیگر از کاربرد این شاخص را می توان درهر گونه اعمـال مدیریت بر سیستمهای حمل و نقل،مدیریت تقاضای حمل و نقل و سیاستگز اریهایی همچون افزایش ایمنی جاده ها و وضع قوانین مشاهده کرد. چنین نمونه هایی علاوه بر توسعه دادن کاربردهای شاخص پذیرش اجتماعی به گونه ای فراتر از ارزیابی پروﮊه ها و ارزیابی اثرات آنها ، تاییدی است بر همراهی پذیرش اجتمـاعی بـا پارادایمهای نوین علوم اجتماعی همچون مشارکت و توسعه پایدار کـه در مـصادیقی چـون قـانونگزاری و حکمرانی مشاهده می شود . از سوی دیگر بایستی به این نکته اشاره کرد که کاربرد چنین شاخصی در مواردی مستقیما به هر یک از این سه زیر جزﺀ م رتبط می گردد. مثلا زمانی که قصد داریم برای یک شهر سیستم حمل و نقل عمومی تعریف کنیم و یا زمانی که نیاز به بررسی میز ان مقبولیت سیستمها یا پروﮊه های ناشی شـده ازطرحها و برنامه ها هستیم . اما درمواقعی ممکن است لزوما
